Andijon mashinasozlik instituti «materialshunoslik va yangi matеriallar tеxnologiyasi» kafedrasi «materialshunoslik»

Elastik deformatsiya. Agar tashqi kuch ta'siridan keyin jism formasiga(geometriyasiga), strukturasiga, hamda xossalariga deformatsiyaning ta'siri butunlay qolmasa,bunday deformatsiyaga sabab elementar kristall panjaradagi atomlar orasidagi masofaga juda kam o`zgarganligi sababli atomlar orasidagi ta'sir kuch natijasida kristall panjara o`z holatini tezda yana tiklaydi. Shuning uchun elastik deformatsiya natijasida forma o`zgarishlar ro`y bermaydi. Elastik deformatsiya, detallarni ishlash jarayonida juda ko`p martalab ro`y beradi. Bu esa metallarning eksplotatsion xossalarini belgilaydi.
Elastik deformatsiya - metallga ta’sir ettirilgan kuch olingandan keyin metall asli holiga (shakliga) qaytishi. Metallning chuzilishdagi elastik deformatsiyalanishi bilan kuchlanish orasida chiziqli bog‘lanish bor(20-rasm)



20-rasm Deformatsiyani kuchlanishga bog‘liqligi

Bu bog‘lanish proportsionallik qonunini - Guk qonuni deyiladi.

=E*; kg/mm²
 - normal kuchlanish;
E - proportsionallik koeffitsienti. Legirlangan va uglerodli po‘latlar uchun E = 210 MPa.
 - deformatsiya - nisbiy uzayish.
Proportsionallik koeffitsienti (E) - Yung moduli - elastiklik moduli deb ham ataladi.
E = / = tg .
Metallning elastik xossalari ma’lum chegaragacha saqlanib qoladi, kuchlanish bu chegaradan oshsa elastiklik yo‘qoladi. Bu chegara elastiklik chegarasi deyiladi. Qoldiq deformatsiya 0,002% ortiq bo‘lmasligi kerak.
Proportsionallik chegarasi ham bor. Bunda yuqoridagi chiziqli bog‘lanish, chiziqlidan 0,002% ga oqqaniga aytiladi. Ko‘pchilik po‘latlar va alyuminiy qotishmalari uchun proportsionallik (mutanosib) va elastik deformatsiya chegaralari amalda bir chegarada - bir xil.

2 1-rasm.R_pr - proportsionallik chegara yuklamasi. Mutanosiblik.
R_el - elastik uzayishning chegara yuklamasi.bunda qoldiq deformatsiya 0,005 - 0,005% orasida bo‘ladi. Turli metallar uchun
Agar namunaning tajribadan oldingi ko‘ndalang kesim yuzasi F_oga teng bo‘lsa, materialning proportsionallik va elastiklik chegara
kuchlanishlari quyidagicha aniqlanadi.
_pr = R_pr/F_o;_el = R_el / F_o kg/mm².
Qo‘yilgan yuklama ortib, S nuqtaga kelsa, yuklama deyarli ortmasada namuna uzayaveradi. Bunga oquvchanlik chegarasi deyiladi. Bu holda qoldiq deformatsiya 0,2% ga teng. Oquvchanlik chegaradagi kuchlanish:
_pr = R_o/F_o kg/mm².
Qo‘yilgan yuklama R_max ga yetganda (V nuqtada) R_max qiymatga kelganda namunada bo‘yincha hosil bo‘la borib, u R_k yuklamada (K nuqtada) uziladi. Namunaning chuzilishga muvaqqat kuchlanishi - mustahkamligi - puxtaligi - qarshiligi.Mustahkamlik chegarasi.
_pr = R_max/F_o kg/mm²