Anguage and literature til va adabiyot

part of speech is considered.

Key words: parts of speech, nucle-

us and periphery, changeability, vocab-

ulary, lexeme, variability, frequency of 

speech, composition of the core.

Bu  fikrga  shubha  keltirmagan  holda  shuni  qayd  etish 

kerakki, V.V.Vinogradovdan keyin til leksikoni va so‘z 

turkumlari tarkibidagi bunday so‘zlar qatlamini ajra-

tib ko‘rsatish uchun ekstralingvistik usullarga murojaat 

qilindi. Jumladan, nutqda qo‘llanish chastotasi yuqori 

bo‘lgan so‘zlarni yadroviy leksika deb ko‘rsatishga uri-

nishni shunday baholash mumkin. Ammo nutqiy chasto-

tasi yuqori bo‘lgan har qan day so‘zni yadroviy qatlamga 

oid leksika deb tushunish hamisha ham to‘g‘ri bo‘laver-

maydi. 

So‘z  turkumlarini  tasniflash  va  ta’riflash,  jumladan, 

yadro-periferiya kabi tarkibiy qismlarga ajratishda funk-

sional semantik va funksional-sintaktik yo‘ldan borilmas 

ekan, ularning lisoniy tabiati, struktur-semantik tuzi-

lishining muhim qirralari to‘la ochilmay qolaveradi.

So‘z turkumlari tilning leksema (so‘z) darajasidagi 

yadro (markaz) va periferiyadan (chekka qism) iborat 

maxsus tuzilmasi bo‘lib, markazda turkumni shakllan-

tiradigan leksik-semantik kuchli belgilarni o‘zida tashi-

gan elementlarning to‘planishi, chekka qismlarda esa 

bu belgilarning ozayishi va kuchsizlanishini kuzatish 

mumkin. Haqiqatan ham, tilning har bir sathi va qismida 

yadroviy, tipik, asosiy hamda periferial

 (ikkinchi darajali) 

unsurlarni farqlash lozim. 

Yadro-periferiya munosabati struktur, semantik va 

funksional aspektlarda namoyon bo‘ladi. Struktur as-

pektda yadro-periferiya munosabatlari so‘z yasash va 

so‘z birikmalarini shakllantirishning asosiy va periferial 

(asosiy bo‘lmagan) usullari va qoliplar; kategorial-se-

mantik aspektda esa yadroda – tipik, chekkada oraliq 

shakl va mazmunlar; funksional planda esa markazda – 

ko‘p qo‘llanuvchi, periferiyada – kam qo‘llanuvchi shakl-

lar tushuniladi. [3: 26] 

So‘z turkumlari paradigmasi yoki alohida olingan 

so‘z turkumlarining yadro va periferial qismlarini tash-

kil etuvchi birliklarni umumiy semantik integral (umum-

lashtiruvchi, birlashtiruvchi) belgi birlashtirib turgan 

bo‘lsa-da, ularni farqlaydigan xususiyatlar xususiy 

---

34

e-mail: [e-mail]

2020-yil 1-son

Tadqiqotlar

semantik belgilardir. Umumiy va xususiy belgilarning 

oppozitiv qatori aslida yadroviy va periferial qismlarni 

farqlash asosida turadi. [1: 130] Masalan, o‘zbek tili 

so‘z turkumlari paradigmasida semantik jihatdan bel-

gini anglatuvchi uchta so‘z turkumlari mavjud: sifat, 

son va ravish. Ular umumiy semantik xususiyatlari bi-

lan bir-biriga yaqinlashsa va umumlashtiruvchi belgi 

mavjud bo‘lsa-da, sifat otning turg‘un belgilarini, son 

uning miqdoriy belgilarini, ravish esa otning oppozitiv 

qatori bo‘lgan fe’lning dinamik belgisini ifodalashi bilan 

bir-biridan farqlanadi. Belgi anglatish umumiy xususiyat 

bo‘lgani uchun jonli kommunikativ jarayonda ularning 

bir-birlarining funksiyasini bajara olishiga yo‘l ochadi, 

bu bilan so‘z turkumlari paradigmasida bu uch a’zoning 

ko‘chishgacha bo‘lgan o‘zaro aloqasi ko‘rilsa, alohida 

so‘z turkumida yadrodan periferiyaga, periferiyadan 

so‘z turkumlarining markaziy qismiga siljishi kuzatilishi 

mumkin.  

Periferiya so‘z turkumlari paradigmasi va alohida 

olingan so‘z turkumlari doirasida boshqa so‘z turkum-

lariga xos xususiyatlarga ega jihatlarni ifodalovchi yoki 

bir nechta so‘z turkumlariga xos xususiyatlar kesishma 

natijalarini ifodalay boshlaydi.              

So‘z turkumlaridagi yadroviy va periferial qismlarga 

ajralish ana shu jarayonning leksik-semantik sathda 

namoyon bo‘lishidir, ya’ni so‘z turkumlari tilning leksik 

va semantik sathlarida birday mavjud bo‘lgan va gram-

matik xususiyatlarini funksional vazifasi tufayli shakllan-

tirgan leksemalarning leksik-grammatik guruhlari bo‘lib, 

ular yagona kategorial ma’no, umumiy funksional vazi-

faga egaligi bilan turkumlarga ajralsa-da, bu jarayon 

turkumlarga ajralish bilan tugamaydi. So‘z turkumlari 

paradigmasi a’zolarining tildagi maqomi hamda funk-

sional-semantik xususiyatlariga ko‘ra paradigmaning 

markazi va periferial qismlaridan joy olgan turkumlar-

ning mavjudligi bilan birga bu holatning alohida olingan 

so‘z turkumlari tarkibidagi yadroviy va periferial qism-

larga ajralishi, yadroning bir markazli va ko‘p markazli 

ekanligi, periferial qismning ham yaqin periferiya va olis 

periferiya kabi qismlarga ajralishi kabi hollarda mod-

diy yoki ideal tizimlarga atomistik ta’limotga ko‘ra yon-

dashuvning juda ko‘p qirralari namoyon bo‘ladi.

Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Praga tilshunoslik 

maktabi gullab-yashnagan XX asrning boshi va o‘rta-

laridan hozirga qadar til sathlari va birliklarini yadro va 

periferiya qismlariga ajratish bo‘yicha lingvistika fanida 

yagona  fikrga  kelinmagan.  Jumladan,  rus  tilshunosi 

R.M.Gaysina bu xususida tilshunoslikda uch xil nuqtayi 

nazar ustuvor ekanligini ta’kidlab o‘tadi. Birinchi yon-

dashuvda so‘z turkumlari paradigmasidagi so‘z turkum-

lari va alohida olingan so‘z turkumlaridagi so‘zlarning 

kategorial ma’nosi va semantik-funksional xususiyatlari 

e’tiborga olinadi, jumladan, “stol” va “sut” kabi aniq va 

predmetlikni ifodalaydigan so‘zlar ot turkumi yadrosiga, 

“baxt”,  “sevgi” kabi mavhum tushuncha anglatadigan 

so‘zlar esa periferiyaga “joylashtiriladi”.

Ikkinchi yondashuvga ko‘ra esa yadroviylik va peri-

feriallik u yoki bu so‘z turkumlariga mos bo‘lgan gram-

matik kategoriyalarning xususiyatlariga ko‘ra belgilana-

di. Bu holda morfologik shakllarning to‘laqonli ekanligi 

va ular tashiydigan semantik ma’nolarning yaqqol ifo-

da etilganligi jihatidan yadroviy qismga egalik, keli-

shik, ko‘plik kategoriyalariga ega bo‘lgan ot va zamon, 

shaxs-son, mayl kabi grammatik kategoriyalarga ega 

fe’l turkumi joylashishi, bu so‘z turkumlari ichida esa 

ana shu grammatik kategoriyalarda yaqqol turlanadi-

gan yoki tuslanadigan ot va fe’llar yadro qismidan joy 

olishi tabiiy.

Uchinchi yondashuvda esa ham so‘z turkumlari 

paradigmasi, ham alohida so‘z turkumlarining yadro 

qismida u yoki bu so‘z turkumiga xos bo‘lgan, barcha 

differensial belgilarni (semantik, morfologik, sintaktik) 

o‘zida jamlagan so‘z turkumlari yoki so‘zlarni joylash-

tirish ko‘zda tutilgan. Bu holda yana ot, fe’l paradigma 

markazida, barcha mustaqil so‘z turkumlaridagi muhim 

differensial belgilarni tashiydigan so‘zlar yadroda va bir 

yoki undan ortiq belgilarni tashimaydigan so‘zlar peri-

feriyada joylashishi tendensiyasi mavjud.

Ko‘rinadiki, tilshunoslik fanida til sathlari va so‘z tur-

kumlari paradigmasida yadroviy va periferial qismlarni 

ajratish masalasida yagona to‘xtamga kelinmagan. So‘z  

turkumlarining har biri a’zosi ichidagi turkumning asosiy 

semantik, morfologik, sintaktik va yasalish usuliga to‘la 

mos keluvchi birliklar o‘sha so‘z turkumining yadrosini 

tashkil etadi. Bu belgilardan ba’zilari (ko‘pincha bittasi), 

neytrallashgan yoki yo‘qolgan birliklar esa periferiyadan 

o‘rin egallaydi. Neytrallashtiruvchi belgi, aytish kerakki, 

so‘zni o‘zi mansub bo‘lgan turkum tarkibidan “chiqa-

rib yuborish”ga asos bo‘lolmaydi, u, to‘g‘rirog‘i, so‘zni 

ushbu turkumga xos yoki begona ekanligi masalasida 

betaraf turadi, u endi periferiyaga mansubiyatning bel-

gisi kabi hukm suradi.