Anguage and literature til va adabiyot

Shahnoza ZIYAMUXAMEDOVA,

Toshkent davlat yuridik universiteti 

dotsent vazifasini bajaruvchisi

DARS JARAYONIDA MATN TUZISH

ma’nosi ko‘zda tutilishi kerak edi, shuning uchun -cha 

qo‘shimchasining qo‘shilishi erish eshitiladi: suvlar 

trubachalardan ingichka bo‘lib chiqadi-yu, borgan sari 

yoyilib ketadi. (M.Hazratqulov)

-zor qo‘shimchasi biror o‘simlik, daraxt, buta 

ko‘p o‘sadigan joy ma’nosini ifodalaydi. Lekin uning 

“fontan” so‘ziga qo‘shilishi erish ko‘rinadi: “Sa’dulla 

fontanzor orasida to‘xtab, bir zum miriqib dam oldi”. 

(M.Hazratqulov)

-xo‘r qo‘shimchasi asli “yeyuvchi, ichuvchi” 

ma’nosini bildiruvchi so‘zlarni yasaydi: oshxo‘r, 

araqxo‘r, hasharotxo‘r, haromxo‘r, odamxo‘r kabi. Bu 

qo‘shimcha bilan yasalgan g‘amxo‘r, sudxo‘r so‘zlari 

ham bor. Yaqinda esa “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” 

gazetasida  -xo‘r qo‘shimchasi bilan yasalgan yangi – 

“tayyorxo‘rlik” so‘zini uchratdik.

“Yo‘l harakati xavfsizligi” va “Yong‘in xavfsizligi” 

turg‘un birikmalarini solishtiraylik. Birinchisida xavf-

sizlik choralari yo‘l harakatiga qaratilishi tushunarli. 

Ikkinchisida esa xavfsizlik choralari yong‘inga emas, 

aksincha, undan atrofdagilarga qaratilishi ayon. 

Shunday ekan, bu birikma “Yong‘indan xavfsizlik” shak-

lida qo‘llansa, to‘g‘ri bo‘ladi.

Grammatik me’yorlarga uquvsizlik bilan, bilib-bilmay 

yondashish yoki e’tiborsizlikka yo‘l qo‘yish matnning 

ta’sirchanligini kamaytiradi, g‘aliz, mujmal, chaynalgan 

jumlalarni keltirib chiqaradi.

So‘z va qo‘shimchalarni to‘g‘ri tanlash bilan adabiy 

til me’yorlariga asoslangan nutqning hosil bo‘lishi 

ta’minlanadi. Lekin mukammal ishlangan matn to‘g‘ri 

bo‘lishi bilan birga ta’sirchan, jozibali bo‘lishi ham kerak. 

Chunki uning yetakchi maqsadi ommaga ta’sir qilish, 

tashviqot va targ‘ibot yurgizish, ma’naviy go‘zallikka, 

jasoratli va dadil harakatlarga undashdir. Matnni 

ta’sirchan va boy qiluvchi turli omillar (so‘zning ko‘chma 

ma’nolari, frazeologik iboralar, maqol va matallar) 

tilda mavjud. Quyida nutqning ta’sirchanligiga, teran 

his-tuyg‘ular ifodalashiga xizmat qiladigan omillardan 

ikkitasi ustida to‘xtalib o‘tamiz.