|
p q
p
q
Masalan:
Tushunchalar mazmuniga ko‘ra, konkret yoki abstrakt bo‘ladi.
Bu – konkret tushuncha.
Demak, bu – abstrakt tushuncha emas.
Hukmlar tuzilishiga ko‘ra oddiy yoki murakkab bo‘ladi.
Berilgan hukm oddiy hukm emas.
Demak, berilgan hukm murakkab hukmdir.
Ayiruvchi sillogizmda to‘g‘ri xulosa chiqarish uchun quyidagi qoidalarga amal qilish zarur:
Ayiruvchi hukm tarkibidagi oddiy hukmlar bir-birini inkor qilishi, hajmiga ko‘ra, kesishmasligi shart, aks
holda xulosa xato bo‘ladi.
Masalan: Kitoblar qiziqarli yoki fantastik bo‘ladi.
Bu kitob qiziqarli.
Bu kitob fantastik emas.
Kitob ham qiziqarli, ham fantastik bo‘lishi mumkin. Bunda ayiruvchi hukm tarkibidagi oddiy hukmlar bir-birini inkor etmaydi va hajmiga ko‘ra, kesishadi. SHuning uchun xulosa xato.
Ayiruvchi hukmda bir-birini inkor etuvchi muqobillar to‘liq ko‘rsatilgan bo‘lishi shart. Burchaklar o‘tkir yoki o‘tmas burchakli bo‘ladi.
Bu burchak o‘tkir burchakli emas. Bu burchak o‘tmas burchaklidir.
Xulosaning xato bo‘lishiga sabab, ayiruvchi hukmdagi muqobillar to‘liq ko‘rsatilmagan, ya‘ni to‘g‘ri
burchakning mavjudligi e‘tibordan chetda qolgan.
Ayiruvchi sillogizmlardan ko‘proq bir necha yechimga ega bo‘lgan masalalarni yechishda, ya‘ni muqobil holatlardan birini to‘g‘ri tanlab olishda foydalaniladi.
SHartli – ayiruvchi – lemmatik (taxminlab) xulosa chiqarish deb, asoslardan biri ikki yoki undan ortiq shartli hukmlardan, ikkinchisi esa ayiruvchi hukmdan iborat bo‘lgan sillogizmga aytiladi. Ayiruvchi asosdagi a‘zolarning soniga ko‘ra, bunday xulosalar dilemma (ayiruvchi asos ikki a‘zodan iborat bo‘lgan), trilemma (ayiruvchi asos uch a‘zodan iborat bo‘lgan) va polilemma (ayiruvchi asos to‘rt va undan ortiq a‘zodan iborat bo‘lgan) deb ataladi.
Dilemma oddiy yoki murakkab bo‘ladi. Oddiy dilemmaning shartli asosidagi hukmlar yo shartiga, yo natijasiga ko‘ra o‘xshash bo‘ladi. Murakkab dilemmaning shartli asosidagi hukmlar ham shartiga, ham natijasiga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Dilemmalar konstruktiv (tuzuvchi) yoki destruktiv (buzuvchi) turlarga bo‘linadi. Demak, dilemmalar to‘rt xil bo‘ladi: 1. Oddiy konstruktiv dilemma. 2. Oddiy destruktiv dilemma. 3. Murakkab konstruktiv dilemma. 4. Murakkab destruktiv dilemma.
Oddiy konstruktiv Oddiy destruktiv
dilemmaning formulasi: dilemmaning formulasi
a → s, b → s
a V b
s
Masalan:
a→b, a→c
V c
a
Agar yoshlar ilm o‘rgansalar, hayotda o‘z o‘rinlarini topadilar.
Agar yoshlar hunar o‘rgansalar, hayotda o‘z o‘rinlarini topadilar.
YOshlar yo ilm, yoki hunar o‘rganadilar.
Demak, ular hayotda o‘z o‘rinlarini topadilar.
Agar talaba chet tilini yaxshi bilsa, konkursda ishtirok etadi.
Agar talaba chet tilini yaxshi bilsa, chet elga o‘qishga boradi.
Talaba konkursda ishtirok etmadi yoki chet elga o‘qishga bormadi.
Talaba chet tilini yaxshi bilmaydi.
Murakkab konstruktiv Murakkab destruktiv
dilemmaning formulasi: dilemmaning formulasi:
a → b, c → d a→b,c→d
aVc
bd
Masalan:
b d
a c
Agar inson yaxshi amallarni bajarsa, uni yaxshi nom bilan eslashadi.
Agar inson yomon amallarni bajarsa, uni yomon nom bilan eslashadi.
Inson yo yaxshi, yoki yomon amallarni bajarishi mumkin.
Demak, uni yo yaxshi, yoki yomon nom bilan eslashadi.
Agar inson boshqalarga yaxshilik qilsa, unga ham bosh-qalar yaxshilik qiladi.
Agar inson boshqalarga yomonlik qilsa, boshqalar ham unga yomonlik qiladi.
Insonga yo yaxshilik, yoki yomonlik qaytadi.
Demak, u boshqalarga yaxshilik ham, yomonlik ham qilmadi.
Dilemmalarni to‘g‘ri tuzish va hal qilish uchun ko‘rilayotgan masalaning barcha yechimlarini aniqlash zarur. Dilemmani ba‘zan unga qarama-qarshi mazmundagi boshqa bir dilemma orqali rad etish mumkin. Bunga mantiq ilmi tarixidan quyidagi misolni keltiramiz: «Afinalik ayol o‘g‘liga shunday maslahat beradi: Jamoat ishlariga aralashmagin, chunki agar haqiqatni gapirsang, seni odamlar yomon ko‘radi, agar yolg‘on gapirsang, unda seni xudolar yomon ko‘radi. Bunga Arastu quyidagicha rad javobni o‘ylab topadi: Men jamoat ishlarida ishtirok etaman, chunki agar haqiqatni gapirsam, meni xudolar yaxshi ko‘radi, agar yolg‘on gapirsam, meni odamlar yaxshi ko‘radi».
Trilemmada berilgan masalaning uch xil yechimi haqida taxminlab fikr yuritiladi. Trilemma ham to‘rt turga bo‘linadi:
Oddiy konstruktiv trilemma
a → d, b → d, c → d
a V b V c
d
Murakkab konstruktiv trilemma
a → b, c → d, m → n
a V c V m
b V d V n
Masalan:
Oddiy destruktiv trilemma
a → b, a → c, a → d
Do'stlaringiz bilan baham: |
