Anguage and literature til va adabiyot

 Qo‘chqor SIDDIQOV, 

Jizzax viloyati Xalq ta’limi xodimlarini 

qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy 

markazi katta o‘qituvchisi 

MUMTOZ ADABIYOT XAZINASINING TILLA KALITI

Boyo‘g‘lining og‘zini bir burchidan chiqar. 

(“Zarbulmasal”)

3. Qarz:

Burch etib-u sarf etib itlof ila, 

Barchani aylab talaf isrof ila. (“Hayrat ul-abror”) 

Ushbu materiallar o‘qilganda lug‘attalab so‘z gap 

tarkibida kelgani uchun darhol o‘quvchi xotirasiga izohi 

bilan joylanadi. So‘zni takrorlab yodlash singari unum-

siz jarayon bunda ortiqchadir. 

Mazkur yangi lug‘at o‘zining bir necha xususiyati bi-

lan diqqatga sazovordir. Birinchidan, lug‘attalab so‘zni 

izohlashda ma’nodoshlari ko‘proq keltirilgan (bu ham 

o‘quvchi so‘z boyligini oshiradi, masalan: razm – urush, 

jang, olishuv, kurash (373-bet)). Ikkinchidan, lug‘at beri-

layotgan so‘zning tushuncha-ma’nolari ko‘proq beril-

gan. Chunonchi, “Mumtoz asarlar lug‘ati”dan “ravon” 

so‘zining sakkizta ma’nosini o‘qiymiz:

1. Tez: 

O‘z mulkingizga azm etingiz,

Jon keraklik esa ravon ketingiz. (“Sab’ai sayyor”)

2. Darhol:

Bu farni hodii baxt etgach irshod, 

Ravon shahzoda otin qo‘ydi “Farhod”. (“Farhod va 

Shirin”) 

3. Jo‘natmoq:

Har ne ish bo‘lg‘oni bayon etti,

Shoh Nu’mon sori ravon etti. (“Sab’ai sayyor”)

4. Yuruvchi:

Ey sarvi ravon, nadur xayoling?

Jon o‘rtadi va’dai visoling. (Navoiy)

5. Oquvchi (obi ravon – oqarsuv).

Ishq shartidan emas sirri muhabbat bo‘lsa fosh,

Qo‘rqaman qo‘zdan sirishkimni ravon aylay desam.

 (Muqimiy)

6. Jon: 

Ravon baxsh aylar o‘lgan elga zahri furqating birla

Labi la’ling suyikim obi hayvondek zilol ermish. 

(Munis)

7. Qimmatbaho: 

Zolni anjum kabi siymi ravon, 

Zoli falakdek qilibon navjavon. (“Hayrat ul-abror”) 

8. Puxta, mukammal:

Mir Sayyid Hasan Abivardiy Iroqda 6–7 yil qolib, ara-

biy tilni ravon qilib, Xurosonga keldi. 

(“Majolis un-nafois”) 

Misollardan ko‘rinadiki, “Mumtoz asarlar lug‘ati” o‘rta 

umumta’lim maktabi, akademik litsey va kollejlar dasturi 

va darsliklari asosida yozilgan. 

Uchinchidan, diniy, tarixiy, adabiy dalillar keltirilib 

so‘zlar sharhlangan.

Chunonchi, bodraftor – 1. “Ayyor Samak” nomli xalq 

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz

29

2020-yil 1-son

Tahlil

kitobi timsollaridan biri, mashhur izquvar. 2. Shamolday 

tez yuradigan. 

“Hoji kesal” o‘g‘li Bodraftor,

Dog‘ulikka, pand berur Kamakka. (“Ahli rasta” she’ri)

To‘rtinchidan, lug‘at tuzuvchilar bir qancha so‘zlarni 

asl-sahih holiga qaytarishga uringanlar va lug‘atlarda 

xato berilayotgan so‘zlarning to‘g‘ri shaklini qayd etish 

payida bo‘lganlar, chunonchi, ihtishom-ehtishom, ihti-

mom-ehtimom, xo‘b-xub. Hatto ayrim so‘zlarni matn-

shunoslik nuqtayi nazaridan isloh qilib, misol sifatida ol-

ganlar. Masalan, o‘ttiz yildan buyon quyidagi baytda “bir-

ranglik” so‘zi “beranglik” tarzida nashr etib kelingan edi:

 Birranglik – bir tusli, sidirg‘alik, sobitlik. 

Faqr aro birranglik dushvor erur behad valek, xirqa-

da tikmak erur oson qizil, soriq yashil. (Navoiy)

Umuman olganda “Mumtoz asarlar lug‘ati” bugun-

gi ta’lim taraqqiyoti zamonida nafaqat maktab o‘quv-

chisi, o‘qituvchisi, akademik litsey, kasb-hunar kollej 

o‘quvchilari, balki adabiyot ta’limiga ixtisoslashtirilgan 

maktab o‘quvchilari, universitet va pedogogika institut-

lari talaba va professor-o‘qituvchilari uchun ham zarur 

qo‘llanmadir.

O‘qish – eng yaxshi ta’lim. O‘qishsiz haqiqiy bilim 

yo‘q. U tafakkurni chuqurlashtiradi. Yaxshi, qiziqarli ki-

tob ko‘p bilim beradi, ko‘p va yaxshi fikrlarni uyg‘otadi. 

Goho odam yaxshi bir kitobni o‘qib tugatganida ruhiyati-

da o‘zgarish yuz berganini, hayotga boshqa ko‘z bilan 

qaray boshlaganini his etadi. Yaxshi kitob o‘qigan odam 

boshqa aqlli inson bilan suhbatlashgandek bo‘ladi, u 

olijanob maslahatlar beradi, bizning jonli do‘stimizga 

aylanadi. Yaxshi kitobni o‘qish bilan odam o‘zini yanada 

kuchli, bilimli, nomus va oriyatli sezadi. 

“Taraqqiy etgan xorijiy mamlakatlarda – kitobxonlik 

fan darajasiga ko‘tarilgan. Kitobxonlik kitobni targ‘ib 

qilishgina emas, balki kitob o‘qishni, o‘qiladigan kitobni 

tanlay olishni, mag‘zini chaqishni, ya’ni kitob yordamida 

o‘zini anglashni o‘rgatish hamdir”, – deb yozadi yozuv-

chi Xudoyberdi To‘xtaboyev. 

Badiiy asar inson ruhiyati ga ta’sir qilib, uni ezgulik 

sari boshlaydi. Buni his qilgan bobolarimiz o‘z farzand-

larini kitobga oshno qilib tarbiyalashgan. Kitob muto-

laasi o‘quvchi fikrini yanada charxlaydi, miyani quvvat-

lantiradi, Vatanga muhabbat tuyg‘ularini tarbiyalaydi. 

Kutubxonalarda milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz 

haqidagi buyuk ajdodlarimizning badiiy, ilmiy, tarbiyaviy 

asarlari saqla nib kelinmoqda. Hozirgi zamon o‘qituvchi-

si o‘quvchilarni ko‘proq kutubxonalarga jalb qilib, badi-

iy adabiyotlar o‘qitib, ularga kitob qalbni yorituvchi nur 

ekanligini ang latishi, o‘qish, o‘qiganlarini aytib berish, 

munosabat bildirish orqali nutq madaniyatini o‘stirish 

mumkinligini uqtirishi lozim. O‘qituvchi o‘quvchilarning 

qiziqishlariga qarab kitob tanlay olishi, mustaqil o‘qib 

borishini nazorat qilishi, bu borada ularning maslahat-

go‘yi, sirdosh do‘stiga aylanishi lozim. Chunki bugungi 

axborot oqimi ularning qizi qishini boshqa, foydasiz er-

maklar tomon burib yuborishi mumkin. Shuning uchun 

o‘qituvchi o‘quvchining darsda o‘zlashtirgan bilimlar-

idan tashqari qo‘shimcha adabiyotlarni mustaqil mu-

tolaa qilish jarayoni monitoringini ham muntazam olib