Anguage and literature til va adabiyot

V. Uyga vazifa. Sharof Rashidovning “Kashmir 

qo‘shig‘i” qissasini o‘qib, obrazlar ustida  ishlash. 

“Nima uchun?” texnologiyasi

ifodalangan?

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz

15

2020-yil 1-son

Metodik tavsiya

Matn to‘g‘ri va chiroyli tuzilishi uchun bir qahcha 

jihatlarga e’tibor qaratish talab etiladi. Birinchidan, 

so‘z tanlash. Matnda so‘z tanlash, zarur so‘zni boshqa 

ma’nodagi so‘zlar sirasidan ajratib olish muhim 

ahamiyat kasb etadi. So‘zlar matn turi va maqsadiga 

ko‘ra tanlanadi: publitsistik matn uchun siyosiy-falsafiy 

ruhdagi o‘tkir, ta’sirchan so‘zlar, ilmiy matn uchun 

termin xarakteridagi atama so‘zlar, badiiy matn uchun 

esa badiiylik bo‘yog‘iga ega so‘zlar olinadi. Badiiy 

matnning nasr va nazm ko‘rinishlaridagi til xususiyatlari 

ham bir-biridan birmuncha farq qiladi. Tanlangan so‘z 

adabiy tilga xos, nutq madaniyati me’yorlari doirasida 

bo‘lishi lozim, chunki har qanday matn – tarbiyalovchi 

omil, u tinglovchi va o‘quvchilarda to‘g‘ri so‘zlash va 

to‘g‘ri yozish ko‘nikmalari, savodxonlikni shakllantiradi.

Tilning eng katta boyliklaridan biri sinonimlar bo‘lib, 

bunday so‘zlar orasidan matn uchun eng maqbulini 

tanlash ham mas’uliyat talab etadi. Chunki har bir so‘z 

o‘zining ma’nodoshidan nozik ma’no qirralari, “stilistik 

bo‘yog‘i” bilan ajralib turadi. Bu farqlarni ilg‘ash, sezish 

uchun ularning qo‘llanishini bir-biriga qiyoslab ko‘rish 

kerak bo‘ladi. Masalan: “olam”, “dunyo” va “jahon” 

so‘zlarini olaylik. Ular ham sinonim so‘zlar. Biroq 

qiyoslang: “Olamga sayohat” – “Jahonga yoki dunyoga 

sayohat” emas, “Dunyo voqealari” – “Olam voqealari” 

emas, “Jahonga tinchlik!”ni “Olamga tinchlik!” bilan 

almashtirib bo‘lmaydi. 

Matn tuzishda amal qilinishi kerak bo‘lgan yana 

bir jihat – bu qo‘shimchalar va yordamchi so‘zlardan 

to‘g‘ri foydalanish. Bunda grammatik me’yorlar tilning 

grammatik qonun-qoidalariga asoslanadi. Tilning 

grammatik qonuniyatlari esa leksikaga nisbatan 

barqaror. So‘zlar davr ruhini aks ettiradi, shuning 

uchun o‘zgaruvchan hisoblanadi, grammatika esa yillar 

o‘tgan sayin takomillashib, rivojlanib boradi, undagi 

o‘zgarishlar sekin kechadi.

Lug‘at boyligidagi o‘zgarishlar ham, grammatik 

me’yorlardagi o‘zgarishlar ham eng avval gazeta-

jurnallar sahifalaridagi matnlarda ko‘rinadi. Bir shakl 

o‘rnini boshqasi egallashi, ikki qo‘shimchaning birlashib, 

bittaga aylanishi (-moqda, -uvchi, -vchi, -digan, -dagi, 

-gacha) yoki, aksincha, bir qo‘shimchaning fonetik 

variantlari ikki mustaqil qo‘shimchaga aylanib ketishi 

(-guncha  va -gancha,-lik va -liq, -ur va -ar) kabi 

hodisalar, avvalo, matbuot, radio matnlarida boshlanib, 

keyin ommalashadi va boshqa nutq turlarida ham 

qo‘llana boshlaydi. Bugungi kunga kelib bu hodisalar 

grammatik me’yor bo‘lib qoldi.

-cha qo‘shimchasi kichraytirish, ba’zan erkalash 

ma’nosini beradi. Bu qo‘shimchani faqat kichraytirib 

bo‘ladigan jism, buyum nomiga qo‘shish mumkin. Lekin 

mana bu misolda kichraytirish emas, ingichkalash