Andijon mashinasozlik instituti "mashinasozlik texnologiyasi"

Nazorat sovollari

1. 
   Zaxarli tumanlar kanday xosil buladi?
   
2. 
   Zaxarli tumanlarning organizmga ta’sirini tushuntirib bering.
   
3. 
   Inson organizmiga changlarni ta’siri xakida tushuntirib bering.
   
4. 
   Oltingugurt oksidi inson organizmiga kanday ta’sir kursatadi?
   
5. 
   Vodorod sulfid inson organizmiga kanday ta’sir kursatadi?
   
6. 
   Kurgoshin oksidlari inson organizmiga kanday ta’sir kursatadi?
   
7. 
   Azot oksidlari inson organizmiga kanday ta’sir kursatadi?
   

Adabiyotlar ro’yxati.

1. 
   I.A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari». Toshkent «O’zbekiston» 1998
   
2. 
   A.Tuxtaev, A.Xamidov. «Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza kilish», Toshkent,
   

«O’qituvchi»,1994. Uslubiy qo’llanma.

3. 
   Yodgorova D.SH., Egamberdieva L.SH. “SHaxar ekologiyasi” Toshkent, O’zMU nashriyoti 2013. Uslubiy qo’llanma
   
4. 
   Natsionalьnыy doklad «O sostoyanii okrujayuщey prirodnoy sredы i ispolьzovaniya prirodnыx resursov v Respublike Uzbekistan», Tashkent, 2006. (Goskompriroda) Uchebnoe posobie
   
5. 
   SH.Otaboev, N.Nabiev. «Inson va biosfera» Toshkent 1995.
   
6. 
   SH.Otaboev, Z.Malikov, SH.Mamadaliev, M.Mirsovurov, “Ekologiya” Toshkent 2011. O’quv qo’llanma.
   

4- mavzu. Monitoring

Reja:

1. 
   Monitoring, ularning turlari
   
2. 
   Kosmik monitoring
   
3. 
   Masofadan zondlash usullari va uning inson xo’jalik faoliyatidagi ahamiyati
   

Monitoring deb, ma`lum vakt oraligida, kandaydir parametirni uzgarishini kup marotaba ulchab kuzatishga aytiladi.
Monitoring - bu ob`ektni xolatini va uzgarishini uzok, muddatli kuzatishlar, baxolashlar, nazorat va bashorat kilish tizimidir.
Atrof muxit monitoringi deb, berilgan dastur asosida, tabiy muxitni, tabiy resurslarni, usimik va xayvonot dun¸sini, tabiy va astrologik faoliyat ta`sirida vujudga kelgan xolatlarni aniklash imkonini beruvchi, bir maromdagi kuzatishlarni bajarishga aytiladi.

1. 
   Ekologik monitoring deganda, inson va biologik ob`ektlarni yashash muxitining ekologik xolatini (mikroorganizmlar, usimliklar va b.) doimiy baxolashni ta`minlovchi, ekotizimlarni xolatini va bir butunligin baxolashni, xamda talabdagi ekologik shartlar bajarilma¸tgan bulsa, ularni uzgartirish zaruratini aniklab beruvchi atrof tabiy muxiti tashkil etilgan monitoringi tushuniladi.
   

Ekologik monitoringni tuzilishi kuyidagicha:


- atrof tabiiy muxitdagi (a.t.m) fizik, kim¸viy va biologik jara¸nlarni borishini atmosfera xavosini, tuprokni,
suvlar va boshka ob`ektlarni ifloslanish darajasini, xamda buning okibatida xayvonot va usimlik dun¸siga bulgan ta`sirlarni kuzatish;

etishi;

• 
  axolini a.t.m tugrisidagi kunlik va tezkoraxborot ta`minlashni tashkil
  

• 
  a.t.m xolatini bashorat kilishi va ogox bulishi;
  

Ekalogik monitoringi (EM) asosiy maksadi kuydagilar:

• 
  inson yashash muxiti va ekotizimlarni xolatini va yaxlitligini belgilovchi kursatkichlarni uzgarishlarini va uning okibatlarini anikdash;
  
• 
  ekalogik shartlarbajarmasi, bu kursatkichlarni muvokdashtirish yullarini aniklash;
  
• 
  yuzaga kelgan noxish xolatlarni tuzatish choralarini aniklash;
  

Ekologik monitoring ekotizimlar xolatini nazorat kdlishga, diagnostika va xoxish xodisalarni oldini olishga muljalangan.
Ob`ekt darajasiga o'arab, EM boshkarish tizimi xam uzgaradi. Masalan global EM maxsus tashkilot BMTning YuNEP orkali, Evropa kontinentida Evropa Ittifoqi direksiyasi orkali, Uzbekistonda esa tabiatni muxofaza kilishi kumitasi tomonidan boshkdriladi.


Boskichlarni bajarishni ketma-ketligi:

o'zgartirishga zarurat bulmasa monitoring k;ismlarining qaytarilishi; bitta uzgartirish bilan monitoring kismlarining k,aytarilishi.

2-rasm. EM tashkil etish va utkazish sxemasi.
Ob`ektni darajasiga karab, bu ob`ektdagi axborotlarin jamlash xarakteri va mexanizmi xam uzgaradi, ya`ni ekologik xolatni axborot portreti xam uzgaradi.
Ekologik xolatning axborot portreti, ma`lum xududning ekologik xolatini uning joyidagi kartografiyasi asosida xarakterlovchi ma`lum kenglikdagi ma`lumotlarning grafik tarzdagi ifodalarining

3. 
   EMning asosiy vazifalari quydagilar;
   

• 
  antropologik ta`sirlarining manbalari va omillarning kuzatishi;
  
• 
  tabiy muxit xrlatini va undagi astralogik ta`sir natijasida ruy berayotgan jarayonlarni kuzatish;
  
• 
  tabiy muxitni bor xrlatini kuzatish;
  
• 
  tabiy muxitni antralogik ta`sir natijasida uzgarishini bashorat kilish;
  
• 
  iste`molchini tabiatini muxrfaza k,mlish fvoliyati va ekalogik xavfsizligi uchun uz vaktida axborot bilan ta`minlash va echimlarni qabul.
  

1 va 2 rasimlarda EM o'tkazilgandagi ma`lumotlar yordamida a.t.m. boshkarish tizimi, xdmda EM ni tashkil etish sxemasi kursatilgan. EM tizimida kuydagi ishlar amalga oshiriladi:

• 
  kuzatish ob`ektami ajratib (anikdab) olish;
  
• 
  ajratib olingan ob`ektni tekshirish;
  
• 
  kuzatish ob`ektini tekshirish;
  
• 
  kuzatish ob`ektini axborot modelini tuzish;
  
• 
  ulchamlarini rejalashtirish;
  
• 
  kuzatish ob`ektini xolatini baxolash va uni axborot modeliga
  

kiritish;

• 
  kuzatish ob`ektinixrlatini uzgarishini bashorat kilish;
  
• 
  axborotni iste`molchiga kulay shaklda etkazish.
  

yigindisiga aytiladi. Umuman olganda axborot portreti - bu berilgan ob`ekt yoki xududning ekologik geoaxborot tizimidir. Axborot portretining ishlash effekti unda yigilgan tizimni xarakterlovchi ichki va tashki parametrining soniga boglik buladi.

3. 
   Atrof muxitning monitoring tizimiga kuyidagilar kiradi:
   

• 
  Davlat EM tizimi (DEMT);
  

Radiosion xavfsizlikni nazorat kiladigan Davlat tizimi (RXNDT);

• 
  Uzini ekologik komponentlarining uz ichiga oluvchi tarmoklardagi EM;
  
• 
  Urmon fondi va suv ob`ekti Davlat EM.
  
• 
  Agrokimyoviy kuzatishlar xizmati va kishlok; xujalik erlarini ifloslanishi EM.
  
• 
  Inson yashash muxiti va uning salomatligi sanitar-gigiena
  

M. Davlat tizimi.

• 
  Geologik muxit Davlat M.
  
• 
  Er kadayri Davlat tizimi.
  
• 
  Favkulotda xodisa axborot-boshkaruv tizimi.
  

Bu tarmoqlar M lari atrof muxitning aloxida komponentlari xolatini kuzatish va baxolashga karatilgan. (tabiiy resurslar). Ular ma`lum dasturlarga asosan amalga oshiriladi.
EM butun biosferani kamrab oladi.Ya`ni er planetasidagi atmasferani, gidrosfera va mitosferani yukrri kismini uz ichiga oladi.
Inson omilining tabiiy atrof-muhitga ta’siri (antropoten omil) borgan sari kuchayib borayotganligini e’tiborga olib, maxsus kuzatish tizimi tashkil qilish zarurati vujudga keldi. Mazkur kuzatishlar natijasida to’plangan ma’lumotlar tabiiy atrof-muhitda yuz berayotgan o’zgarishlarni baholash va tegishli xulosalar chiqarishga imkon berishi nazarda tutiladi.
Aslida "monitoring" atamasi inglizcha so’z bo’lib, u "kuzatish", "nazorat qilish" ma’nosini bildiradi. Lekin oxirgi yillarda mazkur atamaning lug’aviy ma’nosi juda keng miqyosda ko’llanila boshlandi. Hozirgi vaqtda "monitoring'" deganda, "atrof-muhxitni kuzatish", "nazorat qilish", "uning holatini boshqarish", va "tabiiy muhit holatini bashorat qilish" tushuniladi.
Respublikamizda tabiiy muhit monitoringi vazifalarini O’zbekiston Respublikasi gidrometeriologiya Bosh boshqarmasi, Davlat o’rmon xo’jaligi, Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi, Geologiya davlat qo’mitasi, Sog’liqni saqlash vazirligi va shunga o’xshagan davlat muassasalari bajaradi.
Ekologik monitoring kuzatishlari belgilangan muayyan joylarda tabiiy muhitning inson tomonidan ifloslanishi, buzilishi va boshqa jarayonlar bo’yicha amalga oshiriladi. Masalan, er usti suvlarining ifdoslanishi 94 ob’ektlardagi 187 nuqtalarda ma’lum bir muddatlarda suv namunalari olib tekshiriladi. Ushbu
namunalarning tarkibi (fenol va uning birikmalari, nitratlar, xlor va fosfor organik moddalar, og’ir metallar, neft mahsulotlari, tuzlar va boshqalar) maxsus tajriba xonalarda tahlildan o’tkaziladi. Gidrobiologik kuzatishlar esa, 50 ta suv ob’ektlarida, 77 joy va 100 kesimda olib boriladi. YOki yog’inlardan olinadigan namunalar bir necha meteorologik stansiyalarda o’rganiladi. Olingan namunalarning tarkibi (sulfatlar, xloridlar, gidrokarbonatlar, nitratlar, kaliy, magniy, natriy. kalsiy, ftoridlar va boshqa elementlarning mavjudligi) maxsus tajriba xonalarda annqlanadi. yoki qor qoplamining ifloslanishi sanoati rivojlangan shaharlarda 26 ta modda bo’yicha tekshiriladi. Havoning ifloslanishi esa, 34 shaharning 65 ta turg’un punktlarida kuzatiladi. Ifloslangan havodan olingan namunalarda 30 ta zararli aralashmalarning konsentrasiyalari o’lchanadi. YOki sug’oriladigan erlarning nurlanish darajasi yilda 2 marotaba (1 aprel va 1 oktyabrda) aniqlanadi. Tuproq tarkibidagi tuz miqdorining o’zgarishi deyarli barcha xo’jaliklarda ma’lum joylarda kuzatib boriladi. Ushbu maydonlarda er osti suvlarining chuqurligi, minerallashuv darajasi, tarkibi va ifloslanishi aniqlanadi. Baholarda zovur suvlarining minerallashuvi va ifloslanish darajasi ham ma’lum joylarda muntazam ravishda o’rganiladi.
Tabiat komponentlari (havo, suv, tuproq va boshqalar)ning ifloslanishi, o’zgarishi va boshqa xususiyatlari bo’yicha ilmiy-texnik hisobotlar har yili muayyan dasturlar asosida respublika bo’yicha yoziladi va ular tegishli muassasalarga, shuningdek, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasiga yuboriladi.
Ekologik monitoring natijalari asosan mamlakatda ekologik vaziyatni muntazam nazorat qilib turish, vujudga kelayotgan noqulay holatlarning oldini olishga tayyorgarlik ko’rish, chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish va boshqa maqsadlar uchun zarurdir. Ekologik monitoring axborotlari va ma’lumotlari ilmiy- tadqiqot ishlarini olib borish, ular asosida ekologik vaziyatlar holatining tadrijiy o’zgarishlarini va turli kasalliklarning yillar davomida o’zgarishini tahlil qilish uchun darkor. Xususan qo’riqxonalarda olib boriladigan ekologik monitoringning amaliy ahamiyati beqiyos kattadir.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, respublikamizda 13 ta qo’riqxona mavjud bo’lib, shundan 3 tasi Buxoro viloyati hududidadir: Qorako’l, Qizilqum va Vardonze qo’riqxonalari.