Anguage and literature

Abdurashid TO‘YCHIYEV,
Chirchiq davlat pedagogika instituti
O‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi 
katta o‘qituvchisi
NAVOIY POETIK SINTAKSISINING AYRIM 
XUSUSIYATLARI XUSUSIDA
chi” adiblar orasida unga tenglasha oladiganlar deyarli 
yo‘q. Biroq Alisher Navoiy adabiyot, poetika, shuningdek, 
til masalalariga to‘xtalar ekan, hech bir masalada, birin-
chidan, nopisand, nokamtar munosabat bildirmagan, ik-
kinchidan, u o‘zigacha bo‘lgan turkigo‘y shoirlar (Sakkokiy, 
Amiriy, Gadoiy, Lutfiy va boshqalar) nomlarini hurmat bilan 
tilga oladi. Shu o‘rinda ijodkorning til masalasida bildirilgan 
bir fikrini keltirishni o‘rinli bildik: 
“Kamina til (turkiy) borasi
-
da­bemisl­zahmat­va­mashaqqat­chekmakka­bel­bog‘la-
gan…­ Mavlono­ Lutfiydan­ tamomroq­ kishi­ ko‘rma­dim”
. 
Boshqacha aytganda, forsiy shoirlar qarshisiga chiqa-
digan, ular bilan dadil bellasha oladigan Lutfiydan o‘zga 
shoir paydo bo‘lmaganidan afsuslanadi. Aynan o‘sha 
davrda badiiy adabiyotda fors-tojik tili yetakchilik qilayot-
gani, o‘zbek tilining imkoniyatlari yashirin qolayotganligini 
kuyinib ta’kidlaydi. 
Alisher Navoiy bu haqda shunday yozadi: 
“Bu alfoz 
va­iboratda­bu­nav­daqoyiq­ko‘pdurkim,­bu­kunga­degin-
cha hech kishi haqiqatig‘a mulohaza qilmag‘on jihatdin bu 
yashurin­ qolibdur…­ va­ filhaqiqat,­ agar­ kishi­ yaxshi­ mu-
lohaza va taammul qilsa, chun bu lafzda vus’at (kenglik) 
va­ maydonida­ buncha­ fusxat­ (ochiqlik)­ topilur…”
Shoir 
turk (o‘zbek) tilini xazina, chamanzorki, atrofi el oyog‘i ye
-
tishidan asralgan va qimmatbaho narsalarga boshqalar-
ning qo‘li tegishidan saqlagan. Ammo “mahzanning yiloni 
xunxor (qonxo‘r) va gulshanning tikoni behad va shumor 
(son-sanoqsiz)”. Shoirlar ilonlarning nayzasidan qo‘rqib, 
bu xazinadan bahra ololmay o‘tganlar. Go‘yo nazm to‘dasi-
ning guldasta bog‘lovchilari tikanlar sanchilishi zararidan 
hadiksirab, bu chamanzordan gulni qo‘lga kirita olmagan-
lar (A.Nurmonov).
O‘sha davrdagi tarixiy shart-sharoit shunday ediki, 
fors-tojik adabiyoti o‘zbek adabiyotiga nisbatan ancha qa-
dimiy va boy tajribaga ega bo‘lganligi, poetik qoidalarga 
doir manbalar ham, asosan, fors-tojik tilida ekanligi sabab-
li ushbu tilda ijod qilish osonroq edi. Shuning uchun ham 
ko‘pgina turkiy (o‘zbek) shoirlar o‘z ona tillarida emas, bal
-
ki fors-tojik tilida ijod qilar edi (N.Mallayev). Bu o‘zbeklar-
ning ma’lum guruhi fors-tojik tilidagi adabiyotlardan bahra-
mand bo‘lganlari holda, aksarining badiiy adabiyotdan be-
bahra qolayotgani ham haqiqat edi. Alisher Navoiy “Hayrat 
ul-abror”da shunday yozadi:
Forsi­eli­topdi­chun­xursandliq,
Turki­dog‘i­topsa­barumandliq.
Alisher Navoiy o‘zbek shoirlarini o‘z ona tilida ijod 
qilish ga, hech bo‘lmaganda har ikki tilda qalam tebratish-
ga chaqiradi. U o‘zbek adabiy tilining rivoji uchun kurashni 
davrning eng muhim ishi deb biladi:
Senga­oncha­haq­lutfi­voqe’durur,
Ki to turk alfozi shoye’durur.

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz
29
Tahlil
Bu til birla to nazm erur xalq ishi,
Yaqin qilmamish xalq senidek kishi.
(“Saddi Iskandariy”)
Alisher Navoiy o‘sha davrda fors-tojik tilida mavjud 
bo‘lgan barcha adabiy tur va janrlarda turkiy tilda ham ijod 
qilishi mumkin ekanligini isbotlash uchun ularning barchasi-
da qalam tebratdi va go‘zal asarlar yaratdi. Shuningdek, 
davlat hujjatlari va yozishmalarni fors-tojik tilidan qolish-
maydigan darajada o‘zbek tilida yozish mumkinligini quyi-
dagicha bayon qiladi: