Andijon shahzodasi اندیجان شهزاده‌سی

Karvonboshi
Ertasi kuni, peshin namozidan keyin poytaxt Andijon bozorida yurgan odamlar va savdogarlar ajoyib bir manzaraning guvohi bo‘lishdi. Burchakda turgan meshkobchi buni birinchi bo‘lib payqadi; u yonida qovun sotayotgan uzun bo‘yli qo‘shnisini turtib dedi:
— Qara-chi, qanaqadir bir g‘aroyib karvon kelyaptimi?
Qovunfurush javob qaytarmadi, u oldinga egilgancha og'zini katta ochib ko‘chani kuzatdi. G‘aroyib karvonni allaqachon boshqalar ham payqashdi. Qandolatchining mijozlari joylaridan sakrab turishdi va og‘izlaridagi luqmalarini yutishga zo‘rg‘a ulgurishdi. Choyxonachining mijozlari bo‘lsa, nimalar bo‘layotganini bilishga, shov-


17
2 — Fris Vyurtle
shuvni tomosha qilishga shu qadar shoshilganlaridan ogMzlarini kuydirib ham olishdi.
Ichi qora meshkobchi g'aroyib karvon degan kichik guruh, mana yetib ham keldi. Shahardan o‘sh tomonga ketadigan yo‘l keskin buriladigan joydagi sharqiy darvoza orqali guruh bozor maydoniga kirib keldi.
Oldinda shohning nayzabardori kelardi. Uning yuzidagi ifoda otining qadam tashlashi yanglig' tantanavor va salobatli edi. Uning izidan chayqalib tuya kelar, bir bola uning jilovi o‘rtasidan tutib olgan, ikkinchi qo‘lining barmoqlarini esa, jim bo‘linglar, jim, degan ishorani qilib og‘ziga qo‘yib olgan edi. Ha, darhaqiqat, yo‘l boshlovchi ham: shohimiz nomidan, biror kimsa miq etib og‘iz ochmasin, degandek ishora qildi.
Bozordagi shovqin-suron bosildi. Hamma yoq jim-jit bo‘lib qoldi, hech kim og‘iz ochishga jur’at etmasdi. Barmoqlarini og‘ziga qo‘yib olgan bolaning kulgili basharasini, ayniqsa, tuya ustidagi narsani ko‘rib, odamlar kulishni, to‘yguncha qah-qah urishni istashardi.
Hech narsadan xabari yo‘q lo'killab kelayotgan jonivor yelkasida ikkita chuqur kajavani ko‘tarib kelar, ayrim yalqov odamlar uning ichiga yotib olib, xuddi sandiqda yotgandek yo‘l bosib ketaverishadi. Ammo, Allohga qasam, bu ikki kajava qanday ortilgan edi! Ular tuyaning chap va o‘ng tarafida bir xil turish o‘rniga, xuddi kayfi oshgan kimsaning sallasidek bir tomonga og‘ib ketgan edi. Kajavalardan biri havoda osilgandek silkinib, ikkinchisi esa, deyarli yerga sudralib borar, ichidagi odam har lahzada tushib qoladigandek edi.
Kajavalar o‘rtasida, tuya o'rkachlari bo‘ylab naq Zahiriddin Muhammadning gilamiga o‘xshagan rangdor gilam yoyilgan edi. Rostdan ham bu o‘shaning o‘zi edi, faqat bundagi awalgi eski bo‘yoq dog‘lari yoniga bir qancha yangilari qo‘shilgan edi. Ha, to‘g‘ri, bunga butun bir siyohdondagi siyoh to‘kilgan, ammo yomoni, faqat shuning o‘zi emas edi.
Ishni buzgan narsa shu ediki, qora suyuqlikning asosiy qismi osilib borayotgan kajava ichidagi xurrak otuvchining hashamdor kiyimiga to‘kilgan edi, yanayam yomoni, yumyumaloq yuzli, qip-qizil burunli, olamdan bexabar bu uyquchi bizning mehribon Mirzo Ullohimizdan o‘zga kimsa emas edi.
Garchi butun Andijon shahrida ham, qiziquvchan tomoshabinlar orasida ham, shahzodaning ustozini xushlamaydigan birorta odam topilmasa-da: „Senga omonlik tilaymiz!“ degan odatdagi tilakni bildirmadi. Biror kishi yerga osilib borayotgan uyquchini zinhor-bazinhor uyg‘atolmasdi, negaki, Turkiston mamlakatlari xalqi atrofidagi kishilaming uyqusiga xalaqit berishmasdi. Bordi-yu, birorta xavf tug‘iladigan bo'lsagina, uyqudagi odamni uyg‘otishga mxsat berilardi.
Ilgari „Baqaloq la’l“ning shogirdi, bugun esa beixtiyor uning tuyasini yetaklovchisi bo‘lib qolgan Zahiriddin Muhammad nihoyatda xijolat tortardi. U hayoti davomida hech qachon bunchalik vijdonan qiynalmagandi, otasining qasriga yaqinlashgani sari vijdonan battar qiynalardi.
Voqea bunday boMgan edi: o‘sha kuni tong pallasida, quyoshning dastlabki nurlari tog‘ cho‘qqilarida aks etgan, biroq hali samoviy nur taratuvchining o‘zi ko‘zga tashlanmagan paytda, bir-biriga o‘xshamagan ikki kishi shoh nayzabardori hamrohligida „Mehr-shafqat timsoli“ pastdagi keng vodiyga nazar tashlab turgan huv tog‘ tepasidagi yozgi qasrdan chiqib ketishdi.
„Baqaloq la’l“ oxirgi kunlarda shogirdining e’tiborsizligi va parishonligidan shu qadar jahli chiqib, hafsalasi pir boMdiki, achchig‘idan Baroqko'h tepasidagi yoqimli hayotga chek qo‘yib, o‘quvchisini Andijondagi podshoh saroyiga olib borishni, otasiga uning ustidan arz qilishni ko'ngliga tugdi.
Ularning kayfiyatlarini mutlaqo yaxshi deb bo‘lmasdi, shahzoda Zahiriddin Muhammadning-ku kayfiyati juda yomonligi aniq edi — sof havoli tog‘ tepasidan poytaxt
Andijon yaqinidagi chang bosgan vodiyga tushish kimga yoqardi. Havo isiy boshlagach, baqaloq ustoz chap tomondagi kajavaga kirib, xuddi shilliqqurtga o‘xshab uyasiga joylashib oldi-da, qopqoqni yopishdan oldin mana bu buyruqni berdi:
— Shoh xojamning o‘g‘li, muvozanatni ushlash uchun narigi kajavaga kirib ol, shu bilan loaqal bitta vazifani bajargan bo‘lasan. Hech bo‘lmasa, gavdangning og‘irligidan biror foyda ko‘ray.
Zahiriddin Muhammad majburan ikkinchi kajavaga joylashdi va bir necha soat davomida ishlar yaxshi ketdi. Bora-bora bu joy unga torlik qilib, zerika boshladi va xayolida, o‘zini baayni panjara ichiga qamab qo‘yilgan burgutdek his etdi. Zahiriddinda burgut qanotlari bo‘lsa edi, o‘zining ochiq qamoqxonasini bemalol tark etish imkoni bo‘lardi, afsuski, bunday imkoniyat yo‘q. Endi u nima qilsin? U undoq o‘yladi, bundoq o‘yladi, shunda xayoliga bir fikr keldi. U, Zahiriddin, qush emas, qanotlari yo‘q, afsus, lekin orqa tomonda tuyaning ajoyib dumi u yoqdan bu yoqqa silkinib boryapti-ku! o‘sha dum uni qutqarishi mumkin!
o‘yladingmi — bajar. Tuyaning dumi uning tarafiga burilganda, dumning uchidan tutib oldi-da, unga mahkam yopishdi va bir, ikki, uch... u sezilmasdan yengil sakrab, yerga tushib oldi.
Zo‘r bo‘ldi-da, o‘yladi Zahiriddin va shohona xursand bo‘ldi. E voh, u shosha-pisha bo‘sh kajavadagi o‘z og‘irligi o‘rnini toMdirish uchun tosh izlab ulgurmay, quvonchi alamli yakun topdi. U sakrab tushgan paytda ustozining bir tomonlama og'irlashgan kajavasi deyarli yergacha shuv etib tushib ketdi. Natijada yuqoriga bog‘lab qo‘yilgan siyohdonga nima boMganini endi beshta sezgisi joyida boMgan har qanday odam fahmlab oladi.
Bir zarbning o‘zi yetarli boMmadi. Zahiriddin Muhammad ham tuyaning dumiga osilib tushayotganda yaxshigina turtki yedi. Allohga shukur, shunchalik silkinish, siyoh to‘kilishlarga qaramay, ustoz uyg‘onmadi, lekin kirn biladi, bu shirin uyqu uning kipriklarini qachongacha ushlab turarkin! Ertami-kechmi yuz beradigan to‘s-to‘polonni orqaga surish, iloji boricha orqaga surish uchun Zahiriddin jonivorning jilovini qo‘liga oldi-da, ustida chayqalayotgan yuki bilan torgina tog‘ so‘qmog‘i bo‘ylab pastga, to'siqlarni chetlab, aylanma yo‘llar bilan Andijon shahrigacha avaylab yetaklab bordi. U yo‘lda uchragan har bir to‘siqdan ehtiyot bo‘lib o‘tar, go‘yo yupqa qobiqli, salga sinadigan qirg‘ovul tuxumlari ortilgan ulovdek avaylardi, aytishlaricha, ulanii sindirishga yengilgina shabada ham yetarli bo'larkan.
Zahiriddin Muhammadga baxtsizlik baxt olib kelgandek tuyuldi, u shahar markaziga yetib qoldi va kichkina karvonga saroy darvozasi ochildi.
Zahiriddin darvozadan saroy hovlisiga kirib bordi va zinapoya oldida to‘xtab, sekingina yuvosh tuyani cho'kishga buyurdi. U ishlar yaxshi yakun topganidan suyundi va uxlab yotgan ustozi tomonga o‘girildi. Biroq... voybo‘y... bu nimasi? U qip-qizil, qulupnaysimon, ajabtovur burun ustida katta-katta ochilgan ikkita ko‘zni, Mirzo Ullohning ko‘zlarini ko‘rdi! Zahiriddin behad qo‘rqib ketdi va hali biror narsani anglab yetishga ulgurmay, yana bir zarbaga yoMiqdi. Bu gal endi beayb tuyadan emas, Zahiriddinning o‘z yuragidan chiqqan emas, balki bir qo‘ldan zarb yedi, bu qo‘l uning yuzini qattiqqina siladi va aniqki, qo‘l uyqudagi odamning qo‘li emas edi.
— Sen yaramas, — qichqirdi bo‘yoqqa botgan, lekin har doimgidek dadil Mirzo Ulloh kajavasidan chiqib kelarkan, — sen yaramas, meni uxlayapti deb o‘yladingmi? Adashasan, o‘g‘ilginam, men allaqachon uyg‘onib, sening ishlaringni kuzatib kelayotgandim. Hammasini ko‘rdim, hammasini bilaman!
Shu taxlit qattiq so‘zlarni aytib Mirzo Ulloh, donolik chashmasi, xijolat bo‘lib qolgan shogirdiga yelkasini o‘girdida, zinapoyadan shoh mulozimlari yoniga chiqib ketdi.
Shunda ma’lum bo‘ldiki, shoh shaharda emas ekan va bundan Zahiriddin Muhammad xursand bo‘ldi. U endi jazolanishdan xalos bo‘ldim, deb o‘ylagan edi, biroq ikkinchi bor adashdi. Mirzo Ulloh osonlikcha yon bermasdi, u jazoni o‘zi belgilab qo‘yaqoldi.
Qilgan gunohing uchun tovoningga yaxshigina xipchin yeysan, — dedi u qo‘lga tushgan gunohkorga va qo‘shib qo‘ydi: — Bunga biror e’tirozing bormi?
Yo‘q, o, bilimdonlik bulog'i, albatta yo‘q, — shosha-pisha javob qaytardi Zahiriddin Muhammad, — faqat bir narsani eslatib qo‘yishga menga izn bering: men sizni o‘sha falokatdan so‘ng tog‘-u tosh oralab, oliy navli qirg‘ovul tuxumidek avaylab olib keldim.
Qirg‘ovul tuxumidek? Oliy navli deysanmi? Hm, yaxshi, bo'lishi mumkin, xizmatingni hisobga olaman va bu gal tovoningga bir ozgina urib qo‘yaqolaman. Ishonamanki, o‘g‘lim, hozir sen aytgan qirg‘ovul tuxumlaridan ko‘ra, sening tovonlaring kamroq sezuvchan bo‘lsa kerak.