Anguage and literature til va adabiyot

Feruza ATABEKOVA, 

Jizzax politexnika instituti 

Xorijiy tillar kafedrasi o‘qituvchisi

TIL REALIYALARINING IJTIMOIY-MADANIY XUSUSIYATLARI

anglatuvchi, biroq funksiyasi, shakli va narsa (predmet)

larni atashda farqlanuvchi so‘zlar. 

Realiyalarga xos tushunchalarni anglatuvchi 

lug‘aviy birliklar ijtimoiy-madaniy turmushning barcha 

jabhalarini qamrab olgan. Realiyalar tildagi boshqa 

so‘zlar bilan qiyoslanganda, bir tomondan, uning pred-

metga xos mazmun jihati hamda u anglatgan predmet, 

tushuncha va hodisaning mamlakat va xalq hayoti bi-

lan uzviy aloqadorligi bilan boshqa tomondan, tarixan 

ma’lum davrning bir bo‘lagi sifatida namoyon bo‘lishi 

bilan farqlanadi. Shunga ko‘ra realiya bu – o‘ziga xos 

milliy kolorit (bo‘yoq)dir. 

Kolorit deganda muayyan davr, shaxsga oid yoxud 

biror narsaning o‘ziga xos belgi va xususiyatlari maj-

muasi tushuniladi. Aynan kolorit orqali milliy bo‘yoqqa 

ega bo‘lgan realiya hosil qilinadi. Kolorit so‘zning alo-

hida bo‘yog‘i bo‘lib, unga xos referent vositasida ang-

lashilgan predmet ma’lum bir xalq, aniq bir mamlakat, 

hudud yoxud muayyan tarixiy davrga taalluqli ekanligi 

ko‘zga tashlanadi. 

Turli xil jamiyatda bir-biriga o‘xshash realiyalar o‘z 

ma’no nozikliklari bilan farqlanadi. Xalqning turmush 

tarzi, ijtimoiy muhit, an’analar va urf-odatlar, ma’naviy-

ma’rifiy  va  diniy  qarashlar  tilning  leksik  tizimida  o‘z 

in’ikosini topadi. Bu jarayon turli tillarda qay yo‘sinda 

voqe bo‘lishi dunyoni milliy ko‘z bilan idrok etish tajri-

basidan kelib chiqadi. Bu haqida nemis tilshunos olimi 

Vilgelm fon Gumboldt: “Tillarning xilma-xilligi faqat to-

vushlarning xilma-xilligi emas, balki har bir millatdagi 

dunyoni ko‘rishning o‘ziga xosligi natijasidir”, – deya o‘z 

fikrini bildiradi. 

Frazeologizmlar va idiomalar ham milliy-madaniy 

xususiyatlarni ifodalovchi til birliklari sifatida lingvomam-

lakatshunoslik fanining tadqiqot obyekti deb e’tirof etili-

shi bejiz emas. Mazkur soha doirasida frazeologizmlar-

ni o‘rganish tili o‘rganilayotgan xalq tarixi, madaniyati va 

turmush tarzi haqidagi faktik ma’lumotlarga ega bo‘lish 

imkonini beradi. Frazeologizmlar ijtimoiy-madaniy qa-

rashlardan kelib chiqqan holda talqin etilganda ular dagi 

milliy-madaniy semani aniqlashda an’anaviy va ijti-

moiy-tarixiy assotsiatsiyalarga tayanishga to‘g‘ri keladi. 

Mazkur assotsiatsiyalar yordamida ayrim yondosh tu-

shunchalarni anglash orqali ularning milliy o‘ziga xosli-

gi, ya’ni til sohibining “o‘zligi”ni anglash mumkin bo‘ladi. 

Masalan,