Andijon iqtisodiyot va qurilish instituti Iqtisod-qurulish fakulteti iqtisodiyot yo’nalishi

1.2 Makroiqtisodiy muvozanat tushunchasi.

Makroiqtisodiy muvozanatga erishishni hal etish muammosi iqtisodiyotning eng muhim masalalaridan biridir. Umuman makroiqtisodiy muvozanatga erishish deganda, iqtisodiy tizimni tashkil etuvchi uning barcha tarkibiy qismlarining barqaror va o‘zaro mutanosib ravishda rivojlanishi tushuniladi. Iqtisodiy muvozanatlik – bu makroiqtisodiy darajada jamiyat ehtiyojlariga mavjud iqtisodiy resurslar miqdori va ijtimoiy ishlab chiqarish natijalari hajmi hamda tarkibining o‘zaro mos kelishidir. Iqtisodiy muvozanat xususiy va umumiy bo‘lishi mumkin. Xususiy muvozanat – bu alohida olingan bozorlar, milliy xo‘jalikning turli xil tarmoqlari va iqtisodiy sektorlaridagi muvozatdir. Umumiy muvozanat – bu bir vaqtning o‘zida barcha bozorlarda muvozanat o‘rnatilishi, butun bir iqtisodiy tizimdagi muvozanat, ya’ni makroiqtisodiy muvozanatdir. Bunday makroiqtisodiy muvozanatga esa yalpi talab va yalpi taklif o‘zaro tenglashgandagina erishiladi. Umumiy makroiqtisodiy muvozanatni aniqlashda muvozanat narxlar darajasi va milliy ishlab chiqarishning real hajmi tushunchalaridan keng foydalaniladi. Muvozanat narxlar darajasi mikroiqtisodiyotda o‘rganilgan alohida olingan tovar yoki xizmat narxidan butunlay farqli ravishda iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan millionlab tovarlarning o‘rtacha narxi bo‘lib, u agregatlangan, ya’ni umumlashtirilgan ko‘rsatkich hisoblanadi. Milliy ishlab chiqarishning real hajmi ko‘rsatkichi ham endi bir yoki bir necha tovar yoki xizmat turi bo‘yicha hisoblanmasdan, balki endi u agregatlanganligi sababli mamlakatda va uning tashqarisida milliy ishlab chiqarish omillari hisobiga ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlarni o‘z ichiga oladi. Iqtisodiy hodisa va jarayonlarga monistik (yagona) tarzda qaralgan mikroiqtisodiyotdan farqli o‘laroq, makroiqtisodiy hodisa va jarayonlarni o‘rganishda, shuningdek yalpi talab va taklif muvozanatini xarakterlashda ikki xil yondoshuv, ikki xil maktab ko‘rib o‘tiladi: - klassik maktab; - keynscha maktab.

Ular o‘rtasidagi asosiy farqlar quyidagilar hisoblanadi: a) bozor kon’yunkturasi o‘zgarishiga narxlar egiluvchanligi va ular moslashuvchanligining tezligi masalasi; b) iqtisodiyotga davlat aralashuvining zarurligi darajasi va uning dastaklari. 6.2. Makroiqtisodiy muvozanatning klassik modeli Klassik modelga XVIII asrda asos solingan bo‘lib, uni mazmunan boyitgan buyuk iqtisodchilar: A. Smit, D. Rikardo, J. -B. Sey, Dj. -S. Mill, A. Marshall, A. Pigu va boshqalardir. Klassik modelning asosiy qoidalari quyidagilar:  iqtisod ikki, ya’ni mustaqil bo‘lgan: real va pul sektoriga bo‘linadi. Bu makroiqtisodiyotda “klassik dixotomiya” tamoyili nomini olgan, ya’ni u ikkita bir-biriga parallel bo‘lgan bozorlar (real va pul)larning o‘zaro neytralligini – ya’ni bir-biriga bog‘liq emasligini anglatadi.  barcha real bozorlar sof raqobatli bo‘lib, bu XVIII asr va butun XIX asr davriga to‘g‘ri keladigan iqtisodiy holatdir.  barcha bozorlarda takomillashgan raqobat mavjud bo‘lganligi sababli barcha narxlar egiluvchan.  narxlar egiluvchan ekan, bozor muvozanati bozorlarda avtomatik tarzda o‘rnatiladi, A. Smitning “ko‘rinmas qo‘l”, ya’ni bozorlarni o‘z-o‘zini muvozanatga keltirish, tartibga solish (marketclearing) tamoyili amal qiladi.  bozor muvozanati bozor mexanizmi orqali avtomatik tarzda ishga tushar ekan, u holda hech qanday tashqi kuch, tashqi agent iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishda aralashmasligi lozim.  iqtisodiyotning asosiy muammosi – bu resurslarning cheklanganligi muammosidir, shuning uchun barcha resurslar to‘la bandlik sharoitida samarali va ratsional ishlatiladi.  resurslarning cheklanganligi ishlab chiqarishni, ya’ni yalpi taklifni iqtisodiyotning eng asosiy muammosi qilib qo‘yadi. Shuning uchun klassik model (“supply-side”) iqtisodiyotni yalpi taklif tomonidan o‘rganadi.  resurslar cheklanganligi muammosi sekin-asta hal bo‘ladi (miqdor o‘sishi va sifat yaxshilanishi oqibatida). Ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirish va texnologik jarayon uzoq davom etadigan jarayondir. Barcha narxlar iqtisodiyotda talab va taklif nisbati o‘zgarishiga javoban tez o‘zgarmaydi. Shuning uchun klassik model uzoq muddatni tasvirlovchi model hisoblanadi. Narxlarning absolyut egiluvchanligi va bozorlarning o‘zaro muvozanati faqatgina uzoq muddatda kuzatiladi. Endi klassik modelda bozorlarning o‘zaro ta’sirini ko‘rib chiqaylik. Klassik modelda yuqorida aytib o‘tganimizdek, real bozorlar uchta: mehnat bozori, kapital bozori va tovar bozori.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, klassik maktab vakillarining iqtisodiy hodisa va jarayonlar haqidagi asosiy xulosalari davr sinovi (XX asrning birinchi yarmi)ga dosh bera olmadi. AQSh tarixida eng chuqur iz qoldirgan inqiroz – Buyuk Depressiyadan (1929-1933yillar) chiqib ketish yo‘llarini izlash masalasi o‘sha davrning rivojlangan davlatlari oldiga ko‘ndalang qilib quyildi. Bu davrda ushbu mamlakatlarda ishsizlik darajasi ortdi, ishlab chiqarish sur’atlari pasaydi va umuman iqtisodiy faollik darajasi susaydi. Masalan, AQShda bu davr ichida YaIM 30%ga kamaydi, ishsizlik darajasi 3%dan 25%ga oshdi va 1940 yilgacha o‘rtacha 19%ga teng bo‘ldi. 1931-1935 yillar ichida sof investitsiyalar manfiy bo‘ldi. Narxlar darajasining pasayishi (iste’mol narxlari indeksi bu davrda 25%ga kamaydi) tovarlar taklifi ortiqchaligini bartaraf etmadi, chunki yalpi talab darajasi unga nisbatan ko‘proq darajada pasayib ketdi. Bir so‘z bilan aytganda, Buyuk Depressiya klassiklarning taklif talabni keltirib chiqaradi (Sey qonuni), degan xulosasini inkor etdi va aksincha, xarajatlar ishlab chiqarish darajasini belgilab beradi yoki bozor iqtisodiyotiga xos ichki qonuniyatlarga ko‘ra talab doimo taklifdan kam bo‘lishini belgilab berdi. Modelning asosiy qoidalari: - real va pul sektorlari o‘zaro bir-birlari bilan bog‘liq. - barcha bozorlarda nomukammal raqobat hukm suradi. Keyns fikricha, foiz stavkasi investitsiyalar va jamg‘armalar nisbati natijasida kapital bozorida shakllanmay, balki pul bozorida – pulga bo‘lgan talab va taklif nisbati natijasida o‘rnatiladi. Shuning uchun pul bozori to‘liq makroiqtisodiy bozor bo‘lib qoladi, undagi sharoitning o‘zgarishi tovarlar bozoridagi sharoitning o‘zgarishiga ta’sir etadi. Keyns bu talqinni quyidagicha asosladi: bir xil darajadagi foiz stavkasida amaldagi investitsiyalar jamg‘armalar bilan mos tushmasligi mumkin, chunki investitsiyalar va jamg‘armalar turli iqtisodiy agentlar orqali amalga oshiriladi, bu agentlar esa (firmalar, uy xo‘jaliklari) turli maqsadlarni ko‘zlaydilar. Investitsiyalarni firmalar, jamg‘armalarni esa uy xo‘jaliklari amalga oshiradilar.
Keyns bu talqinni quyidagicha asosladi: bir xil darajadagi foiz stavkasida amaldagi investitsiyalar jamg‘armalar bilan mos tushmasligi mumkin, chunki investitsiyalar va jamg‘armalar turli iqtisodiy agentlar orqali amalga oshiriladi, bu agentlar esa (firmalar, uy xo‘jaliklari) turli maqsadlarni ko‘zlaydilar. Investitsiyalarni firmalar, jamg‘armalarni esa uy xo‘jaliklari amalga oshiradilar. - barcha bozorlarda pullar noelastik. Xususiy sektorning xarajatlari (uy xo‘jaliklarining iste’mol xarajatlari va firmalarning investitsiya xarajatlari) potensial ishlab chiqarish hajmiga to‘g‘ri keladigan, ya’ni resurslarning to‘liq bandlik sharoitidagi ishlab chiqarilgan hajmiga teng bo‘lgandagi yalpi talab hajmini ta’minlay olmaydi. Shuning uchun iqtisodiyotda yoki tovar va xizmatlarga o‘zining talabini bildiruvchi, yohud xususiy sektor talabini rag‘batlantirib, yalpi talabni oshiradigan qo‘shimcha makroiqtisodiy agent paydo bo‘lishi lozim. Bunday agent davlatdir. Shu tariqa Keyns davlatning iqtisodiy jarayonlarga aralashuvi va iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish (davlat faolligi) kerakligini asoslab berdi. - asosiy iqtisodiy muammo (resurslar bandligi to‘liq bo‘lmagan sharoitda) yalpi taklif muammosi bo‘lmay, endi yalpi talab muammosi
hisoblandi. Keynscha model iqtisodiyotni yalpi talab tomonidan o‘rganuvchi “demand-side” modelidir. - davlatning barqarorlik siyosati, ya’ni yalpi talabni tartibga soluvchi siyosat iqtisodiyotga qisqa muddatda ta’sir etar ekan, u holda Keynscha model iqtisodiyotni qisqa muddatda (“short-run” modeli) tasvirlovchi modeldir.
Keynscha makroiqtisodiy modelda yalpi talab to‘rt tarkibiy qismdan iborat: iste’mol (C), xususiy investitsiyalar (I), davlat xarajatlari (G) va sof eksport (Xn). Ammo ularning ichida eng asosiylari ikkita: 1) Iste’mol (C) va 2) Investitsiyalar (I). Zamonaviy sharoitlarda yalpi xarajatlarning asosiy (2/3) qismi iste’mol (C) ga to‘g‘ri keladi, shuning uchun uy xo‘jaliklarining iste’mol rejalari iqtisodiy hodisa va jarayonlarning yo‘nalishini belgilab beruvchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Narxlar darajasining noelastikligi (qattiqligi) sharoitida bunday rejalar faqatgina daromad asosida tuziladi. O‘z daromadlarini uy xo‘jaliklari ikki yo‘nalishga ajratishga moyil bo‘ladilar: a) iste’mol (C) va b) jamg‘arma (S)ga. Jamg‘armalar daromadning iste’mol xarajatlaridan ortgan qismi bo‘lganligi sababli, daromadning jamg‘arma qismi ortishi xuddi shunday kattalikdagi iste’mol qismining kamayishini bildiradi va aksincha, daromadning iste’mol qismi ortishi jamg‘arma qismining kamayishiga olib keladi. Bundan: Y = C+S bunda, Y – milliy (ixtiyordagi) daromad; C – iste’mol; S – jamg‘arma. Avtonom iste’mol (Ca) uy xo‘jaliklarining joriy daromadlari nolga teng bo‘lgandagi iste’mol darajasini ko‘rsatadi va u avtonom iste’mol deb ataladi (chunki u daromadga bog‘liq bo‘lmaydi).