Andijon iqtisodiyot va qurilish instituti Iqtisod-qurulish fakulteti iqtisodiyot yo’nalishi

Pul taklifi va pul multiplikatori.

Bank tizimidan tashqaridagi barcha mavjud naqd pullar va xo’jalik sub’ektlari tomonidan bitimlar tuzish uchun ishlatilishi mumkin bo’lgan depozitlar pul taklifi deb ataladi. Uni quyidagicha ifodalash mumkin:

M =S+ D
bunda,
M – pul taklifi;
S – aholi qo’lidagi naqd pullar;
D – bank tizimi joriy hisoblaridagi mablag’lar.
Aksariyat ko’pchilik mamlakatlarda davlat pul chiqarishga monopol huquqqa ega, shuning uchun u butun pul massasi miqdorini tartibga solib turadi, ya’ni pul siyosatini olib boradi. Uni amalga oshirish huquqi nisbatan mustaqil muassasa – Markaziy bank ixtiyorida, shu bilan birga, pul taklifini ko’paytirishga yoki “pul yaratish” qobiliyatiga tijorat banklari ham ega. Ular kreditlar bera borib, to’lov vositalarini emissiyasini yoki kredit multiplikatsiyasini amalga oshiradi. Masalan, A bankning depoziti 2000 ga o’sgan bo’lsa, rezerv normasi 20 foizga teng bo’lganda, u 400 ni o’zida qoldirib, qolgan 1600 ni qarzga beradi. Shunday qilib, A bank pul taklifini 1600ga ko’paytiradi va u endi 2000 + 1600 = 3600 ni tashkil etadi. Ya’ni omonatchilarni depozitlardagi 2000 dan tashqari, yana 1600 qarz oluvchilarning qo’llarida qoladi. Agar bu 1600 birlik mablag’lar yana bankga tushsa (masalan, B bankga), unda 20 foizga teng bo’lgan rezerv normasida u 320 ni qoldirib, 1280 ni kreditga beradi hamda shu miqdorga pul taklifini oshiradi. Kredit berishning bu jarayoni so’nggi pul birligidan foydalanishga qadar davom etadi va pirovard natijada jami pul taklifi quyidagicha aniqlanadi:
Dastlabki omonat = 2000

1. 
   bankning ssudasi = (1-0,2) x 2000 = 1600
   
2. 
   bankning ssudasi = (1-0,2) x (1-0,2) x 2000 = 1280
   

Jami pul taklifi = 1/0,2 x 2000 =10000
Bu formulani quyidagi ko’rinishida yozish mumkin: M = 1/rr x D
bunda, M – jami pul taklifi; rr – bank rezerv normasi; D – dastlabki omonat.
Keltirilgan formuladan ko’rinib turibdiki, pul taklifi 1/rr koeffitsientiga bog’liq bo’lib, uni bank multiplikatori yoki pul ekspansiyasi multiplikatori deb ataladi. U ushbu bank rezervlar normasida ortiqcha rezervlarning bir pul birligi bilan yaratilishi mumkin bo’lgan yangi kredit pullarning eng ko’p miqdorini bildiradi.
Umumiy pul taklifi nafaqat joriy hisoblaridagi mablag’lardan, balki aholi qo’lidagi naqd pullardan ham tashkil topadi. Shuning uchun pul taklifining umumiy modeli pullarni bank depozitlaridan naqd pulga mumkin bo’lgan oqib o’tishini hisobga olib tuziladi. Naqd pullarni miqdorini omonatlar hajmi bilan bog’liqligini deponentlash koeffitsienti sr ifodalaydi. Bu koeffitsientni va bank multiplikatorini qo’llab pulning umumiy taklifini aniqlash mumkin.
V = S +R ga teng bo’lgan pul bazasi yoki quvvati kuchaytirilgan pullar, ya’ni naqd pullar va bank rezervlari yig’indisi.
Yuqoridagi sr + 1/sr + rr ifodani pul multiplikatori deb ataladai va odatda m bilan belgilanadi. Bu holatda pulning umumiy taklifi quyidagicha aniqlanadi: Ms = µb x V.
Markaziy bank bevosita pul bazasi ustidan nazorat qiladi va uning miqdoriga ta’sir ko’rsata borib, mamlakatdagi makroiqtisodiy vaziyatni hamda milliy iqtisod rivojlanishini o’zgartiradi.
Nominal foiz stavkasi inflyatsiya darajasini belgilashdan oldin foiz stavkasi. Iqtisodiyotda nominal foiz stavkalarini aniqlash uchun pul taklifi va pul talabining qanday birgalikda to'planishini bilib oling. Ushbu tushuntirishlar, shuningdek, ushbu iqtisodiy bitimlarni tasvirlashda yordam beradigan tegishli grafikalar bilan birga keladi.
Nominal foiz stavkalari va pul bozori

Bozorda erkin bozor iqtisodiyotida ko'plab iqtisodiy o'zgaruvchilar kabi, foiz stavkalari talab va taklif kuchlari bilan belgilanadi. Xususan, nominal foiz stavkalari , pul tejab qolishi pulning iqtisoddagi talab va taklifi bilan belgilanadi.
Shubhasiz, davlatda chiqarilgan qimmatli qog'ozlarga iqtisodiyotda bir nechta foiz stavkasi va hatto bir foizdan ko'p foizlar mavjud. Ushbu foiz stavkalari tandemda harakatlanishga moyildir, shuning uchun bir foizli foiz stavkasiga qarab, umumiy foiz stavkalari qanday bo'lishini tahlil qilish mumkin.
Pulning narxi qanday?
Boshqa taklif va taklif diagrammalari kabi pulga bo'lgan talab va talab vertikal o'qda pulning narxi va gorizontal eksa bo'yicha iqtisodiyotdagi pul miqdori bilan belgilanadi. Lekin pulning narxi qanday?
Ma'lumki, pulning narxi pul ushlab turishning imkoniyati hisoblanadi. Naqd foizga ega bo'lmagani uchun, odamlar naqd pulni naqd pulda saqlamoqchi bo'lganlarida, naqdsiz mablag'larni tejashga qiziqish bildiradilar. Shuning uchun pulning imkoniyati va natija sifatida pulning bahosi nominal foiz stavkasi.
Pulni etkazib berishni rejalashtirish

Pulni etkazib berish grafik jihatdan juda oson. Federal Ehtimollar kengashi qarori bilan belgilanadi va ko'proq foizli ravishda Fed deb ataladi va shuning uchun foiz stavkalariga bevosita ta'sir ko'rsatmaydi. Fed pulni o'zgartirishni tanlashi mumkin, chunki nominal foiz stavkasini o'zgartirmoqchi.
Shuning uchun, pulni etkazib berish Fed-ning ommaviy hududga chiqarishga qaror qilgan pul miqdori bo'yicha vertikal chiziq bilan ifodalanadi. Fed pulni oshirganda, bu chiziq o'ng tomonga o'tadi. Xuddi shunday, Fed pulni kamaytirganda, bu chiziq chap tomonga o'tadi.
Eslatib o'tamiz, Fed odatda davlat obligatsiyalarini sotib olgan va sotgan ochiq bozor operatsiyalari orqali pullarni etkazib berishni nazorat qiladi. Bog'lanishlarni sotib olayotgan paytda, Fedora Fed sotib olgan pulni oladi, va pul ta'minoti oshadi. U obligatsiyalar sotganda, u to'lov sifatida pul oladi va pul ta'minoti kamayadi. Aslida, hatto miqdoriy pasayish ham bu jarayonda faqatgina bir variantdir.
Pul talabini ko'rsatish

Boshqa tomondan, pulga bo'lgan talab biroz murakkab. Buni tushunish uchun uy xo'jaliklari va muassasalar nima uchun pul, ya'ni pul mablag'lari haqida o'ylash foydali bo'ladi.
Eng muhimi, uy-ro'zg'or, biznes va shunga o'xshash narsalar tovarlar va xizmatlarni sotib olish uchun ishlatiladi. Shuning uchun, umumiy ishlab chiqarish hajmining nominal GDP degan ma'noni anglatadigan dollar qiymati qanchalik yuqori bo'lsa, iqtisodchilarning bu pulni ushbu mahsulotga sarflash uchun ko'proq pul sarflash istagi bor.
Biroq, pulni ushlab turish uchun mablag 'mavjud, chunki pul pul ishlamaydi. Foiz stavkasi ortib borayotganligi sababli, bu imkoniyat xarajatlarni oshiradi va talab qilinadigan pul miqdori kamayadi. Ushbu jarayonni tasavvur qilish uchun faqatgina 1000 foiz foizga ega bo'lgan dunyoni tasavvur qiling, ular odamlar tekshirish hisoblariga pul o'tkazib yoki ATMga har kuni kelishlari kerak.
Pul talabi, foiz stavkasi va so'raladigan pul miqdori o'rtasidagi munosabatlarga o'xshashdir, chunki pul mablag'ining qiymati va odamlar va biznesning pulni talab qiladigan pul miqdori o'rtasidagi salbiy munosabat, pulga bo'lgan talabning pastga tushishiga sabab bo'ladi.
Boshqa talab koeffitsientlari kabi, pulga bo'lgan talab nominal foiz stavkasi va pul miqdori o'rtasidagi aloqani doimiy ravishda saqlab turuvchi barcha boshqa omillar bilan yoki koeffitsientni ko'rsatadi. Shuning uchun, pulga bo'lgan talabni ta'sir qiladigan boshqa omillarga bo'lgan o'zgarish barcha talabning egri darajasini o'zgartiradi. Iqtisodiy nominal YaIM o'zgarishi bilan pulga bo'lgan talabning o'zgarishi sababli, pul (P) va / yoki real YaIM (Y) o'zgarganda pulga bo'lgan talab koeffitsienti o'zgaradi. Nominal GSYİH kamayganda, pulga bo'lgan talab chap tomonga o'tadi va nominal YaIM o'sishi bilan pulga bo'lgan talab huquqqa o'tadi.
Pul bozorida muvozanat

Boshqa bozorlarda bo'lgani kabi, muvozanat bahosi va miqdori arz va talab egri kesishgan joyda joylashgan. Ushbu grafikda pul ta'minoti va pulga bo'lgan talab iqtisodiyotda nominal foiz stavkasini aniqlash uchun bir joyga keladi.
Bozordagi muvozanat miqdori, talab qilingan miqdor miqdori talab qilingan miqdorga teng bo'lsa, chunki ortiqcha (talabning talabdan yuqori bo'lgan holatlar) narxlarni pasaytirishi va talabning oshishi (talabning oshib ketishiga olib keladigan vaziyat) narxlarni oshiradi. Shunday qilib, barqaror narx - bu ham qiyinchilik va ortiqcha emas.
Pul bozori nuqtai nazaridan, foiz stavkasi odamlar Federal rezerv iqtisodga chiqarishga harakat qilayotgan barcha pullarni ushlab qolishga tayyorligini va odamlarning mavjud bo'lganidan ko'ra ko'p pul sarflashni talab qilmasliklarini tartibga solishlari kerak.
Pulni etkazib berishdagi o'zgarishlar

Federal Rezerv iqtisoddagi pulni taklif qilganda, nominal foiz stavkasi o'zgaradi. Fed pul-kreditni oshirishni boshlaganda, foiz stavkasi bo'yicha ortiqcha pul mavjud. Iqtisodiyotda futbolchilarni qo'shimcha pulni ushlab turishga tayyor bo'lishlari uchun foiz stavkasi pasayishi kerak. Bu yuqoridagi diagrammaning chap tomonida ko'rsatilgan.
Fed pul qarzini pasaytirganda, foiz stavkasida pulning etishmasligi mavjud. Shuning uchun, ayrim kishilarning pulni ushlab qolishlariga yo'l qo'ymaslik uchun foiz stavkasi ortishi kerak. Bu yuqoridagi diagrammaning o'ng tomonida ko'rsatiladi.
Bu aslida ommaviy axborot vositalarida federal zaxira foiz stavkalarini ko'tarib yoki kamaytirayotgani haqida gap ketganda, nima bo'ladi, Fed nima to'g'ridan-to'g'ri foiz stavkalari qanday bo'lishini to'g'ridan-to'g'ri tasdiqlamaydi, balki natijada paydo bo'lgan muvozanat foiz stavkasini ko'chirish uchun pul ta'minotini to'g'rilaydi .
Pulga bo'lgan talabning o'zgarishi

Pulga bo'lgan talabning o'zgarishi iqtisodiyotda nominal foiz stavkasini ham ta'sir qilishi mumkin. Ushbu diagrammada chap tomonda ko'rsatilgandek, pulga bo'lgan talabning oshishi dastlab pul tanqisligini keltirib chiqaradi va natijada nominal foiz stavkasini oshiradi. Amalda, bu shuni anglatadiki, foizlar stavkasi dollar ishlab chiqarishning umumiy hajmi va xarajatlari oshishi bilan ortadi.
Diagrammaning o'ng paneli pul talabining pasayishi ta'sirini ko'rsatadi. Mol va xizmatlarni sotib olish uchun qancha pul kerak bo'lmasa, pulni ushlab olishni xohlagan futbolchilarni iqtisodchilarga aylantirish uchun pul natijalari va foiz stavkalarining ortiqcha bo'lishi kerak.
Iqtisodiyotni barqarorlashtirish uchun pul ta'minotidagi o'zgarishlar

Rivojlanayotgan iqtisodiyotda, vaqt o'tishi bilan ortib borayotgan pul ta'minoti iqtisodiyotda barqarorlashtiruvchi ta'sirga ega. Haqiqiy ishlab chiqarishdagi o'sish (ya'ni YaIMning real o'sishi) pulga bo'lgan talabni oshiradi va agar pul muomalasi barqaror bo'lsa, nominal foiz stavkasini oshiradi.
Boshqa tomondan, agar pul taklifi pulga bo'lgan talab bilan birga oshsa, Fed o'z nominal foiz stavkalarini va shunga o'xshash miqdorlarni (jumladan, inflyatsiyani) barqarorlashtirishga yordam beradi.
Ya'ni, ishlab chiqarishni ko'payishdan ko'ra narxlar oshishi sababli, talabning ortishi sababli pul ta'minotini ko'paytirish tavsiya etilmaydi, chunki u stabillashadigan ta'sirga ega emas, balki inflyatsiya muammosini yanada kuchaytiradi.

2.