Anguage and literature

quyon
(заяц), 
kiyik, bug‘u
(лань) 
kabi hayvonlar qatorida, asosan, 
“qo‘rqoqlik
” belgisi 
uchun o‘xshatish o‘lchovi sifatida turg‘unlashganki,
6 
bu 
ham o‘ziga xos milliy-madaniy nigoh mahsulidir.
Dunyoni bilishda o‘xshatishlar, umuman, qiyos, aytib 
o‘tilganiday, favqulodda muhim o‘rin tutsa-da, dunyoni 
har qanday bilish aksiologiyadan, ya’ni bilingan narsani 
biror tarzda baholashdan xoli bo‘lishi mumkin emas. 
Zotan, bugun inson ongining aksiologikligi haqida-
gi qoida e’tirof etib bo‘lingan va unga ko‘ra muayyan 
narsa-qadriyat anglanar ekan, unga nisbatan inson-
ning, demakki, jamiyatning bahosi, munosabati ham 
u yoki bu tarzda ifodalanadi, ana shu jihatdan lingvis-
tika va aksiologiya bir-biri bilan chambarchas bog‘liq.
7
O‘xshatishni baho kategoriyasidan ajratib tasavvur qilib 
bo‘lmaydi, o‘xshatish va baholash tushunchalari bir-biri 
bilan behad zich munosabatda, chunki odam atrofidagi 
olamni va, albatta, o‘zini qiyoslash-o‘xshatish va baho-
lash yo‘li bilan anglab boradi.
8
Har qanday es-hushli odam har qanday narsa-ho
-
disaning qimmatini, kamida manfiy-musbatligini farq-
lamog‘i, buni biror shaklda ifodalamog‘i lozim. Bir nar-
sa-hodisa boshqa bir narsa-hodisaga o‘xshatilar (va, 
albatta, bu holat tilda turg‘unlik kasb etar) ekan, bun
-
dan ko‘zlangan maqsad mazkur o‘xshashlikni qayd 
etishdangina iborat bo‘lmaydi. Shubhasiz, bundagi 
maqsad ana shu o‘xshashlik asosida so‘zlovchining 
mazkur obyektga subyektiv munosabatini ham ifoda-
lashdan iborat bo‘ladi. Masalan, tilda 
baqaday 
qotmoq 
turg‘un o‘xshatishi mavjud, bu qiyosiy ibora kontekst-
da, masalan, mana bunday qo‘llanishi mumkin: Zay-
nab 
baqaday
qotib o‘tirardi (A.Qodiriy, “O‘tkan kunlar”). 
Bu iboraning semantikasi Zaynabning holatini baqaga 
o‘xshatishdangina iborat emas, balki ayni paytda Zay-
nab (va uning holati)ga o‘ta salbiy subyektiv muno
-
sabatni ham ifodalashdan iborat. Bu munosabat ayni 
o‘xshatish obrazi asosida juda qabariq tarzda namoyon 
bo‘lgan. Mazkur kontekstdan ayni o‘xshatish chiqarib 
tashlansa, ya’ni jumla 
 Zaynab baqaday qotib o‘tirardi 
tarzida emas, balki 
Zaynab qotib o‘tirardi
tarzida tuzil-
sa, mazkur subyektiv munosabat tamoman yo‘qoladi, 
mazkur munosabat neytrallashadi. Tabiiyki, ayni paytda 
baqaday turg‘un o‘xshatishi ishtirok etmagan holatda 
mazkur matnda “qotish” belgisining darajasi ham pasa-
yadi. Aytish kerakki, turg‘un o‘xshatishlar ifodalanayot-
gan belgi (xususiyat, harakat, holat)ning ko‘p-kamlik 
jihatidan darajalanishi, gradatsiyasining ifodalanishida 
ham alohida rol o‘ynaydi. Qiyoslang: 
qotmoq – tayoq
-
day qotmoq – tarashaday qotmoq – taxtaday qotmoq – 

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz
7
Aziz va yagonamsan, jonajon O‘zbekistonim!
shamday qotmoq – tarrakday qotmoq – baqaday qot
-
moq – haykalday qotmoq – toshday qotmoq.
Bu turg‘un 
o‘xshatishlar qatorida “qotish” belgisining darajasi 
bir-biridan farqli ekanligi ko‘rinib turibdi. 
Turg‘un o‘xshatishlar vositasida ifodalanadigan gra-
datsiya faqat denotatgagina tegishli darajalanishdan ibo-
rat emas. O‘xshatish etalonlarida o‘xshatish subyektiga 
bo‘lgan konnotativ, ya’ni subyektiv-emotsional, ekspres-
siv munosabatlar ham darajalangan holda ifodalanishi 
mumkin. Yuqorida keltirilgan o‘xshatishlar qatoridagi, 
masalan,
baqaday qotmoq – haykalday qotmoq – tosh
-