Ушбу “Модда тузилиши” курсидан маърузалар матни асосида тайёрланган ы=ув =ылланмаси кафедра =арорига асосан аду ы=ув услубий щайъати томонидан (1999 йил 4 сентябр) =ылланишга тавсия этилган

MODDALAR refraksiyaSI.
Тurli moddalarning refraksiyasini topish ular molekulalarining elektron qobig’ining tuzilishini va o’ziga xos tomonlarini chuqurroq o’rganishga yordam beradi.

Refraksiya temperaturaga bog’liq emas. Agar 110^-24 sm³1R deb shartli ravishda belgilasak: N₂O uchun 0^oS-3,715R; 20^oS-3,715R; 100^oS-3,716R. Refraksiya atom sistemalarining tuzilishiga va atomlarning radiusiga bog’liq

N-0,67	Ne-0,20	Li-12,0 10^-24sm^3
1s	1s^2	1s^2 2s
J-4,961	Xe-4,15	Cs-42,0 10^-24sm^3
N2-0,81	J2-16,3
R(H2) 2RI(H)
yoki R(I2)’2R(I)

Demak molekulada elektronlar atomdagiga qaraganda mustahkamroq bog’langan. I₂ molekulasininig hosil bo’lishi elektronlarning harakatchanligini oshiradi va moddada metallik xususiyati paydo bo’ladi.

Izoelektron qator uchun refraksiya:

1-qator-10 elektron	Ne-1,0	HF-1,9	H2O-3,715	NH3-567
2-qator-18 elektron	Ar-4,2	HCl-6,7	H2S-9,57	PH3-11,7

Asl gazlarning refraksiyasi minimal, chunki elektronlar birgina markaz ta’sir doirasida. Ko’p markazli molekulalar (N₂O, H₂S, NH₃ ) da refraksiya kattaroq, chunki elektronlarning siljiy olish qobiliyati kuchliroq.

Refraksiyaning additivligi va ekzaltatsiyasi.

Refraksiyaning addittivligi uni molekulalarning tuzilishini o’rganishda ishlatishga yo’l ochadi. Refraksiyani molekuladagi atomlarning yoki bog’larning refraksiyasining yig’indisi deb qarash mumkin. Refraksiyaning additivligi ayniqsa ion bog’iga ega bo’lgan moddalar uchun yaxshi natijalar beradi,chunki ionlarda elektronlarning holati aniq kationdan to’la-to’kis anion hisobiga o’tgan bo’ladi. Тabiiy anionlarning refraksiyasi kationlarnikidan ancha katta bo’ladi:

		O^-2,74	S^-8,94	Se^-11,4	Fe^-16,1
H^-	F^	Cl^	Br^	I^
10,18	0.96	3,60	5,0	7,60	H2O-3,715
Na^Q	Li^Q	K^Q	Rb^Q	Cs^Q	H3O^Q- 3,04
0,19	0,03	0,89	1,50	2,60	NH3-5,67
Be^2Q	Mg^2Q	Ca^2Q	Sr^2Q	Ba^2Q	NH4^Q - 4,2
0,008	0,10	0,55	1,02	1,86

Gomeopolyar qutbsiz va qutbli birikmalarga o’tgan paytda refraksiyani atomga emas, kimyoviy bog’ga nisbatan ifoda qilish to’g’riroq bo’ladi, chunki bu holda atomlarning qaysi tartibda bog’langanligiga qarab ularning o’zaro ta’siri to’g’ridan-to’g’i hisobga olinadi. Masalan dimetil efir bilan etil spirti o’zaro izomer. Lekin molekulalarning tuzilishi har xil (Butlerov):SN₃-O-SN₃ va SN₃-SN₂-O-N. Aniq ko’rinib turibdiki, masalan O atomining «qo’shnilari» 2 ta molekulada 2 xil.

Bog’larning refraksiyasi:

S-N 1,705	CC 60,25	C-F 1,60
N-H 1,88	N-C 1,54	C-Cl 6,57
C-C 1,209	O-C 1,51	C-I 14,51
CC 4,15	OC 3,38

Refraksiyadan faqat molekulalarning tuzilishinigina emas ulardagi kimyoviy bog’larning tabiatini aniqlashda ham foydalanish mumkin.

Aytaylik SO₂ molekulasi S^4 va 2O^-2ionidan tuzilgan bo’lsin: O^-2S^4O^-2 U holda R(SO₂) 0,003429,8819,76 bo’lishi kerak. Тajribada 6,71 topilgan. Demak bog’lar ionli emas, kovalent qutbli bog’lardir. Refraksiya bog’ning mustahkamligidan dalolat beradi: refraksiya qanchalik katta bo’lsa, bog’ shunchalik nomustahkam bo’ladi.

Refraksiya modda tuzilishini aniqlashda ham qo’l keladi. Aytaylik analiz natijasida moddaning emperik formulasi S₆N₆ ga to’g’ri keldi. Bunday tarkibga 1. Divinilatsetilen- SN₂SN-SS-SNSN₂, 2. Benzol S₆N₆ to’g’ri kelishi mumkin. Hisoblaymiz R(DVA)27,36. R(benzol)26,37. R(tajriba)26,19. Olingan natija benzol uchun olingan qiymatga yaqin, demak modda benzol. Keto-yenol tautomeriyadagi har bir shakldagi moddaning molyar qismini topish:

Muvozanat konstantasi K_e-k N-molyar qism

R_(aralashma) R_kN_kR_eN_e32,0031,68x32,75(1-x)

Тenglamani x ga nisbatan yechib, N_k va N_e(1- N_k) ni so’ngra, K_k-e topish mumkin.

Refraksiya ekzaltatsiyasi. Ekzaltatsiya deb RR_tajriba-R_add ga aytiladi. Ekzaltatsiya konyugirlangan bog’li birikmalarda va kondensirlangan aromatik birikmalarda uchraydi. Undan tashqari ekzaltatsiya molekula izomerlarining tuzilishiga bog’liq. Agar qo’shbog’lar konyugirlanmagan bo’lsa, ekzaltatsiya bo’lmaydi.

Ekzaltatsiyaning sababi, elektronlarning molekula atomlari uchun umumlashuvidir. Bu delokalizatsiyaga olib keladi va harakatchanlik, qutblanuvchanlikni oshiradi.

Тayanch iboralar: elektron qutblanish, refraksiya, elektron qobig’i, refraksiya additivligi, refraksiya ekzaltatsiyasi, atomlar refraksiyasi, bog’lar refraksiyasi, delokalizatsiya.