Anguage and literature til va adabiyot

2020-yil 1-son

Tadqiqotlar

So‘z turkumlarining tabiatini tushunish, had-hududi 

va chegaralarini farqlash uchun ularni grammatik-leksik 

yadro hamda periferiya kabi qismlarga ajratish lozim. 

[5: 111] So‘z turkumlari paradigmasi yoki alohida olin-

gan so‘z turkumlarini yadro va periferiyaga ajratish 

esa tilning yuqori darajada uyushgan va undan kam 

bo‘lmagan tarqoq sohalardan iborat murakkab tuzilma 

ekanligini ko‘rsatadi. O‘zgaruvchanlik va variantlilik xu-

susiyati tilda har doim ham til qoidalari o‘rnatgan qat’iy 

mezonlarga mos kelmaydigan va so‘z turkumlarining 

asosiy xususiyatlarini o‘zida aks ettirmaydigan birliklar-

ni vujudga keltiradi. V.Matezius o‘z vaqtida o‘rinli qayd 

etganidek, “tilda shakldan tashqarida funksiya, funksiya 

esa shaklsiz mavjud bo‘la olmaydi... shakl va funksiya 

ma’lum bir hodisaning tez-tez kesishib turadigan ikki 

tarafidir”. [4: 201] 

Til leksikoni va uni tashkil etuvchi so‘z turkumlari-

da yadro va periferiya qismlarining mavjudligi til uni-

versaliyalaridan biridir. Yadro va periferial qismlarning 

vazifalarini aniqlash, ularni tasniflash tamoyillarini bel-

gilash, o‘zaro aloqa va ta’siri tabiatini ochib berish juda 

ko‘p yondosh til hodisalarining mohiyati, sodir bo‘lish 

mexanizmini anglash va tushuntirib berishga yordam 

beradi. Shu kabi yadro va periferiya tushunchalari 

leksikon va uning asosiy arsenalini tashuvchi so‘z tur-

kumlari bilan bog‘liq holda inson tafakkuri va tushuncha 

apparatining muhim qismlarini tashkil etadi, zero, inson 

tafakkuri ham hamisha birinchi darajali, doimiy seman-

tik qiymatga ega birliklar va variativ tushunchalarni 

farqlashga ehtiyoj sezadi hamda nutqiy jarayonni ana 

shu farqlov asosiga quradi.

So‘z turkumlarining yadro va periferial qismlari haqi-

da so‘z ketganda V.V.Vinogradovning yadroviy qismlar 

tilning “asosiy lug‘at zaxirasini tashkil etishi” haqidagi 

fikrini  eslash  o‘rinli.  Olimning  fikricha,  ushbu  lug‘aviy 

fond “tilga yangi so‘zlarni hosil qilishda muhim ahami-

yat kasb etadi va til lug‘at tarkibi boyib borishining 

bosh va asosiy moddiy va struktural asosidir”. [2: 47]