Andijon davlat universiteti



Download 0,86 Mb.
Sana26.12.2019
Hajmi0,86 Mb.
#31649
Bog'liq
Мажмуа Спорт тўгаракларини ташкил қилиш

O`ZBEKISTONRESPUBLIKASI
OLIY VA O`RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI
«JISMONIY MADANIYAT NAZARIYASI

VA METODIKASI»kafedrasi
SPORT TO’GARAKLARINI TASHKIL QILISH VA O’TKAZISH

fanining


O’QUV USLUBIY MAJMUASI
(3-kurs talabalari uchun) maxsus sirtqi

Bilim sohasi: - 100000 -Gumanitar

Ta’lim sohasi: - 110000 - Pedagogika

Ta’lim yo’nalishi: - 5112000 - Jismoniy madaniyat maxsus sirtqi



Andijon-2019

Ушбу Жисмоний маданият назарияси ва методикаси фани ўқув – услубий мажмуаси Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 201__ – йил __– августдаги ___ – сонли буйруғи (буйруқнинг __ – иловаси) билан тасдиқланган Жисмоний маданият назарияси ва методикаси фан дастури асосида тайёрланган.


Fanning o’quv uslubiy majmuasi, ishchi o’quv reja va fan dasturi (namunaviy dastur)ga muvofiq ishlab chiqildi.

TUZUVCHI:











X.A.Ibragimov

-

Z.M.Bobur nomidagi AndDU “Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi” kafedrasi o`qituvchisi.



TAQRIZCHILAR:



R. Zuhritdinov




Andijon davlat universiteti pedagogika fanlari nomzodi “Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi ” kafedrasi katta o`qituvchisi

______

(imzo)













Niyazov S.

-

Andijon davlat universiteti pedagogika fanlari nomzodi “Fakultetlararo jismoniy madaniyat va sport” kafedrasi katta o’qituvchisi

______

(imzo)

Fanning o’quv uslubiy majmuasi “Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi” kafedrasining 2019-yil “ ___” avgustdagi “__” – son yig’ilshida muhokamadan o’tgan va fakul`tet kengashida muhokama qilish uchun tavsiya etilgan. (2019-yil __ avgustdagi №1-sonli bayonnoma)


Kafedra mudiri: __________ Jumaqulov Z.P

Fanning o’quv uslubiy majmuasi Andijon davlat universiteti Jismoniy madaniyat fakulteti kengashining 2019 - yil __ avgustdagi 1 – son majlisida muhokama etildi va ma'qullandi.


Fakultet dekani:___________ Nosirov B.M
MUNDARIJA


Adabiyotlar 96

Internet saytlari 96

A)Chidamlilik 131




MA'RUZA MASHG’ULOTLARI MATERIALLARI
1-MAVZU. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining maqsadi hamda vazifalari

REJA.
1.Jismoniy tarbiya nazariyasinining manbalari.

2.Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatini rivojlanishining davrlari

3.Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatining boshka fanlar bilan bog‘liqligi

Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi fani mutaxassislikka yunaltirilgan o‘quv predmeti sifatida jismoniy tarbiya mutaxassislari uchun fundamental bilimlar tizimi, inson jismoniy barkamolligi va unga erishish hamda boshqarishning umumiy qonuniyatlarini o‘rgatadi.

Jismoniy tarbiya nazariyasi ilmiy fan tarzida jismoniy tarbiyaga oid mavjud faktlarni izohlab beradi va umumlashtiradi. Amaliy fan sifatida insonni jismoniy kamolotining vositalari, jismoniy tarbiyasi shakllari va uning usuliyatlari haqidagk amaliy, nazariy bilimlarni beradi, hayotiy-zaruriy harakat malakalari va ko‘nikmalari zahirasini boyitadi.

Jismoniy tarbiya nazariyasi va uning amaliyoti hamisha rivojlanishda va takomillashib boradi. Amaliyot natijalari, ilmiy tadqiqot ma’lumotlari jismoniy tarbiya nazariyasini va uslubiyatini yangicha tamoillar va konunlar bilan boyita boradi. Shuning uchun xam jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati predmeti qotib qolgan, o‘zgarmas ma’lumotlardan iborat bo‘lishi mumkin emas.

Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati ijtimoiy, tabiiy, pedagogika fanlari erishgan yutuklarga tayanadi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati har qanday holatda ilmiy pedagogikaning negizi tashkil etuvchi eng umumiy qonunlardan, tamoillardan usuliyatlardan foydalanadi, shu jumladan, barcha sport fanlari uchun xam bu konunlar, koidalar moe keladi va o‘ziga xos ma’no kasb etadi.

O‘quv fani sifatida shakllanishi va uning rivojlanishiga jamiyat a’zolarining jismoniy tayyorgarligini oshirish mumkinligi haqidagi nazariy fikrning vujudga kelishi za unga intilish sabab bo‘ldi. Bu bilan insonning jismoniy rivojlanishini boshqarish mumkinligi haqidagi qoida va konunlar ijtimoiy mehnat va harbiy amaliyotda yuqori samara berishligi isbotlanadi.

Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasining mazmuniga kuyidagilar kiradi:

- jismoniy tarbiya za uni ijtimoiy hodisa tarzida jamiyat mahsuli tarbiyaning boshqa shakllari bilan bog‘liqligiga oid bilimlar;

- jismoniy madaniyatning maksadi, uning umumiy vazifalari va nazariy tamoillari;

- jismoniy tarbiyaning vositalari va uni usuliyatlarining tamoillari;

- harakatga o‘rgatish, o‘kitishning uslubiyatlari;

- jismoniy sifatlarni rivojlantirish;

- jismoniy mashqlar va uni o‘qitish jarayonining tuzil i shi;

- jismoniy mashklar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlarini tashkillashning shakllari;

- jismoniy tarbiya jarayoni va uni rejalashtirish;

- jismoniy tarbiya uslubiyatining xususiyatlari;

- maktabgacha yoshdagi va maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi;

- sport trenirovkasi jarayoni xarakteristika. Pedagogik jarayon tarzida jismoniy tarbiyaning umumiy

qonuniyatlari jismoniy tarbiya nazariyasining o‘rganish pred meti hisoblanadi. Umumiy qonuniyatlar deganda, aholining har qanday tabaqasini: bolalar, o‘smirlar, yoshlar, o‘rta yoshdagilar, kattalar va qariyalar hamda jismoniy mashklar bilan shug‘ullanishni endigina boshlaganlarni, malakali sportchilarning jismoniy tarbiyasining xususiy tomonlari tushuniladi.

Bundan tashkari jismoniy tarbiya usuliyatlari jismoniy tarbiyani ajratib olingan ayrim xususiy konuniyatlarini xam o‘rganish predmeta qilib belgilaydi va pedagogik jarayonning umumiy konuniyatlarini amalga oshirishda «Umumiy, maxsus kasb jismoniy tayyorgarligi», «Sport tayyorgarligi» usuliyati deb anik yo‘nalishdagi metodikalardan foydalanadi. Bunday usuliyatlarni har birini ichida o‘zlarinin xususiy usuliyatlari mavjud. Usuliyatlariing turli-tumanligi shug‘ullanuvchilarning qaysi psixologik tiplarga mansubligiga, ularning yoshi, jinsi, kaysi kasb egasi ekanligi va tanlangan sport mutaxassisligi (maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi metodikasi, ayollar jismoniy tarbiyasi metodikasi va hk.) ga xos va moe kelishi kerak.

Sport pedagogikasining ayrim fanlari (sport o‘yinlari, gimnastika va h.k. larni o‘qitish) usuliyat usuliyati alohida mustaqil ajratilgan ilmiy va o‘quv fanlari tarzida shakl langan. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati fani esa ularni yagona nazariy va usuliy asoslar bilan qurollantiradi, o‘rganish predmetlari xarakteriga ko‘ra pedagogika fanlari

tizimidagi fan sifatida o‘z koidalarini ijtimoiy, psixologik va biologik faktorlar hisobiga to‘ldiradi.


Jismoniy tarbiya nazariyasinining manbalari
Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati fanining rivojlanishi va takomillashi uchun kuydagilar asosiy manba hisoblanadi:

- mamlakatimizda jismoniy madaniyat va sportni yuksal tirishning yo‘llari va hozirgi payitdagi ahvoli haqidagi xuku mat karorlari, qonunlari;

- jamiyatning rivojlanishi davomida insonni har tomonlama kamol toptirish hakidagi progressiv ta’limotlar. Bu ta’limotlar insonning har tomonlama rivojlanishi huquqinigina ovoza qilish bilan kifoyalanmay, uning mazmunini ochishga urinish hamda shu g‘oyalarni amalga oshirish yo‘llarini nazariy, amaliy jihatdan asoslashdan iboratdir;

- jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati sohasi bo‘yicha olib borilgan va olib borilayotgan ilmiy izlanishlar va boshka aralash fanlarning jismoniy tarbiyaga oid to‘plagan nazariy, amaliy bilimlari tizimi;

- ijtimoiy turmush l^arzi uning hayotiy amagiyoti tajribasi, jamiyatning yuqori jismoniy tayyorgarlikka ega bo‘lgan kishilarga bo‘lgan talabini qondirish bo‘yicha to‘plangan amaliy tajribalar;

-jamiyat a’zolarini jismoniy tarbiya qonuniyatlarini bilishi va shu asosda inson jismoniy kamoloti tizimini tuzish va uni boshqarishga oid bilimlar;

-mavjud jamiyat ma’naviyatining bir bo‘lagi hisoblangan jismoniy l^arbiya tizimiga jismoniy madaniyat konsepsiyalari;

- jismoniy tarbiya praktikasi — manba sifatida nazariy qoidalarning hayotiyligini tekshiradi, amaliyotdagi tug‘ilgan original g‘oyalardan foydalanadi va ular esa tarbiya nazariyasi va usuliyati ni boyitadi;

- arxiv materiallari, shaxsiy kuzatish natijalari (kundaliklar, sportchilar va ularning murabbiylarining rejalari, musobaka bayonnomalari, konspektlar, ma’ruza matnlari va h.k.lar) jismoniy tarbiya nazariyasini boyitadi va unga manba bo‘lib xizmat qiladi;

- sog‘lom turmush tarzi nazariyasi va amaliyoti tajribalarining nazariy bilimlari, odam ekologiyasi.


Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatini rivojlanishining

davrlari
Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatining rivojlanishi bir necha davrlarni o‘z ichiga oladi.

Birinchi davr - bashariyat tarakkiyotining ilk davridagi harakat-faoliyatini organizmga ta’siri haqida eng dastlabki (emperik) bilimlar (Ponamarev N.I. 1975), ularning to‘planishi, «mashqlanganlik»ning foydasini sezib, ma’nosiga yetish va to‘plangan tajribani avloddan-avlodga uzatish usullarini anglashga imkoniyat yaratilgan «jismoniy mashqlar» ni va «jismoniy tarbiya»ni paydo bo‘lishi uchun shart-sharoit yaratilishiga omillarni yuzaga kelgan davri.

Ikkinchi davr — jismoniy tarbiya jarayonida ko‘llanila boshlangan birinchi usuliyatlarning yaratilishi — qadimgi Yunonistonda quldorlik davlati davri za O‘rta asrni o‘z ichiga oladi (G.D.Xarabuga, 1974). Jismoniy tarbiyadagi bu usuliyatlar, tajribalar orqali yuzaga kelgan bo‘lib, filosoflar, pedagoglar, vrachlar odam organizmi faoliyati konuniyatlari bilan unchalik tanish emasligi, o‘rganib ulgurmaganliklari orkali jismoniy mashqlar ta’sirining mexanizmini aytarli tushuntira olmas edilar^Shunga ko‘ra bu davr jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishning foydasini tashqi ko‘rinishlarga qarab baholangan davr deb qaralgan. Bu davrda Yunonistonning jismoniy tarbiya usuliyati aytarli darajada keng tarqalgan bo‘lib, u mavjud zositalar va usuliyatlarni kuch, chidamlilik va boshqa harakat sifatlarini rivojlantirish uchun ularni yagona tizimiga birlashtirgan davr deb qaralgan.

O‘rta asrning o‘rtalarida jismoniy tarbiya usuliyatlarining xillari ortdi. Gimnastika, suzish, o‘yinlar, kamon otish, otda chopish, qilichbozlik bo‘yicha dastlabki qo‘llanmalar paydo bo‘ldi. Ajdodlarimiz Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniylarning tan tarbiyasiga oid ilmiy dunyoqarashlari vujudga keldi (Usmonxo‘jaev T.N. 1995).

Uchinchi davr — jismoniy tarbiya haqidagi nazariy bilimlarni intensiz to‘planishi, uyg‘onish davridan XIX asrning oxirigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Inson tarbiyasi, uni o‘qitish, davolash haqidagi fanning rivojlanishi

filosoflar, pedagog va vrachlarning jismoniy tarbiya muammolariga e’tibor kila boshlashlari davri, jismoniy tarbiyaning mohiyati haqidagi falsafiy, pedagogik va tibbiy ma’lumotlarning, bilimlarining vujudga kela boshlagan davri. Bu ma’lumotlar hali turlicha, chunki, ko‘pincha o‘sha davrda mustakilrok sanalgan filosofiya, pedagogika, meditsina fanlari tarkibida voyaga yetar edi. Yo‘l-yo‘lakay, ammo zarur bo‘lgan darajada bunday ilmiy fanlarning vakillari ko‘pincha o‘z muammolarini jismoniy tarbining rolini hisobga olmay hal qilish mumkin emasligini tushuna boshladilar. Yangilanish davridayok pedagog-gumanistlar va hayoliy sotsialistlar jismoniy tarbiyada bir butun tarbiyaning majburiy kismlardan biri deb karay boshladilar.

Jumladan, shvetsariyalik demokrat pedagog I.G.Pestalotsii tomonidan (1746-1827) bolalar harakat qobiliyatini rivojlantirish uchun tuzilgan jismoniy mashklar tizimida bo‘g‘inlar (sustavnaya) gimnastika umumiy pedagogika nazariyasi ichida alohida o‘rinni egallaydi. XVIII asrda anatomlar tomonidan jismoniy mashklar «biomexanika»si bo‘yicha izlanishlar olib borildi, 19 asrda esa jismoniy tarbiya haqida ilmiy- nazariy ishlar vujudga keldi.

Jamiyat hayotida jismoniy tarbiyaning roli tarbiyaning sinfiy xarakterga ega ekanligi ilmiy asoslandi. Tarbiyaning mazmuni ochildi va unda jismoniy tarbiyaning o‘rni hamda shaxsni har tomonlama rivojlantirish yo‘llari aniklandi.

Aynan shu davrda jismoniy tarbiya nazariyasiga asos solindi deb hisobga olinib, shu soha bo‘yicha ilmiy farazlar va bilimlar to‘planishi orkali mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi.

To‘rtinchi davr — 19 asrning oxiridan ilmiy va o‘quv fani sifatida jismoniy tarbiyaning nazariyasi va usuliyati shakllana boradi. Bu davrning xarakterli tomoni shundaki, fan sifatida jismoniy tarbiya jamiyat hayotining boshqa jabhalariga xam ta’sir ko‘rsata boshladi. Jismoniy tarbiya sohasi' nazariyasi olimlaridan biri Petr Fransevich Lesgaft (18371909) o‘zining tarix, anatomiya, pedagogika, antropologiya, jismoniy tarbiya metodikasiga oid asarlari bilan hozirgi zamon jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi mustaqil ilmiy-amaliy isbotladi.

Beshinchi davr — rivojlangan mamlakatlar va sobiq sho‘rolar davlati olimlarining izlanishlari davri bo‘lib,

fanning intensiv rivojlanishi materialistik dialektikaga asoslangan holda o‘sha davrda progressiv hisoblangan usuliyatlarga tayanib amalga oshirildi.

Jismoniy tarbiya muammolarini kompleksli hal etishda butun bir olimlar jamoalari, mutaxassislashtirilgan ilmiy va o‘quv muassasalari samarali mehnat kildilar. Amaliy materiallarning mo‘lligi, yangi konuniyatlarning ochilishi, dastlabki yagona jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatining differensiyalanishiga olib keldi. Yangi maxsus fanlar «Jismoniy madaniyatni tashkillash va boshqarish», «Jismoniy mashqlar biomexanikasi», «Sport psixologiyasi», «Sport metrologiyasi», «Sport fiziologiyasi», «Davolaщ fizkulturasi», «Jismoniy mashqlar gigienasi», «Valeologiya» va boshqalar ajralib chiqdi. Yukoridagi fanlarning ayrim sohalari jismoniy tarbiya jarayonida bir necha aralash fanlarning bilimlaridan keng foydalanish lozimligini ilmiy-amaliy isbotladi. Masalan, bolalarning sport mutaxassisligi muammosi — bu faqatgina sport pedagogikasi muammosigina bo‘lib qolmay, ijtimoiy, psixologik, sotsiologik va biologik muammolardir. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati kursi pedagogik jarayon muammolarini umumiy psixologiya, pedagogika, fiziologiya va boshqa fanlarning dalillarsiz to‘la izohlab, isbotlab olishni isbotladi.
Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatining boshka fanlar

bilan bog‘liqligi
Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati qator ilmiy fanlar bilan chambarchas bog‘liq. Har kanday fan fakatgina o‘zining ilmiy izlanishlari bilan chegaralanib qolsa to‘laqonli natija bera olmaydi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati bir necha fanlar ko‘shilishi orkali maxsus pedagogik muammolarni hal qiladigan predmetga aylangan.

Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati umumiy pedagogika, psixologiya, inson umrining yoshi davrlariiing fiziologiyasi va jismoniy tarbiya psixologiyasiniig ilmiy izlanishlari natijalaridan foydalanadi. Ayniksa, sport pedagogikasi barcha fanlar bilan uzviy bog‘langan. Oldingi yagona, bo‘laklarga bo‘linmagan jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatidan alohida pedagogik fanlari ajralib chiqdi, bular qatorida sport pedagogikasi fanlari xam, lekin ularning

so‘nggi rivojida bir-biri bilan o‘zaro uzviy bog‘liklik namoyon bo‘ldi, jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati tomonidan ishlab chiqilgan umumiy qoidalarga tayanishga to‘g‘ri keldi. Olingan dalillar yangi umumlashtirishlar uchun anik material vazifasini o‘tadi. Bu jismoniy tarbiya jarayonidek bir butun pedagogik muhitini o‘z ichiga olgan keng ilmiy izlanish va o‘qitish predmetidan asta-sekinlik bilan maxsus sport sohasi fanlari ajralib chika boshlaganligidir: gimnastika, yengil atletika, sport o‘yinlari fanlari va boshqalar. Ammo jismoniy mashqlarning alohida turlari uchun kerakli bo‘lgan, nisbatan umumiy qonuniyatlar, qaysiki, hamma turlar uchun ta’sir ko‘rsata oladiganlarigina alohida fan bo‘lib ajralmadi va ajralib chikishi xam mumkin bo‘lmasdi. Ana shuning uchun barcha sport fanlari uchun umumiy va xususiy qonuniyatlarni ishlab chikish hozirgi zamon jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati fanining asosiy mazmunini tashkil qiladi.

Biologiya fani bilan bog‘liqligi — jismoniy tarbiya vositalarini shug‘ullanuvchilar organizmiga ta’siri reaksiyasini o‘rganish, jismoniy tarbiya jarayonini samarali boshkarishda anatomiya, fiziologiya, bioximiya, sport tibbiyoti fanlarining qonuniyatlarini hisobga olish bilangina amalga oshirilishi mumkin.

Shuni esda saklash lozimki, jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati fanini boshqa fanlar bilan bog‘liqligi bir tomonlama bo‘lmay, ikki tomonlamadir. Jismoniy tarbiya haqidagi fanning rivojlanishi aratsh fanlarga ta’sir etmay qolishi mumkin emas. Masalan, sport nazariyasi va amaliyoti psixologlar va fiziologlarning bolalar va katta yoshdagilar organizmining potensial imkoniyatlari degan tasavvuriga aytarli tuzatishlar kiritilishiga olib keldi.


Jismoniy tarbiya nazariyasining yetakchi tushunchalari va

jismoniy tarbiyaning ijtimoiy mohiyati
U yoki bu kasb egalari o‘zaro muloqot davomida o‘z kasbi va hunariga oid ma’lum tushunchalar va iboralardan foydalanadilar. Fanning ma’lum sohasini o‘rganish va uni o‘zlashtirish ana shu yetakchi tushunchalarning mazmuniga bog‘liq. Ularning mazmuni va xajmini aniqlamay turib, jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotining ko‘pdan-ko‘p hodisalari va masalalarini to‘g‘ri tushunib olish kiyinlashadi, jismoniy tarbiya nazariyasi fanini muvaffaqiyatli egallab bo‘lmaydi.

Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatida qo‘llaniladigan yegakchi tushunchalarga quyidagilar kiradi: jismoniy rivojlanish, jismonan tayyorgarlik, jismoniy tarbiya, inson jismining madaniyati, sporti, jismoniy kamolot. Nima uchun yuqorida sanab o‘tilgan tushunchalar asosiy tushunchalar deyiladi-yu, boshqalari, masalan, jismoniy mashq, jismoniy sifatlar, jismoniy bilimlar tushunchalari asosiy tushuncha deb hisoblanmaydi? Tegishli faoliyatni to‘g‘ri aks ettiradigan barcha tushunchalar o‘z ahamiyati jihatidan birdek muhimdir, bular to‘g‘risida darslikning tegishli boblarida to‘xtalamiz. Biz esa inson jismi tarbiyasining asosiy, eng muhim sifatlari umumlashtirilib ko‘rsatilgan tushunchalariga to‘xtaldik xolos.



//Jisman rivojlanish inson organizmining asta-sekinlik bilan tabiiy shakllanishi — tashki ko‘rinishini va uning xizmatining o‘zgarishi jarayonidir. <,

Rivojlanish davri uch fazaga ajratiladi: uning yuqori darajasi, nisbatan stabillashgan (barqarorlik) va inson jismi imkoniyatlarining asta-sekinlik bilan pasayishi. U tabiatning ob’ektiv qonunlariga — organizm va uning yashash sharoitlarini birligi qonuniga, xizmati va tuzilishining o‘zgarishlarni bir-birini taqozo etish qonuniga, organizmda asta-sekinlik bilan miqdor va sifat o‘zgarishlari konuniga va boshqa konunlarga bo‘ysunadi. Boshqacha aytganda jisman rivojlanish ob’ektiv va biologik qonuniyatlar majmuasidan iborat. Bulardan eng muhimi, muhit va organizm rivojlanishining bir butunligi qonunidir.

Yukoridagilarni o‘kuvchilarga qo‘llaganimizda, o‘kish sharoiti, mehnat va mustaqil ishlash, dam olishni hisobga olishga to‘g‘ri keladi. Bularning barchasi bolalarning jismoniy rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi.

Nasldan-naslga o‘tadigan tabiiy-hayotiy kuchlar, inson jismining qobiliyatilari xam jismoniy rivojlanishning muhim zamini ekanligi, shuning uchun xam yuqori natijalarga erishish har qaysi shug‘ullanuvchi (individ) uchun nasib bo‘lavermasligini, ammo har qanday shaxs o‘z organizmining jismonan rivojlanishiga sidqidildan tizimli maksadga muvofiq ravishda muntazam jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish orqali ijobiy ta’sir eta olishligini e’tirof etish lozim.



Jismoniy rivojlanishning shiddatli (keskin) davri, maktabgacha yoshdagi va kichik maktab yoshidagi davrga to‘g‘ri keladi va butun maktab yoshi davri davomida davom etadi.

Amaliyotda jismoniy rivojlanganlik ko‘rsatkichlari degan iboraga duch kelamiz. Bu inson badanining a’zolarini bichimini o‘lchami bo‘lib, shug‘ullanuvchilarni yoki individning jismoniy rivojlanishi haqidagi antropometrik ma’lumotlar tarzida ro‘yxatga olinadi.

Jisman rivojlanishning yo‘nalishi, xarakteri, darajasi, shuningdek, inson o‘zida kamol toptiradigan fazilatlari va kobiliyatlari turmush sharoiti va tarbiyaga ko‘p jihatdan bog‘liqdir. Jisman rivojlanish qonunlarini egallash, ulardan o‘z jismi tarbiyasi maqsadlarida foydalanish — jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotining muhim vazifasidir.

Jamiyatdagi ijtimoiy sharoit jismoniy rivojlanishini xal kiluvchi omilidir. Omillar orasida mehnat bilan tarbiya jarayonining roli, ayniqsa jismoniy tarbiyaning roli muhimdir.

Jisman rivojldnishga erishish uchun «jismoniy tarbiya» deb atalmish maxsus yo‘naltirilgan va tashkil qilingan faoliyatdan foydalana boshlandi.

Jismoniy tarbiya pedagogik jarayon bo‘lib, inson organizmini morfologik va funksional jihatdan takomillashtirishga, uning hayoti uchun muhim bo‘lgan asosiy harakat malakasini, mahoratini, ular bilan bog‘lik bo‘lgan bilimlarni shakllantirish va yaxshilashga karatilganA;Masha shu ta’rifda jismoniy tarbiyaning insonni tarbiyalashning mustaqil turi sifatidagi o‘ziga xosligi ta’kidlab o‘tilgan.

Jismoniy tarbiyaga oid bo‘lgan bu o‘ziga xoslikning tarkibida ikkita alohida ma’noga ega bo‘lgan «jismoniy bilim» va «jismoniy sifatlarni rivojlantirish» deb atalgan tushuncha yotadi.



«Jismoniy bilim» termini yangi davrdagi jismoniy tarbiyaning eng avvalgi tizimlarida uchraydi. Masalan, Fit «o‘z vujudini tarbiya» qilish maqsadida jismoniy mashqlar zarurligi haqida gapirgan edi.

Jismoniy bilim jismoniy mashqlarni bajarishga oid maxsus nazariy tushunchalar va ularni lozim bo‘lganda turmushda qo‘llash mahorati va kunikmalarini o‘z ichiga oladi.

Pestalotsii bolalarning «vujudini tarbiyalash»ni astoydil yoqlab chiqqan P.F. Lesgaft jismoniy bilim berishni,

jismoniy tarbiyaning kengaytirilgan ma’nosi deb tushuntirgan. Lekin Lesgaftning jismoniy tarbiya haqidagi ta’limotning asosiy g‘oyasi tom ma’nodagi jismoniy ta’lim g‘oyasi edi.

P.F. Lesgaft jismoniy tarbiya jarayonida bolalar «ayrim harakatlarni ajratib olishlari va ularni o‘zaro taqqoslashni, ularni ongli ravishda boshqarishni va to‘siqlarga moslashtirishni, bu to‘siklarni iloji boricha chaqqonlik va qat’iyat bilan o‘tishni (engishni), boshqacha qilib aytganda, iloji boricha kamroq vaqt mobaynida oz mehnat sarflangan holda, ongli ravishda eng ko‘p jismoniy ish qilishni, yohud kurkam va g‘ayrat bilan harakat qilishni o‘rganishlari kerak, deb hisoblardi. Bu yerda gap, bir tomondan, to‘g‘ri harakat ko‘nikmalarini hosil qilish hakida, ikkinchi tomondan, harakatlarni bajarishga Ongli munosabatda bo‘lish negizida ko‘nikmalardan turli hayotiy vaziyatning turli tasavvur hamda mahoratni qaror toptirish haqidagi bormoqda.

Jismoniy sifatlarni tarbiyalash jismoniy tarbiya jarayoni deb qaraladi. Bu tushuncha kuch, tezkorlik chidamlilik, egiluvvchanlik va chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishni uz ichiga oladi.

Bir butun jarayonning shu tomonlari bir-biri bilan mustahkam bog‘langan. Masalan, agarda o‘quvchilar yugurish mashqlarini ko‘p marotabalab, uning bajarilish texnikasini o‘zlashtirish maqsadida takrorlayversalar, shu vaqtning o‘zida xam kuch, ham chidamlilik va ayrim hollarda tezkorlik ham tarbiyalanadi. Boshqa tomondan, o‘sha yugurish mashqlarni katta tezlik bilan takrorlansa (tezkorlikni tarbiyalash uchun), u holda mashk texnikasi mustahkamlanadi va takomillashadi, shu vaqtning o‘zida esa ta’lim, bilim berish vazifalari xam xal qilinadi.

Jismoniy mashqlarni bajarish jarayonida, hattoki shug‘ullanuvchilarning ruhiy holatiga, ularning emotsiyasiga (his tuyg‘usig‘a), irodasiga, axloqining namoyon bo‘lishiga ham ta’sir k5'rsatadi. Ana shular hisobiga tarbiyaviy vazifalarning hal qilinishi uchun kerak bo‘lgan sharoit yuzaga keldi.

Jismoniy tarbiya jarayonida hamisha ham tarbiyaviy, xam ta’limiy elementlarning mavjudligi uni bir butun pedagogik jarayon deb karashga olib keladi. Kayd qilingan elementlar qo‘yilgan vazifaga qarab, har biri alohida ko‘rinishda namoyon bo‘ladi.

Jismoniy tarbiyada jismoniy rivojlanish qonunlari xam, jismoniy tarbiyaning ijtimoiy qonunlari ham aks etadi. Jismoniy tarbiyaning sotsial konunlaridan foydalanishi, xarakteri va usuli aslida jamiyatning iqtisodiy va siyosiy tuzumidan kelib chiqadi. Bu jismoniy tarbiyaga ijtimoiy xarakter beradi, sinfiy jamiyatda esa tarbiya xukmron sinflarning manfaatlariga bo‘ysundirildi.

Jismoniy tarbiya — abadiy kategoriyadir, shu ma’nodaki tarbiyaning bu yo‘nalishi jamiyat paydo bo‘lgandan beri mavjud bo‘lib, bunday tuzum ham ijtimoiy ishlab chiqarishning va inson hayotining zaruriy shartlaridan biri sifatida davom etaveradi (A.D. Novikov, 1959).

Jismoniy tarbiyaning ijtimoiy xrdisa sifatida o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, bu asosan jamiyatda inson jismoniy qobiliyatlarini rivojlantiruvchi vosita sifatida xizmat kila olishligi va ayni paytda uning ma’naviy kamolotiga xam kuchli ta’sir ko‘rsata olishligidadir. Mazkur xususiyat jismoniy tarbiyaning barchaga barobar umumiy qo‘llaydigan xususiy belgisidir. Lekin jamiyatning real hayotida konkret tarixiy sharoitlardan tashqarida bo‘lgan jismoniy tarbiya umuman yo‘q. Har bir ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyada jismoniy tarbiyani amalga oshirishning konkret tarixiy tipi rivoj topadi.

'''Jismoniy tayyorgarlik. Jismoniy tarbiyada uchta asosiy yo‘nalish mavjud bo‘lib, inson jismoniy tarbiyasi ana o‘sha ramkalar asosida amalga oshiriladi. Ular umumiy jismoniy tayyorgarlik, kasb-hunar jismoniy tayyorgarligi, sport tayyorgarligidir.uu

'" Umumiy jismoniy tayyorgarlik sog‘likni mustahkamlashga, keng doirada harakat malakalari va ko‘nikmalariga ega bo‘lishiga, o‘zidan keyingi maxsus tayyorgarlikka zamin bo‘lishi uchun xizmat qiladigan asosiy harakat sifatlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan."

Umumiy jismoniy tayyorgarlik maqsadida jismoniy tarbiyaning barcha turdagi vositalaridan, xilma-xil jismoniy mashqlardan, tabiatning sog‘lomlashtiruvchi kuchlari va gigienik omillardan foydalaniladi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik jismoniy tarbiyanklg barcha etaplarida ko‘proq maktab jismoniy tarbiya tizimida, ommaviy fizkultura ishlarida va jismoniy mashqlar bilan individual shug‘ullanish shakllari orqali amalga oshiriladi.



Kasb-hunar jismoniy tayyorgarligi — bu jismoniy tarbiyaning mutaxassislashtirilgan, anik mehnat turi va mudofaa faoliyatiga tayyorlashga yunaltirilgan jarayondir. Bunda asosan, jismoniy mashqlarning hunar yoki kasbga yaqin bo‘lgan turlaridan foydalaniladi. Kasbga yunaltirilgan jismoniy tayyorgarlik vositalarining qo‘llanishi mehnat harakat malakalarining shakllanishini egallash jarayonini tezlashtiradi, mehnat unumdorligini oshiradi, organizmning, tashqi muhit ta’siriыiыg zararli faktorlariga kashilik ko‘rsatishini yaxshilaydi.

Umumiy va kasb jismoniy tayyorgarligi deb ajratish ma’lum darajada shartli bo‘lib, ikkala yo‘nalishi xam birbirini to‘ldiradi.



'L Sport tayyorgarligi jismoniy tarbiyada maxsus yo‘nalishni ifoda etadi. Buning vazifasi insonni tanlab olingan biror sport turida yuqori natijalarga erishishni ta’minlashdir.^

Jismoniy tarbiyada sport tayyorgarligi, organizmning funksional imkoniyatlarini takomillashtirish bilan bog‘lik bo‘lgan, yukori sport natijasi kishilarning jismoniy tayyorgarligini baxrlash kriteriyasiga aylanadi va jismoniy tarbiyaga mo‘ljal sifatida juda keng ko‘lamda qo‘llaniladi.



''Jismoniy madaniyat — jamiyat a’zolari jismoniy kamolotga erishishini maqsadga muvofiq ravishda amalga oshirish uchun maxsus vositalar, metodlar va sharoitlarni yaratish va ulardan ratsional foydalanish bo‘yicha erishilgan yutuqlarning majmuasidir. uu

Jismoniy madaniyat — umumiy madaniyatning bir qismi, uiing yuksalishi jamiyat rivojlanishining sotsial, iktisodiy o‘sishi darajasiga uzviy bog‘lik bo‘ladi.

Jismoniy madaniyat — muayyan tarixiy sharoit mahsuli. Har bir ijtimoy-iqtisodiy formatsiya jamiyat a’zolari jismining madaniyati xarakterli bo‘lib bu jamiyat tarakkiyotining muayyan davridagi butun bir xalq boyligi, mulki bo‘lib shaxsning har taraflama barkamolligining mushtarak va majburiy sharti bo‘lib kolaveradi.

Jismoniy tarbiya nazariyasining asosiy tushunchalari ichida jismoniy madaniyat (fizkultura) keng, jamlovchi tushuncha bo‘lib, jismoniy tarbiya «fizkultura» tushunchasining tarkibiy qismi sifatida uch xil yo‘nalishga ega bo‘lgan pedagogik jarayonnio‘z ichiga oladi (B.A. Ashmarin).



Maktab fizkulturasi - bolalarni jismonan tayyorlash uchun kishilik jamiyati yaratgan va foydalanayotgan moddiy, ma’naviy boyliklari majmuidir.

Moddiy boyliklar — xilma-xil sport inshoatlari, maxsus anjomlar, uskunalar, mablag‘lar, jamiyat a’zolarining jismoniy kamoloti darajasi (sport yutuqlari) demakdir.

Ma’naviy boylik — esa tarbiya tizimi yaratgan, shakllantirgan g‘oyaviy, ilmiy, tashkiliy, amaliy va maxsus ilmiy yutuklar hisoblanadi. Jismoniy tarbiya orkali har qanday inson o‘ziga munosib jismoniy madaniyat mazmunini o‘zlashtiradi, shu soxa yutug‘i uning shaxsi mulkiga (boyligiga) aylanadi.

Jismoniy madaniyat jamiyatning rivojlanishida ma’lum xizmatlarni bajaradi:

- inson harakat faoliyatini ratsional me’yori (normalari)ni belgilash;

- fizkulturaga oid madaniy axborotni to‘plash (axboriylik) xizmati va uni avloddan avlodga uzatish va tarqatishga vositachilik qiladi;

- shaxslararo muloqot, o‘zaro aloqa (kommunikativlik) munosabatlarini shakllantirishi;

- shaxsning harakat estetikasi talabini qondirish bilan bog‘liq (estetikaga oid) xizmati;

- insonning doimiy harakat qilishga bo‘lgan tabiiy talabini qondirish bilan bog‘liq bo‘lgan va uning kundalik turmush uchun lozim darajadagi jisman-yaroqlilik holatini ta’minlash (biologik) xizmati.

Jismoniy madaniyatni baza sifatidagi xizmati — sport, amaliy sog‘lomlashtirish deb atalmish jismoniy madaniyat klassifikatsiyasining asosida yotadi.

Jamiyat a’zosining jismoniy bilimi, jisman rivojlanganligi, jismoniy tayyorgarligi evaziga aktiv hayotiy faoliyat uchun zarur bo‘lgan jismoniy kamolotga erishishni zaminini yoki jismoniy madaniyatning poydevorini yaratadi. Shug‘ullanuvchilarning yoshiga qarab jisman rivojlanganlik, tayyorgarlik, o‘zgaruvchan va o‘ziga xos xususiyatlarni kasb etadi.

Jismoniy madaniyatning boshlang‘ich zamini shartli ravishda «maktabgacha va maktabning jismoniy madaniyati» orqali yaratiladi. Bu bilan maktabgacha yoshdagi bolalar muassasalarida umumta’lim maktablari va boshqa o‘quv tarbiya muassasalarida jismoniy madaniyat o‘kuv predmeti sifatida majburiy mashg‘ulot ekanligini tushunamiz. Bu o‘z navbatida umumiy jismoniy ma’lumot uchun asos yaratadi, jismoniy qobiliyatlarining har tomonlama rivojlanishi, mustahkam sog‘likmint bazasining vujudga kelishiga sababchi bo‘ladi. Bu bilan har tomonlama shaxs uchun zarur bo‘lgan jismoniy salohiyat darajasining asosini yaratishga kafolat vujudga keladi.



Maktab jismoniy madaniyati esa tarbiyalanuvchida jismi tarbiyasi uchun zaminni shakllanishiga asosiy poydevor bo‘lib xizmat qiladi.

Sport - jismoniy madaniyatining tarkibiy qismidir. Sport, xususan, ahamiyatli darajada jismoniy va unga bog‘lik bo‘lgan qobiliyatlarning rivojlanishini va o‘sishini ta’minlaydi. Jamiyat jismoniy madaniyatining tarkibiy qismi hisoblangan sport, boshlang‘ich ma’noda «kuch sinashaman», «musobakalashaman» degan ma’noni beradi. XIX aerning oxiri va XX aerning boshlarigacha unga dam olish, ko‘ngil ochish, so‘ng, jismonan yuqori ko‘rsatgichga erishish vositasi, musobaqatrda g‘alaba qozonish tarzidagi faoliyat deb qaraladi.

Sportning rivojlanishi asosan uch ko‘rinishda — o‘quv predmeti, ommaviy-ko‘ngilli sport, «katta sport» tarzida namoyon bo‘ladi.

O‘quv predmeti sifatida sport o‘rta va oliy maktabda, armiyada jismoniy tarbiyaning vositasi bo‘lib xizmat kiladi.

Ommaviy-ko‘ngilli sport darsdan tashqari va ish vaktidan so‘ng davlat va jamoat tashkilotlari orqali va har bir shaxsning tashabbusi bilan amalga oshiriladi.

«Sportchi» so‘zi talaffuz etilganda, ko‘z o‘ngimizda nafakat kuchli, chidamli va chaqkon hamda qaddi-komati kelishgan yigit yoki qiz obrazi gavdalanibgina qolmay, prodali, to‘g‘ri so‘zli, hayotga doimo yaxshi umid bilan qaraydigan, optimisti, har qanday kiyinchiliklarni oson yenguvchi, kamtarin va o‘z yutuklariga hotirjam insonni tushunamiz.

Shunday ekan, sport jamiyat manfaati uchun xizmat kiladigan faoliyat bo‘lib, tarbiyaviy va kommunikativlik funksiyasini bajaradi, lekin doimiy kasb emas. sport ishlab chikarisheiz faoliyat, ya’ni u moddiy ne’mat (boylik) yaratish bilan bog‘lanmagan va o‘kuv tarbiya jarayoni qonuniyatlariga bo‘ysundiriladi.

Bolalar sportida yuqorida qayd qilingan ikkala belgi shunday ifodalanganki, o‘quvchilarning sport faoliyati darsdan tashqari hisoblanib, o‘quv fani sifatida umumta’lim maktablari ukuv rejalari va dasturlariga qisman kiritilgan va sinfdan tashqari ishlar, maktabdan tashkari muassasalaridagi mashg‘ulotlar shaklida alohida ahamiyat, e’tibor bilan ko‘ngilli tarzda yo‘lga qo‘yiladi. Sportning xarakterli alomatlarining barchasi bir butun bo‘lib, bolalar sportida o‘z aksini topgan. Uni bolaning darsdan tashkari faoliyatining turli ko‘rinishini deb belgilash ham, maxsus tayyorgarlik, musobaqalarda qatnashish yoki o‘zidagi mavjud imkoniyatlarini hisobga olgan holda, oldindan belgilangan optimal harakat qobiliyatlarini rivojlantirishdan iborat bo‘lgan jarayon deb qarash xam mumkin. Bolalar sporti ularning yoshi bilan chegaralangan, maxsus tayyorgarlikka kirishishga ruxsat berilgan muddatdan to umumta’lim maktabini bitirgungacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi.



Yoshlar sporti. Bu tushunchada aytarli qisqa mazmun joylashgan. Uning chegarasi yosh gruppasi bilan belgilanadi: Yoshlar, o‘smirlar sporti. Yoshlar sporti gruppalari asosan katta maktab yoshidagi o‘quvchilar, studentlardan tashkil topadi. Bu ibora shartli hisoblanib, sportda qizlarning xam ishtiroki nazarda tutiladi.

Maktab sporti shug‘ullanuvchilarning yoshi va boshka belgilariga karab bolalar sportiga o‘xshash. Farki shundaki, bolalar sporti maktablar va maktabdan tashkari muassasalar orqali, maktab sporti esa faqat maktab o‘quvchilari bilan maktabda yo‘lga ko‘yiladi.

Sport jamiyatimiz jismoniy madaniyati uchun ko‘rsatayotgan xizmatidan tashkari jismoniy tarbiya qilish xizmatini xam o‘zida mujassamlashtirgan. Sportda jismoniy tarbiyaning xususiy tomoni shundan iboratki, jismoniy kamolotga Erishishning pedagogik tizimi mutaxassislashtiriladi va sportchining tayyorgarligi deb nomlanadi.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, sport jismoniy madaniyat tarkibiga kiradi va mavjud jamiyat madaniyatining umumiy mulki, sport tayyorgarligi esa jismoniy tarbiyaning mutaxassislashtirilgan bo‘lagi sifatida tarbiya tizimining manfaatiga xizmat qiladi.

Ommaviy sport ham jismoniy madaniyat tarkibiga kiradi. Katta sport esa inson jismi madaniyatining eng yukori darajasidir.



Amaliy jismoniy madaniyat — kasbga taalluqli amalda qo‘llaniladigan za harbiy-amaliy fizkulturaga bo‘linadi.

Ular bevosita kasb-hunar faoliyati sohasida hamda ma’lum kasbdan kelib chikadigan talablar va mehnat sharoitiga bog‘liq maxsus tayyorgarlik tizimini kiritilishi bilan belgilanadi.

Jismoniy madaniyatining amaliy turlari, ularning organik bog‘liqligi, kasbga oid amaliy tayyorgarlik va harbiy amaliy jismoniy tayyorgarlikning umumiy jismoniy tayyorgarlik bazasi asosida yo‘lga qo‘yilishi, shakllanishi, vujudga kelishi bilan ifodalanadi.

Bundan tashqari, jismoniy madaniyatning amaliy turlari mazmuniga jismoniy tarbiya va sport zaminidagi turli jismoniy mashklar kiritilgan.

Jismoniy madaniyat sog‘lomlashtirishga yo‘naltirilishi mumkin va davolash maqsadida foydalaniladi. Shu tur jismoniy madaniyati o‘z oldiga organizmning vaqtinchalik yo‘qolgan funksional imkoniyatlarini tiklash maksadini qo‘yadi.

Jismoniy madaniyat gigienasi ish kuni ramkasi, kundalik turmush va dam olish rejimiga qaratilgan bo‘lib, organizmning kunlik funksional holatini yaxshilashga xizmat qiladi va o‘z navbatida asosiy hayotiy faoliyat funksiyasi "muhiti"ni shakllanishga imkoniyat yaratadi.
2-Mavzu: Sport trenirovka mashg’ulotlarini rejalashtirish

Reja

1. Rejalashtirish hujjatlari tasnifi

2. Rejalashtirish hujjatlarini tuzish

3. Ish dasturini tuzish

4. Reja matnini tuzish
Rejalashtirish. Mavjud sharoitda aynan bir xil tayyorgarlikdagi talabalar uchun gimnastikadan o'quv ishi rejasida quyidagilar belgilangan bo'lishi kerak:


  1. Turli davrlardagi aniq vazifalar (harakat sifatlarini rivojlan­tirish darajasi, harakat ko'nikmalarini o'rganish hajmi va sifati, bilim va malakalar hajmi va teranligi). Gimnastikada bir xildagi mashg'ulotda talaba erishadigan jismoniy rivojlanish va ayniqsa, ruhiy-irodaviy o'sish darajasini aniqlash qiyin ekanini qayd etmoq kerak. Shu bois bunday vazifalarni uzoq davom etadigan vaqtga mo'Ijallab rejalashtirish darkor. Harakat ko'nikmalarini egallab olish holati va sifati masalasiga kelganda esa bir turdagi mashg'ulotga mo'ljallab, aniq vazifalar belgilansa bo'ladi.

  2. Turli vaqt ichidagi o'quv materiallarining mazmuni.

  3. O'quv materialining o'tish tartibi. Bunda bir turdagi mashq- lami o'rganish ketma-ketligi, turli mashg'ulotlarni o'tishning ketma- ketligi yoki parallelligi ham belgilanadi.

  4. Harakat ko'nikmalari shakllanishining va jismoniy sifatlar takomillanishining turli bosqichlarida, mashg'ulotlar o'rtasidagi va mashqlar takrorlanishi o'rtasidagi eng maqsadga muvofiq vaqtlar belgilanadi.

Har bir mashg'ulot jarayonida talabalarning yuksak ish qobiliyati saqlanishini va kerakli vaqtda yuksak sport tayyorgarligi bo'lishini ta’minlaydigan eng qulay usul.

Hisobga olish. Biroq o‘quv ishlari (yuklamalar, ish tartibi, jad- val) qanchalar yaxshi rejalashtirilgan bo'lsa ham, hisobga olish boMmasa, bunday ishning samarasi kam bo'ladi.

Hisobga olishda quyidagilar aniqlanadi:



  1. Talaba-sportchilarning mashg'ulotlarga bo'lgan munosabati.

  2. Talaba-sportchilarning jismoniy rivojlanishi va salomatligining o‘sishi.

  3. Sport-texnikaviy tayyorlik darajasi.

  4. Mashg‘ulotlarva mustaqil ishlash natijasida talabalar orttirgan bilimning hajmi va teranligi.

Shunday qilib, hisobga olish, mashg'ulot o'tkazishning vosita, shakl va uslublari qanchalik to‘g‘ri tanlanganligini obyektiv aks ettiradi, murabbiy pedagogning ijodiy tafakkurini rag'batlantiradi, hisob-kitob hujjatlarini tahlil qilish — har bir talaba ishini tek- shirish, eng yaxshi pedagoglarni aniqlashning amaliy shaklidir.

Rejalashtirish hujjatlari tasnifi

Rejaiashtirish hujjatlari:



  1. o'quv rejasi;

  2. o'quv dasturi;

  1. ish rejasi;

  2. ishchi dastur;

0 mashg'ulotlar matni.

O'quv rejasi butun o'quv-mashg'ulot jarayoni davriga mo'l- jallab tuzilib, unda quyidagilar belgilanadi:



  1. o‘rganish kerak bo'lgan mashq turlarining soni va ularning qancha vaqt o'tilishi;

  2. nr.zariy kurs mazmuni;

  1. hur bir mashq uchun ajratiladigan soatning miqdori;

  2. butun o'rgatish muddatiga mo'ljallangan mashg'ulotlar turi;

  3. sinov mezonlari, reyting ballariga ajratiladigan soat;

  4. imtihon;

  5. chamalab ko'rish;

  6. musobaqalarning taxminiy muddati;

j) mashg'ulotlar jadvali.

O'quv dasturi ham o'quv davriga mo'ljallab tuzilib, unda quyidagilar belgilab qo'yiladi: о ‘quv malerialining mazmuni; sinov mezonlari.

Ish rejasi nisbatan qisqa vaqt (chorak, semestr, mashg'ulot davri — sikl)ga mo'Ijallab tuzilib, unda quyidagilar belgilanadi: rejaiashtirilayotgan vaqt mobaynida o'rganilishi lozim bo'lgan mashq turlarining soni, har bir mashq (mavzu) turiga ajratiladigan soat va mashqiarning soni, o'quv materialini o‘tish ketma-

Ish rejasini tuzish

ketligi; sinov, imtihon, chamalab ko‘rish, musobaqalarning aniq muddati, mashg'ulotlardagi mashqiarning turlarini almashinish jadvali.

Ish dasturi reja asosida tuzilib, unda quyidagilar belgilab qo'­yiiadi: o'quv materialining ish rejasiga muvofiq mavzularga bo'­lingan jadvali; har bir mashq turida ularni o'rganish ketma-ketligi.

Konspekt (matn) — reja, oldindan bir-ikki mashg'ulotga mo'Ijallab tuzilib, unda quyidagilar belgilab qo'yiiadi: mazkur mashg'ulotning aniq vazifalari; mazkur mashg'ulotdagi hamma mashqiarning mufassal mazmuni; har bir mashq turiga ajratila­digan vaqt (daqiqalarda).

O'quv rejasi va o'quv dasturi, o'quv-mashg'ulot jarayonini rejalashtirishdagi asosiy dastlabki hujjatlar hisoblanadi. Ish rejasi, ishchi reja va mashg'ulot matn rejasi ham ana shu hujjatlarga asosan tuziladi. Shunday qilib, o'quv rejasi bilan o'quv dasturi qo'llanma hujjatlar bo'lib, uni odatda, O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi tasdiqlaydi. Qolgan uch hujjat (ish rejasi, ish dasturi va mashg'ulot konspekt-rejasi)ni gimnastika o'qituv- chisi tuzadi.

Rejalashtirish hujjatlarini tuzish

Shug'ullanuvchilarning tayyorgarlik toifasini inobatga olib, o'quv bazasining holatini va qanday sharoitda o'tkazilishini inobatga olib, gimnastika o'quv-mashg'ulot jarayoni uchun rejalashtirishning ishchi hujjatlarini tuzish texnologiyasi (dastlabki mashg'ulotlarni tahlil qilish, ma’lumotnomalar tayyorlash, mashg'ulotlarni baja­rish ketma-ketligi) yagona mantiqiy jadval asosida amalga oshi- riladi.

Lekin tabiiyki, bu hujjatlarning mazmuni har bir sport tayyor- garligi toifasi uchun boshqa-boshqa bo'ladi. Rejalashtirishning ishchi hujjatlari tayyorlash jarayoni texnologiyasini tushunish oson bo'li­shi uchun, umumiy ta’lim maktablaridagi sport gimnastikasining sho'basi hujjatlarini qapab chiqamiz.

Dastlabki ma’lumotlar. Sport gimnastikasi sho'basi. Olquv bo'limlari to‘rtga bo'linadi: 2 tasi o'smirlar bo‘limj va 2 tasi qiz bolalar bo'limi bo'lib, shug‘ullanuvchilarning hammasi o‘smirlar toifa mezonlarini bajargan bo'lishi lozim. Shug'ullanuvchilar 9—10 yoshda. Mashg'ulotning tayyorlov davri 3 oyga yaqin (30 mash­g'ulot) davom etadi. Mashg'ulotlar haftasiga 3 marta 2 soatdan o'tkaziiadi.

Vazifalar. Dastlabki ma’lumotlarnirtg tahlilidan keyin, awalo, rejalashtirilayotgan davrdagi o‘quv-niashg‘ulot jarayonining vazifa- lari aniqlanishi kerak. Ularni bunday ifodalash mumkin:


  1. II o'smirlar toifasining tasnif dasturi va hajmi dasturning ayrim elementlari va birikmalarini bilib olish;

  2. jismoniy sifatlarning rivojlanish darajasini toifa mashqlari shug'ullanuvchilar oldiga qo'yadigan talabiardan biroz yuqori darajaga yetkazish;

  1. shug'ullanuvchilarda harakat faoliyatini gimnastika uslubida belgilab qo'yilgan turli parametrlarda bajara bilish malakalarini takomillashtirish;

  2. shug'ullanuvchilarning sport gimnastikasi mashg'ulotlariga qiziqishini yanada barqaror bo'lishiga erishish.

Vositalar. Vazifalar belgilab olingandan keyin, ularni amalga oshirish vositalarini tanlash ham uncha qiyin bo'lmaydi. Bizning misolda quyidagilar shunday vositalar jumlasiga kiradi: gimnastika ko'pkurashi mashqlari; buyumlarsiz, mayda buyumlar va jihozlar bilan bajariladigan umumrivojlantiruvchi mashqlar; joydan-joyga o'tish turlari: xoreografiya (moslamalar yonida bajariladigan mashq­lar); jismoniy va texnik tayyorgarlik, o'yin va estafetalar; kinofilmlar; suhbatlar.

Ishchi rejasini tuzish tartibi

Mashqlarning alohida turlari mashg'ulotning qachon, qayerda o'tkazilishini aniqlash. Gimnastika ko'pkurashi mashqlari jismoniy tayyorgarlik mashg'ulotlarining asosiy qismida o'quv bo'limlarida o'tkaziiadi; umumrivojlantiruvchi mashqlar mashg'ulotlarini xoreografiya tayyorlov qismida frontal tarzda; joydan-joyga o'tish turlari, o'yin va estafetalar ham mashg'ulotning tayyorlov yoki yakun- lovchi qismida frontal tarzda o'tkaziiadi.



  1. Mashg'ulotning asosiy qismidagi mashq turlari sonini aniq- lash. Mashq turlari sonini to'g'ri belgilash uchun shug'ullanuvchilar tarkibini, mashg'ulot davrini, mashg'ulotlar qancha davom etishini hisobga olish kerak. Bizning misolda mashq turlarining soni jismoniy tayyorgarlikni ham qo'shib hisoblaganda to‘rttadan oshmasUgi lozim. Agar turlar soni kamaytirilsa, ya’ni har bir tur bilan shug'ullanish vaqti oshirilsa, unda o'rgatishni samarasi kamayishi va shug'ullanuv- chilarda buturlarga bo'lgan qiziqishning yo'qolish xavfi tug‘iladi. Turlar soni ko'paytirib yuborilganda esa o'rgatish mutlaqo samarasiz bo'lishi mumkin.

  2. Ish rejasi shaklini chizib qo'yish. Bunda faqat shu shaklga rioya qilish shart degan gap emas. Bordj-yu uni qulay va ko'rgazmali boshqa shakli bilan almashtirish mumkin bo'lsa, o'sha shakldan foydalansa ham bo'ladi.

  3. Nazariy mashg'ulotlar vaqti va o'rnini belgilab, bu ma’lumot- lami ish rejasiga kiritish. Ikkita shunday mashg'ulotni nazarga tutishni tavsiya etamiz: biri gimnastika va mashg'ulotlar gigiyenasi haqida suhbat, ikkinchisi esa «11 o'smirlar toifasi» mashqlari kinofilmini namoyish qilish. Birinchi mavzudagi suhbatni rejalashtirishning dastlabki davrda o'tkazish, kinofilmni esa shu davrning ikkinchi yarmida, shug'ullanuvchilar toifa mashqlarining elementlari bilan amalda tanishib olganlaridan keyin namoyish qilish kerak. Suhbatga, qolaversa, film namoyish qilishga 30 daqiqa vaqt ajratilsa bo'ladi. Shuning uchun beshinchi mashg'ulotda ham, yigirmanchi mash- g'ulotda ham to'plam (kompleks) rejalashtirsa bo'ladi.

  4. Ish rejasidagi gimnastika ko'pko'rashidan tashqari, hamma tur mashqiarning o'rni shartli belgilar bilan belgilanadi (ish dasturi tuzilgandan keyin belgilangan mavzular raqami bilan almash- tiriladi). Har bir mashg'ulotdagi mazkur mashqiarning o'rnini belgilashdan oldin quyidagilarni amalga oshirish kerak: birinchidan, xoreografiya mashqlari o'zining asosiy vazifasidan tashqari, mushaklarchigilini yozish vazifasini ham bajaradi. Shuning uchun xoreografiyani va umumrivojlantiruvchi mashqlarni bitta mash- g'ulotga mo'ljallab rejalashtirmaslik kerak. Ikkinchidan, yana shu sabablarga ko'ra, joydan-joyga turli xil ko'chishlar va estafetali o'yin- larni bitta mashg'ulotda o'tkazmaslik kerak.

Gimnastika ko'pko'rashi mashqlari turlarining jadvalini tuzish. Mashq turlarini kunlarga bo'lib almashtirishning eng yaxshi shaklini tanlashdan boshlash kerak. Quyidagi shakllar talabaga ma’qul bo'lishi mumkin: har ikki mashg'ulotning birida turlarni batamom almashtirish, bir turni ikki yoki uch marta takrorlash. Bu shakl- larning birinchisi ham, ikkinchisi ham, uchinchisi ham muayyan sharoitda eng yaxshi shakl hisoblanadi. Bizning misolda ikkinchi va uchinchi shakllar maqsadga muvofiqdir.

Mashg'ulotning aynan tayyorlov davri uchun jadval tuzayot- ganda mashq turlarining qanchalik og'ir-yengilligini inobatga olish va shunga muvofiq butun rejalashtirilayotgan vaqt mobaynida bu mashq turlarini qancha takrorlanishini hisoblab olish zarur.



Ish dasturini tuzish

Ish dasturida har qaysi mashq turlari mavzularga bo'linadi. Mavzudagi material soni bir mashg'ulotga mo'ljallangan bo'lishi kerak. Mavzuning tartib raqanii mazkur mashq turi materialini o'tishdagi uslubiy izchillikni ko'rsatadi. Ko'pgina gimnastika mashqlarini bir mashg'ulot mobaynida o'rganib olish mumkin bo'lmagani uchun har bir mavzuga yangi mashqlardan tashqari o'rganib olish jarayonida o'zlashtirilmagan mashqlarni ham kiritish maqsadga muvofiqdir.

Yangi mashqlarni o'rgatishni nihoyasiga yetkazish uchun, ularni necha marta takrorlash kerakligini oldindan aniq aytib berishga murabbiylar kafolat berishmaydi. Shuning uchun ish dasturida o'rtacha statistik ma’lumotlarga ko'ra, taxminan rejalashtirilib, keyinchalik o'quv-mashg'ulot jarayonida tuzatishlar kiritib boriladi. Ish rejasi va o'quv dasturi ishchi dastur tuzish uchun dastlabki ma’lumot bo'ladi.

Ish dasturini tuzish tartibi

Dasturning tasnifi va hajmi uning hamma elementlarini hamda bu elementlarni o'rgatishdagi yordamchi mashqlarni ixtiyoriy tartibda yozib olish.

Har bir mavzu nechta mashg'ulot davomida o'rganilishini ko'rsatib, ularga tartib raqamlari qo'yib, mashqlar qanday ketma- ketlikda o'rganilishini belgilab chiqish kerak. Gimnastika ko'p- kurashining har bir turidagi mavzular soni shu turdagi ish rejasi jadvalida ko'zda tutilgan mashg'ulotlar sonidan kamroq bo'lishi kerak, chunki ba’zi mavzular boshdan oxirigacha to'liq takrorla- nishi mumkin.


  1. Ishchi dasturni uzil-kesil yozib chiqish.

  2. Dasturda kerakli mashg'ulotlarning soni ko'rsatilib, ularni o'rganish tartibi mavzular bo'yicha ro'yxat qilib berilgan bo'lishi kerak.

Masalan, I mavzu.

  1. Bir oyoqda depsinib, qo'llarda turish.

  2. Shuning o‘zini qo'llarni birin-ketin qo‘yib bajarish.

  3. G‘ujanak bo'lib, oldinga va orqaga umbaloq oshish.

  4. Bukilib oldinga umbaloq oshish.

Reja matnini tuzish

Reja matnini tuzish uchun ishchi reja va ishchi dastur bo'lishi lozim.

Eng awalo, sarlavhani yozib mashg'ulot vazifalarini ko'rsatib qo'yish kerak. Talaba-sportchilarni belgilangan kunda, ular nima bilan (gimnastika tayoqchasi bilan mashq bajarish, tirmashib chi­qish, sakrash, qo'shpoyalarda mashqlar bajarish) shug'ullanish- laridan xabardor qilib qo'yish. Shu mashqlarni bajarib, nimalarga erishish kerakligini esa murabbiy shug'ullanuvchilarga mashqlarni bajarishga kirishganlaridagina aytishi darkor.

Shundan keyin mashq turlari almashinishini (mashg'ulot tuzil- masini) belgilash kerak. Keyin mavzu tartib raqami va vaqtini qo'yib chiqib, har bir mashq turini ko'rsatish, hamma mashqlarni shug'ullanuvchilarga taklif etiladigan taitibda batafsil izohlab yozish lozim.

Ma’ruza matnlarida qaysi bir mashq mashg'ulotning qaysi qismida o'tkazilishini yozish, shuningdek, mushaklar chigilini yozish mashqlarining sonini ko'rsatish shart emas.
3-Mavzu: O‘zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat tizimini rivojlanishining umumiy tavsfi

Reja:

1- Jismoniy madaniyatning ijtimoiy asoslari

2- Jismoniy tarbiya tizimining asosiy bo‘g‘inlari

3- Jismoniy tarbiya tizimining tashkiliy asoslari

Jismoniy madaniyat o‘zining qonuniyatlariga, rivojlanishiga tuzilishiga ega. Bularni bilish o‘sib kelayotgan yosh avlodning jismoniy tarbiyasini to‘g‘ri amalga oshirish uchun zarurdir.



Jismoniy madaniyatning ijtimoiy asoslari

,,Kirish“ da jismoniy madaniyatning ijtimoiy taraqqiyotga muvofiqligi, pedagogik jarayonligi haqida so‘z yuritilgan edi. Bu jarayonning ijtimoiy asoslari haqida gapirilganda ijtimoiy maqsadlarga erishish tushuniladi, ya’ni shaxsni rivojlantirish jamiyat taraq- qiyotiga xizmat qiladi. Bunday ijtimoiy tashkil etishlik tizim nomini oladi. Jismoniy tarbiya tizimi jismoniy madaniyat tarkibiy qismlarining maqsadga yo‘naltirilganligi deb tushuniladi.

Jismoniy tarbiyadagi ijtimoiy tizimni quyidagicha ajratish mumkin:

1) ma’lum tizim va uning tarkibiy qismlarining vujudga kelishi; 2) vazifa; 3) jamiyatning boshqa tizimlari bilan o‘zaro bog'liqligi tarzi.

Jismoniy tarbiya tizimining tarkibiga jismoniy madaniyatning turli qismlari kirishi mumkin, ya’ni jismoniy takomillashgan, ishlab chiqarish bilan bog`liq bo‘lgan, har qanday moddiy va ma’naviy madaniyat omillari va boshqalar. Ammo bu yerda faqat jismoniy tarbiyaga taalluqli qismlar ko‘zda tutiladi. Bularsiz tizim yagona ijtimoiy Inna sifatida yashay olmaydi.

Har qanday lizimning yashash omili, uning amaliyotda qoilanilishidan iborat. Vazifaning mazmuni, jismoniy tarbiyaning vazifasini to‘g‘ri belgilash bilan aniqlanadi. Jismoniy tarbiyaning ichki va tashqi vazilalari belgilanadi.

Jismoniy tarbiya tizimining tashqi vazifasi odamlarga qaratilgandir. Ularning obyekti — odamlar; nazariy asosi — salomatlik, jismoniy kuch va odamlarning qobiliyati. Ichki vazifa tizimning tarkibiy qismlarining o‘zaro ta’sirini o'rganadi.

Jismoniy tarbiya tizimi jamiyatning boshqa asosiy tizimlari bilan bog`liqdir (iqtisodiy, madaniy, ilmiy tarbiyalar bilan aloqadorlik).

Bizning jismoniy tarbiya tizimi tarixiy-ijtimoiy tashkil topgan bo‘lib, maqsadi barcha aholining jismoniy kamol topishiga xizmat qilishdir.

Bu ilmiy-uslubiy rejali-normativ asosdir. Jismoniy tarbiya tizimi, ijtimoiy taraqqiyot davomida tarixiy yangi tizimdir. 0‘quvchilar jismoniy tarbiyasining tizimi jismoniy madaniyat tizimining ajralmas qismidir. Bu yerda jismoniy tarbiya tizimining asosiy bo‘g‘inlarini chizmali ravishda ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir.




Jismoniy tarbiya
Jismoniy tarbiya tizimining asosiy bo‘g‘inlari


Jismoniy tarbiyaning vujudga kelish sabablari va rivojlanishi

Jismoniy madaniyat bir butun tarbiya sifatida kishilik jamiyatining rivojlanish jarayoni bosqichlarida tabiatni oddiy o'zlashtirishdan, ongli maqsadda foydalanish natijasida vujudga keldi va rivojlanib bordi.

Mehnat qiiishning shartligi, mehnat qurollarini tayyorlash, mehnat qila bilishlik malakalarini avloddan avlodga berib borish natijasida, jamiyat hayotida jismoniy tarbiyaning vujudga kelishida asosiy sabab bo‘ldi.

Jismoniy tarbiya jismoniy mehnat jarayonida vujudga keldi, ya’ni mehnat bilan birga amalga oshdi. Ibtidoiy jamiyatda uning hamma a’zolari qaysi yoshda bo‘lishidan qat’iy nazar, mehnat qilishlari shart edi. Bolalarvao‘smirlar kattalarning ov qilish vaqtidagi faoliyatlarini (baliq ushlashlarida, yovvoyi daraxt mevalarini, tomirlarini terishda) kuzatib borib, o‘z tajribalarini oshirib borar edilar.

Jismoniy tarbiya gohida o‘yinlar va maxsus mashqlar sifatida amalga oshirilar edi. U hamma uchun bir xilda teng olib borilar, tarbiya masalasini katta yoshdagilar o‘z zimmasiga olgan edi. Bu davrda jismoniy tarbiyaning ravshanlanishiga, urf-odatlar, o‘yin- larni, har xil raqslarni kiritgan ibtidoiy din katta ta’sir ko‘rsatdi.

Ibtidoiy jamiyatning tugallanish bosqichida, ishlab chiqarishning keyingi rivojlanishi, mehnatning jismoniy tarbiyadan ajralishiga va ishlab chiqarish manbalarida, ishlab chiqarish qurollarining shaxsiy mulkka aylanishiga olib keldi. Natijada, ibtidoiy jamiyat o‘rniga sinfiy jamiyat (quldorlik) vujudga keldi. Jamiyat qonunlari, urush, qullarni ushlash va boshqa joylarni bosib olish kuchayib ketdi. Armiyaning vujudga kelishi, harbiy-jismoniy tayyorgarlikka talabrii oshirdi, jismoniy madaniyatning tubdan o'zgarishiga olib keldi. Bu davrga kclib hukmdor sinflar o'zlari tarbiyalanib, qullariga ham har tomonlama tarbiya bera boshladilar.

Hozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarda jismoniy tarbiya va sport yuqori rivojianish darajasiga ko'tarilgan.



Jismoniy tarbiyadagi asosiy yo‘nalishlar

Jismoniy tarbiyada uchta asosiy yo‘nalishni ajratish mumkin: umumiy jismoniy tayyorgarlik, professional jismoniy tayyorgarlik, sport tayyorgarligi.

Umumiy jismoniy tayyorgarlik salomatlikni mustahkamlashga, harakat qila bilish va malakalarni keng doirada o‘zlashtirib olishga, asosiy harakat sifatini rivojlantirishga, keyingi maxsus tayyorgarlikni tezroq o'zlashtirib olishga qaratilgandir. Umumiy jismoniy tayyorgarlik maqsadida, jismoniy tarbiyaning xilma-xil manbalaridan: jismoniy mashqlar, tabiatdagi tabiiy sog'lomlashtirish kuchlaridan va gigiyenik faktorlardan foydalaniladi.

Umumiy jismoniy tayyorgarlikda, jismoniy tarbiyaning hamma bosqichlari amalga oshirilib boriladi, ammo maktab jismoniy tarbiyasida, ommaviy jismoniy tarbiya ishlarida guruhli va alohida jismoniy mashqlar shakllaridan ko'proq foydalaniladi.

Professional jismoniy tayyorgarlik bu jismoniy tarbiyaning maxsus jarayoniclir, ya’ni yoshlarni aniq mehnat turiga va mudofaa faoliyatiga tayyorlashdan iborat. Bu yerda faqat professionallikka qaratilgan jismoniy mashqlar berib boriladi. Umumiy va professional jismoniy tayyorgarlikni bir-biridan ajratish shartlidir, chunki ular bir-birini o‘zaro to'ldirishga, kengaytirishga, boyitishga qaratilgan (XII bobga qaralsin).

Sport tayyorgarligi — jismoniy tarbiyada asosiy yo‘nalishdan iborat. Uning vazifasi odam tanlab olgan sport bo‘yicha yuqori mahoratlarga erishuvini ta’minlashdir. Jismoniy tarbiyada sport tayyorgarligi keng qo‘llash bosqichiga ega. Bu organizmning funksional imkoniyatining takomillashuvi bilan bog‘liq.

Jismoniy tarbiya yana bir spetsifik yo'nalishga ega — bu ham bo‘lsa, davolash jismoniy mashg‘ulot reabilitatsiyasi, ya’ni sog‘liqning tiklanishidir. Uning vazifasi ba’zi ish faoliyatini yo‘qotgan kasal a’zolarni jismoniy mashqlar orqali sog’aytirish, tiklashdan iborat.

Sobiq Ittifoq davrida, ya’ni 30-yillarning boshida jismoniy tarbiya bo‘yicha metodik qoMlanmalarni ishlab chiqarish bosqichi bo‘ldi. I.M.Karyakovskiy tahriri ostida (1940- u.) „Metodika fizicheskogo vospitaniya11 qoMlanmasi chiqdi. 1945-yil jismoniy tarbiya haqidagi fan, ayniqsa, gurkirab rivojlandi.

Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi bo'yicha nashr etilgan katta darsliklar, qo‘llanmalar vujudga keldi. V.V.Belinovich, K.X.Grantin, A.D.Novikov, L.P.Matveyev, fiziologiya bo'yicha A.N.Krestovikov, A.G.Gandelsman, V.S.Farfel, psixologiya bo‘yicha A.S.Puni, P.A.Rudik. Abdulla Avloniyning, „Turkiy Guliston yoxud Axloq", Abdurauf Fitratning, ,,Oila“ asarlarida ham jismoniy tarbiyaga katta e’tibor berilgan.

Jismoniy tarbiya tizimining dastur-normativ asosi, jismoniy tarbiya bo'yicha davlat dasturi ishlab chiqildi.

Jismoniy tarbiya bo'yicha davlat dasturi mamlakat aholisining har xil yoshdagi guruhlariga kiritilishi jismoniy madaniyat harakatining asosiy yutug'idir. Jismoniy tarbiya dasturi maktabgacha tarbiya yoshidagi muassasalarda (yasli, bog‘cha),umumta’lim va maxsus maktablarda, o‘rta maxsus va oliy o‘quv yurtlari, mudofaa qurolli kuchlari va boshqalar mavjud. Davlat dasturi muntazam ravishda takomillashib borib, har xil guruhlaruchun jismoniy tayyorgarlik darajasini belgilab boradi.

1935-yilda sobiq SSSR da birinchi bor jismoniy tarbiya tasnifi yaratildi, uning mazmuni va tarkibi ma’lum darajada o‘zgartirildi, takomillashib bordi, uning normalari har to‘rt yilda o‘tkaziladigan olimpiada o‘yinlaridan so‘ng an’anaviy ravishda o‘zgarib kelmoqda. Oxirgi to‘rt yilda mo‘ljallangan tasnif xalqaro sport turlarining mavjudligi bilan birga, MDH da yashayotgan xalqlarning an’anaviy milliy sport turlarining mavjudligi bilan xarakterlanadi.

Yagona sport tasnifining talablari va normalariga asosan, sportchilarga quyidagi sport razryadlari va unvonlari beriladi: o'smirlarning (uchinchi, ikkinchi va birinchi) bosqichlari. Katta sportchilar oliy kategoriya bo'yicha klassifikatsiyalanadi: „111 razryadli sportchi“, „II razryadli sportchi“, „ I razryadli sportchi“, „Sport ustasiligiga nomzod“, „Sport ustasi“, „Xalqaro toifadagi sport ustasi“, ,,Grossmeyster“ (shaxmatda).

Sport unvonlari yuksak faxrli unvonlar bo‘lib, umrbod bir marta beriladi (prinsip, qoida buzilsa , olib ham tashlanadi). Razryad normalari esa, har yilda bir marta takrorlanib turilishi kerak, agarda takrorlanib turilmasa, u holda razryad o'z kuchini yo‘qotadi.

Musobaqaning turlari quyidagilar: a) territorial (chegaralangan) musobaqalar bu musobaqaga tashkilotlar boshchilik qiladi; b) maxsus idoralar (mahkamaviy) musobaqalar bunga ko‘ngiili sport jamiyatlari boshchilik qiladi.

Territorial musobaqada — sportchi o‘z shahri va tumanining shon-sharafini hirnoya qiladi. Masalan, sportchilar bir shaharda yashab turib, biri yoshiarva o'smirlar sport maktabida, ikkinchisi, boshqa jamoada, uchinchisi ,,Paxtakor“ yoki ,,Jar“ sport majmuyida va hokazolarda shug‘ullanadilar; musobaqada esa bir-birlariga qarshi bellashadilar.

Majmuiy musobaqa bu spartakiadadan iborat. Musobaqalar yutish xarakteriga qarab quyidagilarga bo'linadi:

a) ochiq musobaqalar (bunda xohlagan sport tashkiloti qatnasha oladi); b) berk musobaqalar (bunga musobaqani tashkil etgan tashkilotdan tashqari hech kim qatnasha olmaydi).

Jismoniy tarbiya tizimining ilmiy asosi ijtimoiy va tabiiy fanlardan iborat. Bu fanlar asosida maxsuslashtirilgan tarmoqlar: sport sotsiologiyasi, jismoniy madaniyat tarixi va uni tashkil etish, jismoniy tarbiya nazariyasi, sport mashg'ulotlarining nazariyasi va boshqalar kelib chiqdi.

Jismoniy tarbiya haqidagi fanni shartli ravishda bir necha bosqichga bo‘lish mumkin. 20-yillar ilmiy g‘oyaga qarshilar bilan g'oyaviy kurash bosqichi, tarixiy-ijodiy merosni o'zlashtirish bosqichi bo`ldi. Har bir o'tkaziladigan musobaqa o‘z oldiga vazifa va maqsad qo'yadi: tashviqot tartibida, o'rtoqlik uchrashuvlari, saralab olish, tekshirish, tasnifli hamda ko‘rgazmali bo'Iadi. Natijalarni aniqlash uchrashuvlari uch sistemada olib boriladi: doiraviy sistema, olimpiya sistemasi, aralash sistema.

Musobaqani o‘tkazish uchun tashkiliy komitet (komissiya) tuziladi, bu komissiya musobaqa nizomini tuzadi, musobaqaning maqsad, vazifasini, qachon, qayerdaligini va boshqa komissiyalarning vazifalarini belgilaydi.

I. Xo‘jalik komissiyasi—musobaqaga joy, asbob-anjomlarni tayyorlaydi va ciatnashchilarniyotoq, oziq-ovqat bilan ta’minlaydi.

II. Tashkilotchi komissiya—musobaqa to‘g‘risidagi afisha, e’lonlarni tarqaladi. Musobaqa dasturini, taklif biletlarini tayyorlaydi. Musobaqa natijalarini, matbuot orqali ommaga yetkazadi.

III. Mandat komissiyasi — musobaqa qatnashchilarining soni va hujjatlari bilan birma-bir tanishib chiqadi, so‘ng sportchiga musobaqada qatnashishiga ruxsat beradi.

IV. Shifokorlar komissiyasi — musobaqa qatnashchilarini doimo tekshirib, nazorat qilib boradi.

Bu komissiyalar musobaqa davomida va undan so‘ng bosh hakam kollegiyasiga axborot beradi.

Musobaqa nizomi — bu hujjat asosida hamma uchrashuvlar (musobaqalar, spartakiadalar va hokazolar) olib boriladi. Unda musobaqani tashkil qilish, o'tkazish, qatnashuvchilar soni, qachon kelishi, sinov normalari qachon, qayerda boshlanishi ko‘rsatiladi hamda g‘oliblarni aniqlash, mukofotlash tartiblari va hokazolar bclgilab qo‘yiladi.

Jismoniy tarbiya tizimining tashkiliy asoslari

Jismoniy tarbiya shakllari davlat rahbarligida va jamoatchilik asosida birga olib borilishidan iborat. Davlat va jamoatchilik shakllarining birligi jismoniy tarbiyaning ikkala shaklining tashkiliy asosini yaratadi.

Jismoniy tarbiyani tashkil etishning davlat shakli, maktabgacha muassasalarda, har xil tipdagi maktablarda, o‘rtavaoliy o‘quv yurtlarida, harbiy bo'lim va bosluia kategoriyadagi tashkilotlarda jismoniy mashqlar, sport mashg‘ulotlari davlat dasturi talablariga ko‘ra o‘tkazilishi majburiydir. Dastur talablarini bajarish uchun rahbarlar, jismoniy tarbiya va sport bo'yicha mutaxassislar: o‘qituvchilar, muallimlar, trener-instruktorlar davlat oldida javob beradilar.

Bizning mamlakatimizda jismoniy tarbiyani boshqarishning asosiy rahbarlik organi Davlat sport qo‘mitasidir. Bunga taalluqli qo‘mitaIar jumhuriyatlarida, viloyat, tuman, o‘lka va avtonom respublikada mavjud.

Davlat yo‘li orqali, jismoniy tarbiya masalalarining formalarini tashkil qilish bilan birqancha vazirlik, qo‘mita va boshqarmalar shug'ullanadi. Ulardan asosiylari:

Davlat xalq ta’Iimi boshqarmasi (bolalar yaslisi, bog'chalari, umumta’lim maktablari, har xiltipdagi maktab-internatlar, bolalar va o‘smirlar sport maktablari, pedagogika kollejlari, institutlar, bolalar saroylari va boshqalar).

Mudofaa vazirligi (harbiy bo‘linmalar, kollej, litseylar, maktablar, institutlar, akademiyalar).

Sog‘liqni saqlash vazirligi (meditsina bilim yurtlari va institutlari, davlat fizkultura kabinetlari, shifokor-fizkultura dispanserlari, sog'lomlashtiruvchi muassasalar).

Madaniyat ishlari vazirligi (madaniyat va istirohat bog‘lari, klublar, bilim yurtlari, institutlar).

Ichki ishlar vazirligi (bo‘linmalar, bilim yurtlari, maktablar, akademiyalar).

Davlat xavfsizligi qo‘mitasi va boshqalar.

Bundan tashqari, jismoniy tarbiya ijtimoiy-ko‘ngilli, jamoatchilik asosida ham olib boriladi. Bu turning asosiy vazifasi, ommaviy fizkultura harakat jarayonini jadallashtirishdan iborat. Jamoatchilik formasining amaliyoti muntazam ravishda takomillashib, aholini jismoniy tarbiya va sportga jalb etuvchi yangidan yangi formalari vujudga kelmoqda.

Faqat oxirgi yillarda jamoatchilik jismoniy tarbiya tashkilotlarining tashabbusi bilan qator tashkiliy formalari vujudga keldi. „Salomatlik guruhlari“, „Havaskor yuguruvchilar klubi“, „Aerobika“, „Salomatlik so‘qmog‘i“, „ Hamma brigada bilan stadionga“, katta yoshdagi aholi uchun „Quvnoq startlar“, „Charm to‘p“, „Oltin shayba“ va bolalar uchun ko'pgina boshqa musobaqalar, ayniqsa ommabop musobaqalardan „Onam, otam va men — sport oilasi“ keng yoyilib bormoqda.

Ijtimoiy jismoniy tarbiya va sport tashkilotlari, akademik litsey- kollejlari, sanoat, birlashmalari, davlat va jamoa xo'jaliklari, uy-joy ekspluatatsiyasi idoralari (JEKlar), armiya bo‘linmalari va hokazolar qoshida tashkil etiladi.

Ko‘ngilli — jamoalarning boshlang‘ich tashkiloti, quyi jismoniy tarbiya va sport jamoalari yoki sport klublari hisoblanadi. Hozirgi vaqtda bularning soni 250 mingdan ortiq bo‘lib, 75 million shug'ullanuvchini o‘zida birlashtiradi. Ijtimoiy-jismoniy tarbiya va sport harakatini kasaba uyushmalar boshqaradi.

Jismoniy tarbiya tizimi mavjudligining shart-sharoitlari

Eng takomillashgan jismoniy tarbiya tizimi ham, moddiy ta’minotsiz va mutaxassislarni o‘qitmasdan, o‘z oldiga qo‘ygan vazifani hech qachon hal etolmaydi.

Mamlakatimizning 25 o‘quv va 3 ilmiy-tekshirish institutlari, pedagogika institutlari va universitetlari qoshida 10 jismoniy tarbiya fakultetlari, 100 dan ortiq akademik litsey va kollejlari qoshida jismoniy tarbiyani amalga oshirish va boshqarish kadrlari, trenerlar va mutaxassislar tayyorlanadi.

0‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sportga ommaviy informatsiya manbalari: radio, matbuot, tclcvideniyada katta e’tibor beriladi. Shu tashviqot ishlari tufayli, jismoniy tarbiya sohasida maxsus bilimlar va axborotlar tarqatish imkoni tug'ildi. 0‘zbekistonda ,,Sport“, „Futbol“ gazetalari, ,,Kurashu jurnali mavjud.

Jismoniy tarbiya tizimining moddiy-texnik bazasi muntazam ravishda o‘sib, mustahkamlanib bormoqda. Davlat budjeti salomatlikni saqlash va jismoniy tarbiya va sport uchun belgilangan mablag1 ajratadi. Bu manbalarga kasaba uyushmalari, sanoat korxonalari ajratgan mablag‘larning ma’lum summasi ham qo'shiladi.

Shaxsni har tomonlama rivojlantirish asosi

Shaxsni har tomonlama rivojlantirish asosi, tarbiyaning asosiy maqsadlaridan kelib chiqib bulim jamiyat a’zolarini har tomonlama rivojlantiradi. Unda insoniyatning har tomonlama o‘z idealiga intilishi mujassamlashgan.

Jismoniy tarbiya amaliyotida shaxsni har tomonlama rivojlantirish ikki asosiy yo'nalishda olib boriladi. Jismoniy tarbiya umumiy tarbiyaning boshqa tomonlari bilan uzilmas aloqasi (aqliy, axloqiy, estetik, mehnat) va jismoniy mashqlarning har tomon- lamaligi bilan (umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikning birligi, organizmning shakl va funksiyasi rivojlanishi, jismoniy sifatlar, harakat qila bilish va malaka hosil qilish).

Jismoniy mashqlar mashg'ulotida, ayniqsa, bolalar bilan majburiy dastur asosidagi darsmi yoki yosh sportchilarning trenirovkasini, albatta axloqiy tarbiyadan ajratilmaydi. Faqat shu yerda jamoachilik (kollektivizm), vatanparvarlik, qat’iylik, botirlik vasofdillik, shaxsning ma’naviy va jismoniy sifatlari namoyon bo'Iadi.

Jismoniy mashqlar mashg'ulotlarga estetik tarbiyaning ham manbayi sifatida xizmat qilishi kerak. Asta-sekin shakl go'zalligi, harakat go'zalligi tushunchasidan axloqiy, ma’naviy go'zallik tushunchasiga, o'zaro muomala tushunchasiga o'tmoq zarur. Bular- ning hammasi pedagog tomonidan tarbiyaviy ishlarning qanday qo'yilishiga bog'liq. Tarbiyaning qaysi bir tomonini hisobga olmaslik, bir tomonlama yo'nalishga intilish — harakat tcxnikasini o'zlashtirib olish yoki jismoniy sifatlar bo'yicha yuqori natijalarga erishish uchun qilingan hamma ishlarni yo'qqa chiqaradi.

Insonni har tomonlama jismoniy rivojlantirish, jismoniy tarbiya jarayonida amalga oshirilishi mumkin. Odamning jismoniy sifatlarini tarbiyalash, unda harakat qila bilishning, bilim va malakalari hamda hayotiy-zaruriy amaliyotlarga katta ehtiyoj, sharoit yaratilgandagina, barkamol rivojianish vujudga keladi.

Har tomonlama tayyorgarlik, hayotiy-zaruriy, katta amaliy mashqlar tanlangandagina ta’minlanadi (yugurish, sakrash, suzish, harakatli va sport o'yinlari, og'irlik ko'tarish va boshqalar).

Jismoniy tarbiyaning mehnat va mudofaa amaliyoti bilan bogiiqligi asosi

Bu asos jismoniy tarbiyaning amaliy ahamiyati, jamiyatimizda uning amaliy o‘rni bilan izohlanadi.

Jismoniy tarbiyaning mehnat va mudofaa amaliyoti bilan bog'liqligi asosiy jismoniy tarbiya tizimi odamlarni mehnatga va mudofaa faoliyatiga tayyorlashda bosh vazifani o'taydi.

Zamonaviy harbiy texnikaning rivojianish darajasining yuqori bo‘lishi inson omilining ahamiyatini oshiradi. Shuning uchun harbiy xizmatchilarning jismoniy tayyorgarligiga juda katta ahamiyat berilishi kerak.

Jismoniy mashqlar professional tayyorgarlikni almashtira olmaydi, ammo yaxshi harakat tayyorgarligi, yaxshi „harakat maktabini“ tez o'zlashtirib olish, harakat faoliyatlarini va harbiy mutaxassislikni tezroq va yaxshiroq o'zlashtirishga imkon beradi.

Ilmiy tadqiqotlar ko‘rsatishicha, zamonaviy ishlab chiqarish sharoitida, jismoniy tarbiya mehnatning eng yaqin yordamchisi hisoblanadi. Bu odamlarning salomatligini tiklab, saqlabgina qolmasdan, yuqori mehnat qobiliyatini ham tiklaydi.

Jismoniy madaniyat sportchi yoshlarni mehnatga tayyorlashda mehnat jamoalarida ko‘nikma hosil qilishga yordam beradi. Avval, fizkultura va sport bilan shug'ullangan yigit va qizlar uchun yangi sharoitda mehnat resurslarini o'zlashtirib olish uchun 1,5—2 marta vaqt kam sarflanadi.

Jismoniy tarbiyaning sog‘lomlashtirishga yo‘naltirilganligi asosi

Jismoniy tarbiyaning sogiomlashtirishga yo‘naltirilganligi jismoniy tarbiyaga xosdir. Shunga ko‘ra, har qanday jismoniy mashqlar mashg‘ulotning aniq vazifalaridan, metodlari va tashkil qilish formalaridan qat’iy nazar, aholining salomatligini mus- tahkamlanishiga olib keladi.

Uzoq zamonlardan buyon, shilbkorlar va faylasuflar inson salomatligi uchun jismoniy mashqlar zarurligini aniqlaganlar. Harakatni biron-bir dori almashtira olmasligi, aksincha, harakat faolligi ko‘pgina dorilarni almashtira olishini belgilab berganlar.Arastu hakim, odam salomatligini zaiflashtiradigan narsabu bekorchilikdir, deb bilgan. Ibn Sino esa, agar jismoniy mashqlar bilan muntazam shug'ullanilsa, doriga boigan muhtojlik yo‘qo!adi, deb koi’satgan. Allotunning iborasi bilan aytganda, “Gimnastika meditsinaning davolash qismi“.Gippokratning mediklar uchun „Shikastlama" dci'.an asosiy buyruqlari, jismoniy tarbiya o‘qituvchilari va trenerlariga ham taalluqli. Jismoniy tarbiya aholini sogionilashtirishga yo‘naltirilganligi asosi bizning jamiyalimiz uchun xos boigan ijtimoiy yutuqlar bilan birga amalga oshiriladi: xak|ning moddiy farovonligini oshirish; maishiy sharoitini yaxshilash; ijlimoiy gigiyenani rivojlantirish; salomatlikni saqlash tizimini lakomillashtirish va uning jismoniy tarbiya bilan yaqin aloqasini amalga oshirishdan iborat.

Tayanch iboralar:

Ta’lim


Tarbiya

Shaxs


Sog‘lomlashtirish

Tizim


O’z - o’zini tekshirish uchun savollar:

Jismoniy taribyaning tashkiliy asoslari

Jismoniy tarbiyaning tizimining asosiy bo‘g‘inlari

Maktabgacha jismoniy taribiya deganda nima tushuniladi



Asosiy Adabiyotlar

1 - A. Normurodov; o‘quv qo`llanma «Tafakkur - bo‘stoni». 2011. 192 bet.

2 - T. S.Usmonxo‘jayev, S.G. Arzumanov Jismoniy tarbiya kasb-hunar kollejlari uchun darslik «O‘qituvchi» nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent – 2007

3 - A Abdullaev Sh. X. Xonkeldiev Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati Toshkent - 2005

4 - R S Salomov Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati Toshkent – 2014

5 - K. Mahkamdjanov, R.Salamov, I.Ikramov, Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikai Toshkent - 2008



4-Mavzu: O‘zbekiston Respublikasi hukumatining jismoniy madaniyat va sport bo‘yicha qabul qilgan hujjatlarining ahamiyati.

Reja:

1. O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportning rivojlantirishi

2. Uzluksiz ta’lim tizimida jismoniy tarbiya va sport rivojlantirish

3. Jismoniy tarbiya va sportning rivojlantirishda chiqarilgan qonun va qarorlarni taxlil qilishdan olingan xulosalar

O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng oradan ko’p o’tmasdan O’zbekistonda Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish axoli o’rtasida yanada ko’proq targ’ib qilish, sog’lom turmush tarzini barpo etish maqsadida 14.01.1992 yili «Jismoniy tarbiya va sport» to’g’risidagi qonuni qabul qilindi.

Respublikamiz Prezidenti Islom Abdug’aniyevich Karimovning jonkuyarligi sportning moxiyatini to’g’ri tushunib uni aholining barcha qatlamlariga targ’ib qilish kerakligi siyosatimizning ustuvor vazifalirdan biri ekanligini aytib, shunday so’zlarni misol keltirib o’tgan edi: «Hech bir narsa mamlakatni dunyoga sport kabi tez mashhur qila olmaydi». Bizning ota-bobolarimiz kishilar bilan uchrashganda yoki xayrlashganda, bir-biriga chin yurakdan salomatlik tilashgan. Bugungi kunda yoshlarni o’zini salomatligi to’g’risida o’zi g’amxo’rlik qilishi, yoshlikdan jismoniy tarbiya va sport ko’magida jismoniy kamolatga erishish g’oyalarni singdirish kerak.

Mustaqillikka erishganimizdan so’ng jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish davlatimizning siyosati darajasiga ko’tarildi. Buning yorqin misoli sifatida mustaqillikka erishganimizdan so’ng jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish maqsadida mamlakatimizda chiqarilgan qonun, farmon va qarorlar soni yigirmadan oshib ketdi, bularning ba’zilarini sanab o’tsak.

Mustaqilikga erishganimizga 5 oy to’lmasdan mamlakatimizda 1992 yili 14 - yanvarda «Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida»gi qonun qabul qilindi. Bu qonun 28 moddadan iborat edi. Shuni e’tirof etish kerak-ki, hali jahon mamlakatlari orasida hyech bir davlatda jismoniy tarbiya va sport to’g’risida qonun ishlab chiqilmagan edi. Buni birinchi bo’lib mamlakatimizda yo’lga qo’yilgan. Shu yilning o’zida 21 yanvar kuni Milliy Olimpiya qo’mitasi tuzildi va 27 may kuni Halqaro Olimpiya qo’mitasi tarkibiga rasmiy a’zosi etib qabul qilindi.

1993 yil 18-martda Vazirlar Mahkamasining «Futbolning ommaviyligini rivojlantirish to’g’risida»gi qarori e’lon qilindi.

1993 yil Respublika Prezidenti I.A.Karimovning «Sog’lom avlod uchun» farmoni e’lon qilindi va shu yili 4 mart kuni «Sog’lom avlod» ordenini ta’sis etish to’g’risida Vazirlar Mahkamasining qarori chiqarildi.

1996 yil 13-martda «O’zbekistonda futbolni rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Vazirlar Mahkamasining qarori qabul qilindi.

1994 yil Toshkentda O’zbekiston Respublikasida tennis bo’yicha «Prezident kubogi» tashkil etildi.

1997 yili «O’zbekistonda tennisni rivojlantirish to’g’risida»gi Prezident farmoni e’lon qilindi.

1997 yil 29 avgustda «Ta’lim to’g’risida»gi qonun qabul qilindi va bu 5 bo’lim, 58 moddadan iborat edi.

1998 yil sentyabr oyida birinchi marotaba O’zbek kurashi bo’yicha Toshkent shahrida birinchi jahon chempionati o’tkazildi.

1999 yil «O’zbek kurashini ommaviylashtirish» to’g’risida Prezident farmoni e’lon qilindi.

1999 yil 1 fevralda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Halqaro kurash assosiasiyasini qo’llab quvvatlash to’g’risida»gi farmoni e’lon qilindi.

1999 yil 27 mayda Vazirlar Mahkamasining 271-sonli «O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida» qaror chiqarildi.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 27 martdagi 271-sonli qaroriga asosan 1999 yil 24 dekabrda «Alpomish» va «Barchinoy» kriteriyalari ishlab chiqildi va buni 2000 yil 1 yanvardan boshlab kuchga kiritish va amalda tadbiq qilina boshlandi va bu hozirgi kunda ham to’liq qo’llanilmoqda.

2000 yil 15 fevralda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Sog’lom avlod» davlat dasturi to’g’risidagi qarori chiqdi.

2000 yil 26 mayda Oliy Kengash yangi taxrirda «Jismoniy tarbiya va sport» to’g’risidagi qonuni ishlab chiqildi va buni 2 chi chaqiriq, 2 chi sessiyasida qabul qildi.

2000 yil O’zbekiston Respublikasi Prezidentning O’zbekistonda «Uch bosqichli» musobaqa tizimini joriy yetish to’g’risidagi farmoni ye’lon qilindi.

2002 yili 24 oktyabrda O’zbekiston Respublika Prezidentining Farmoni «O’zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasini tuzish to’g’risida»gi farmoni ye’lon qilindi va 2002 yili 31-oktyabrda Vazirlar Mahkamasining 374-sonli qarori. «Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi» to’g’risidagi qarori e’lon qilindi.

2002 yil 25 dekabrda «Talaba sport uyushmasini tuzish to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim Vazirligi tomonidan farmoni chiqarildi.

2003 yil «Talabalar musobaqalarini ommaviylashtirish» to’g’risida Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan farmon chiqarildi.

2004 yil 27 sentyabrda O’zbekiston Respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligini tashkil yetish to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni chiqdi va e’lon qilindi.

2004 yil 29-avgustda «Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasining faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari» to’g’risidagi PF. 348-sonli ijrosini ta’minlash borasida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni chiqarildi.

2006 yil 1 - may O’zbekistonda «Futbolni rivojlantirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni chiqdi.

1997 yilda «Ta’lim to’g’risida»gi qonun va kadrlar tayyorlash milliy dasturining qabul qilinishida juda katta ma’no mazmuni bor edi. Yani O’zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’lim tizimini joriy etish bilan bog’liq va shunga muvofiq mamlakatimizda yangi qabul qilingan «Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida»gi qonun O’zbekistonda bolalar sportini rivojlantirish to’g’risidagi qaror va farmonlar mamlakatimizda «Uch bosqichli» musobaqa tizimining yaratilishiga turtki bo’ldi. Vatan ravnaqi el-yurt tinchligi, halq faravonligi uchun qalb quri kuch-qudratini baxshida etadigan har jixatdan barkamol farzandlarni voyaga yetkazgan yurtning kelajagi buyukdir.

Mutaxassislarning e’tirof etishichi dunyo mamlakatlarida o’quvchilar va talaba yoshlarning turli darajali sport musobaqalari mavjud, ammo o’smirlar va yoshlarning jismoniy tarbiya va sportga ommaviy jalb yetishning bizda amal qilayotgan tizimga o’xshash mukammal uzluksiz tizimi jahon tajribalarida kuzatilmagan. E’tiborlisi shundaki bu tizim hozirning o’zidayoq dunyoning ko’pgina davlatlarida qiziqish uyg’otmoqda. Uzviy uch bo’g’indan iborat bunday tizim to’g’risidagi axborot Qozog’istonning Almata shahrida, AQShning Vertiniya Vech shtatida bo’lib o’tgan halqaro anjumanlarda ma’lum qilindi. O’zbekistonda yaratilgan yangilik haqida ilk fikrlar bildirildi.

2000 yil Namanganda o’tkazilgan talabalar Universiadasi, 2001 yil Jizzaxda bo’lib o’tgan «Barkamol avlod» sport o’yinlari mazkur tizimning yosh avlod tarbiyasida qanchalik muhim o’rin tutishini ko’rsatdi. Dunyoning hech qaysi davlatida o’rta maxsus va kasb-hunar ta’limi tizimi talabalari o’rtasida rasmiy ommaviy musobaqa o’tkazilmaydi. Shuning uchun ham «Barkamol avold» sport o’yinlarining oltin medali, Halqaro Olimpiya qo’mitasining o’sha paytdagi prezidenti Xuan Anton Samaranchga topshirilganda u mazkur musobaqalarni haqiqiy kichik Olimpiada, deb atalgani bejiz emas.

O’z navbatida musobaqalarning kumush medali Osiyo Olimpiya kengashi raisi Shayx Axmad al-Sabaxga taqdim etilganda ham katta ma’no bor.

2001–2002 o’quv yilidan boshlab, mazkur tizimning dastlabki bosqichi maktab o’quvchilarining «Umid nihollari» sport musobaqalarini o’tkazishga kirishildi. Buning dastlabki faol final bosqichi 2002 yili aprel oyida o’tkazila boshlagan edi.

Prezidentimiz I.A.Karimov sport orqali bolaning dunyoqarashi o’zgaradi. Kecha ko’chada nima qilishni bilmay yurgan bola biron bir hunar o’rganish sport mashg’ulotlari bilan band bo’lsa ota-onasiga ham boshqacha ko’z bilan qaraydi. Oilada mehr oqibat kuchayadi.

«Ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilish borasida» O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning firk va mulohazalari «Kadrlar tayyorlash milliy dasturini» amalga oshirish borasida mulohazalar bildirildi.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofiq hamda o’sib kelayotgan yosh avlodning jismoniy va ma’naviy yuksakligini shakllantirishning sog’lom turmush tarziga intilish va sportga mehr muhabbat singdirishning g’oyat muhim sharti sifatida bolalar ommaviy sportini rivojlantirishni senatga oshirishga qaratilgan.

Bundan tashqari davlatimiz rahbari tashabbusi bilan 2004-2009 yillarda maktab ta’limini rivojlantirish davlat umumli dasturi ishlab chiqilgani va hayotga keng joriy qilinayotgani bolalar sportini rivojlantirish borasida ham muhim amaliyot kasb etmoqda.

O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportning rivojlanishi

Sog’lom turmush tarzini shakllantirish, millat geno-fondini yanada sog’lomlashtirish, barkamol avlodni tarbiyalash borasida jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish ahamiyati davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri deb belgilangan. Qisqa muddatda bu sohada olib borilgan keng ko’lamli amaliy harakatlar o’z samarasini bera boshladi.

Ma’lumki, mamlakatimiz sporti 1991 yilgacha sobiq Ittifoq bo’yicha amal qilgan hukumron tizimning bir qismi bo’lib, yurtimiz bu masalada xalqaro maydonga mustaqil chiqish va o’z imkoniyatlarini namoyon yetish huquqiga yega bo’lmagan. Respublikamizning sanoqli sportchilarigina Olimpiya o’yinlari, jahon va Yevropa miqyosidagi nufuzli musobaqalarda qatnasha olardi. Asosiy ye’tibor mahalliy aholi o’rtasidan malakali sportchilar tayyorlash, jismoniy tarbiyani ommalashtirishga emas, balki boshqa respublikalardan tayyor sportchilarni taklif qilib, xo’jako’rsinga muayyan natijalar olishga qaratilar edi. Shu bois, respublikaning faqat markaziy shaharlarida birmuncha ishlar qilinib, chekka hududlarda sportni rivojlantirishga yetarli ahamiyat berilmadi. 1991 yilgacha O’zbekistonda jahon andozalari talablariga javob beradigan birorta ham yirik sport inshooti bunyod etilmagani, hatto Toshkent shahrida ushbu talablarga mos sport majmuasi bo’lmaganini o’ziyoq bu fikrni yaqqol tasdiqlaydi.

O’zbekistonda mavjud muammolarni bartaraf qilish maqsadida Mustaqillikning birinchi kunlaridanoq mamlakat rahbarining tashabbusi bilan jismoniy tarbiya va sport sohasini rivojlantirishga qaratilgan tegishli qonunlar, prezident farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari bosqichma-bosqich qabul qilinib, ular joriy etildi.

Qisqa muddatda:

jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning tashkiliy asoslari takomillashtirildi;

O’zbekiston Milliy Olimpiya qo’mitasi, sport turlari bo’yicha federatsiyalar tashkil qilindi;

- jismoniy tarbiya-sog’lomlashtirish, ommaviy sport ishlari va sportning milliy turlari rivojlantirildi; jismoniy tarbiya va sport sohasini mablag’ bilan taminlash tizimi takomillashtirildi, nodavlat sektor rivojlantirildi;

Mamlakat sportchilari Olimpiya o’yinlarida ilk marotaba mustqil jamoa sifatida Amerikaning Atlanta shaxrida 1996 yilda ishtirok yetdilar. O’zbekiston hukumati sportchilarimizni xalqaro musobaqalar, Olimpiya, Osiyo o’yinlarida muvoffaqiyatli qatnashishlari uchun barcha sharoitlarni yaratib bermoqda. Mustabid tuzum davrida, O’zbekistondan yozgi Olimpiya o’yinlarida atigi 40nafar sportchi ishtirok etgan bo’lsa, mustaqillikdan keyin birgina AQSh ning Atlanta shahrida bo’lib o’tgan Olimpiya o’yinlarida mamlakatimizning 76 nafar sportchisi qatnashib, dzyudochi Armen Bagdasarov kumush, bokschi Karim To’laganov esa, bronza medallarini qulga kiritdilar. 1994 yilda o’tkazilgan qishki Olimpiya o’yinlarida Lena Cheryazova oltin medalga sazovor bo’ldi.

Mamlakatda Olimpiya o’yinlari dasturidan o’rin olgan sport turlarini mamlakatda rivojlantirish bilan birga, milliy sport turi "Kurash"ning jahon sport arenalariga olib chiqish borasida mislsiz ishlar amalga oshirildi. O’zbek milliy sporti kurashni yanada rivojlantirish, uning xalqaro maydonda mustahkam o’rin egallashi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti 1999 yilda «Xalqaro Kurash Assosiasiyasini qo’llab-quvvatlash to’g’risida»gi farmonini imzoladi. Unga ko’ra, yurtimizda Xalqaro kurashni rivojlantirish jamg’armasi tuzildi. Xalqaro kurash assosiasiyasi hamda Xalqaro kurash akademiyasiga davlat tomonidan huquqni va amaliy jihatdan katta ye’tibor ko’rsatildi. Mamlakat Prezidenti I. Karimov Xalqaro Kurash Assosiasiyasining faxriy prezidenti etib saylandi.

Mamlakatda jismoniy tarbiya va sportni kompleks rivojlantirish maqsadida «O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Vazirlar Mahkamasining qarori 1999 yilda qabul qilindi. Unga binoan, «O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish Davlat dasturi konsepsiyasi» tasdiqlanib, uning asosiy yo’nalishlari sifatida qo’yidagilar qabul qilindi:

Jismoniy tarbiya va sportni tashkil etish va boshqarishning tizimini takomillashtirish;

Jismoniy tarbiya sog’lomlashtirish, ommaviy sport ishlarini va sportning milliy turlarini rivojlantirish.

Jismoniy tarbiya hamda sportni ilmiy-uslubiy va tibbiy ta’minlash;

4. Jismoniy tarbiya va sport tizimi imkoniyatlarini rivojlantirish

5. Jismoniy tarbiya va sportni targ’ib qilish;

6. Jismoniy tarbiya va sport sohasida mablag’ bilan ta’minlash tizimini takomillashtirish, nodavlat sektorini rivojlantirish.

O’zbekistonda sportchi va murabbiylar mehnatini manaviy va moddiy rag’batlantirishga katta etibor berilib, O’zbekiston Respublikasida xizmat ko’rsatgan sport ustozi» va O’zbekistonda Respublikasida xizmat ko’rsatgan sportchi» faxriy unvonlari tasis yetildi. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining tashabbusi bilan Olimpiya uyinlari va jahon chempionatlarida sovrinli o’rinlarni egallagan sportchilarga beriladigan O’zbekison iftixori faxriy unvoni 1998 yilda ta’sis etildi.

Sport mashg’ulotlariga o’quvchilarni ommaviy ravishda, uzluksiz jalb qilishni tashkil etish maqsadida, "O’quvchi va talaba yoshlarni sportga jalb qilishga qaratilgan uzluksiz sport musobaqalari tizimini tashkil etish to’g’risida" 2003 yilda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori qabul qilindi. Mazkur qaror asosida mamlakatda umumta’lim maktablari, akademik lisey va kasb-hunar kollejlari Uquvchilari hamda oliy talim muassasalari talabalarining "Umid nihollari", "Barkamol avlod", "Universiada" musobaqalarining hududlarda respublika final boskichlarini o’tkazish rejasi belgilandi.

Jnsmoniy tarbiya va sportni rivojlantirishga doir qonun, Farmon va qarorlar bu sohaning tez sur’atlar bilan taraqqiy yetishiga, xalqaro maydonda O’zbekiston nufuzi va obro’sini olishga, qolaversa, aholining, ayniqsa, o’quvchi-yoshlarning sportga bo’lgan munosabatini o’zgartirishga olib keldi. Mamlakatda soglomlashtirish ishlari barcha ijtimoiy va ishlab chiqarish soha muassasalarida jonlandi, boshlang’ich sport jamoalarining ishlari faollasha boshladi

Mamllkatda faoliyat yuritayotgan 504 ta Bolalar va o’smirlar sport maktablari va ixtisoslashgan bolalar va o’smirlar olimpiya zahiralari maktablari, 11 ta olimpiya o’rinbosarlari bilim yurti hamda 8 ta Respublika oliy sport mahorat maktabida yuqori malakali, istedodli sportchilar tayyorlashmoqda. Malakali sportchilarni tayyorlash bilan birga, ommaviy sportni rivojlantirishda sport jamoalari, federasiyalar va boshlang’ich sport jamoalari tomonidan sezilarli ishlar amalga oshirildi. 1991 yilda yurtimizda 52 sport turlari mavjud bo’lsa, 2000 yilga kelib ularning soni 70 taga etdi. Bugungi kunda amalda bo’lgan 70 ta sport turidan 25 tadan ortig’i barcha hududlarda keng rivoj topib, ularni ommalashtirish uchun tegishli sharotlar yaratilmoqda. Mazkur ishlar yevaziga sport bilan shug’ullanayotganlar soni yildan-yilga ortib bormoqda

Mamlakat Prezidenti boshchiligidagi "O’zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi" Jamg’armaning homiylik kengashi o’z faoliyatini joylarda bolalar jismoniy tarbiya va sportni moddiy ba’zasini shakllantirish aholi manzilgohlarida zamonaviy bolalar sport komplekslari tarmog’ini barpo etishdan boshladi. Bolalar sportini har tomonlama rivojlantirish maqsadida, mamlakat va hududlar miqyosida sport bilan shug’ullanayotgan bolalar va o’smirlar soni aniqlanib, ilmiy va tibbiy asoslar hamda hududlarning tabiiy sharoitlari hisobga olingan holda, istiqbolli sport turlari rivojlantirila boshlandi. Jamg’arma orqali sport inshooti qurilishi va ta’mirlanish ishlari yo’lga quyildi. Respublikada tibbiy va ilmiy asoslangan 2,8 mingdan ortiq sport to’garaklari tashkil qilinib, ularga 85 mingdan ortiq bolalar jalb qilindi.

Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 17 yanvardagi «O’zbekistonda futbolni rivojlantirishning tashkiliy asoslari va prinsiplarini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 27-sonli qaroriga muvofiq, Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar markazlari va Toshkent shahrida futbol maktab-internatlari tashkil yetildi. Vazirlar Mahkamasining «O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 1999 yil 27 maydagi 271-sonli qaroriga asosan viloyatlar markazlarida olimpiya urinbosarlari kollejlari tashkil etilmoqda.

Mustaqillik xalqimizniig milliy sport o’yinlarini qayta tiklash va xalqaro maydonga olib chiqish imkoniyatini berdi. Mamlakatda 1992 yildai buyon milliy sport turlari va halq o’yinlari festivali o’tkazilib, 1999 yildan ayollar o’rtasida ham «To’maris» milliy sport musobaqalari va xalq o’yinlari festivali o’tkazila boshlandi. 1998 yilda Xalqaro kurash assosiasiyasi tashkil etilib, 1994 yilda Toshkent shahrida kurash bo’yicha birinchi 2000 yilda Turkiyaning Antaliya shahrida ikkinchi, 2001 yilda Vengriyaning Budapesht shahrida uchinchi, 2002 yilda esa Jahop chempionatlari o’tkazildi.

Shu bilan birga, belbog’li kurash, turon yakka kurashi, ko’pkari-uloq kabi milliy sport turlari ham xalqaro sport maydonlarida munosib o’rin egallay olishdi. Mazkur sport turlari buyicha ham mamlakatda muntazam ravishda xalqaro musobalqalar tashkil etilmoqda. 2000 yilda Toshkent shahrida Milliy sport turlarini rivojlantirish markazi tashkil yetilgani bu boradagi ishlarni muvfiqlashtirish imkonini bermoqda.

Uzluksiz ta’lim tizimida jismoniy tarbiya va sportning rivojlanishi.

Vatanimiz ravnaqi va xalqimiz farovonligini ta’minlashning muhim sharti bo’lgan har tomonlama sog’lom va barkamol avlod tarbiyasiga, jismoniy tarbiya va sportni keng rivojlantirish ishlariga istiqlolning dastlabki kunlaridanoq kirshildi, 1992 yil yanvarida "O’zbekiston Respublikasi Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida"gi qonun qabul qilindi. Davlatimiz rahbarining sog’lom avlodni voyaga yetkazish haqidagi qarashlarida har tomonlama erkin va mustaqil fikrlaydigan, o’z haq-huquqlarini taniydigan, faqat o’z bilimi, kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan, Vatan va xalq manfaati uchun butun borlig’i bilan kurasha oladgan insonlarni tarbiyalashda jismoniy tarbiya va sport harakatining o’rni va ahamiyati beqiyos ekani o’z ifodasini topdi.

Avvalo, o’quvchi-yoshlarda jismoniy tarbiya va sportga katta ishtiyoq va qiziqish uyg’otib, ularni bu sohaga uzluksiz jalb qila oladigan, milliy ta’lim tizimi doirasida o’tkaziladigan, yoshlarni sog’lomlik, komillik va go’zallik g’oyalari ruhida tarbyalaydgan ommaviy sport harakatini shakllantirish zarur yedi.

Prezident Islom Karimov boshchilgida ishlab chiqilgan Kadrlar tayyorlash milliy dasguriga muvofiq ta’lim modeli asosida, o’quvchi-yoshlarning jismoniy tarbiya va sportga uzluksiz jalb qiladgan, umumta’lim maktablari, akademik-lisey va kasb-hunar kollejlari o’quvchilari hamda oliy ta’lim muassasalari talabalarining «Umid nihollari», «Barkamol avlod», «Universiada» ommaviy sport musobaqa- larini o’z ichiga olgan uch bo’g’inli yagona tizim tashkil qilindi.

Ta’lim tizimining barcha bosqichlarida o’qiydigan o’quvchi yoshlarni qisqa muddatda respublika miqyosida uzluksiz sport harakatiga jalb etish maqsadida "Umid nihollari" sport musobaqalarni har yili, "Barkamol avlod" o’yinlarini toq yillarda, "Uninersiada" musobaqalarini esa juft yillarda may va iyun oylarida final bosqichi sifatida o’tkazish tartibi asoslanib, joriy etila boshlandi. Musobaqalarni uchinchi bo’g’inidan ikkinchisiga va undan birinchisiga ketma-ketlikda izchil o’tkazilishi mazkur modelning boshqaruvi mehanizmlarini amalda bosqichma-bosqich sinovdan o’gkazish imkonini berdi. Chunki tizimning uchinchi bo’gini barcha bosqich musobaqalarida faqat 100 mingdan ziyod talaba ishtirok etishi uning milionlab uquvchilarni qamrab oladigan ikkinchi va birinchi bug’inlaridan ko’ra boshqaruv va tashkiliy mexanizmlarini bu bo’g’inda amalda qo’llab ko’rish hamda zarur hollarda ularga tezkorlik bilan o’zgartirishlar kiritish imkoniyatini berdi. Modelning ikkinchi bo’g’ini - "Barkamol aklod" sport musobaqalarida tashkiliy va boshqaruv mexanizmlari yanada takomillashtirilib, millionlab o’quvchilarni qamrab oladigan eng asosiy bo’g’in - "Umid nihollari" uyinlari uchun mustahkam zamin yaratildi.

Mazkur tizim musobaqalari doirasida 9672 ta umumiy o’rta talim maktabi, 860 ta akademik lisey va kasb-hunar kolleji hamda oliy o’quv yurtlarini olti milliondan ortiq o’quvchi va talaba yoshlari bosqich o’yinlarida ishtirok etib, Namangan, Jizzax va Farg’ona viloyatlarida o’tkazilgan final musobaqalarida 6977 nafar sportchi belgilangan sport turlari bo’yicha o’zaro bellashdi. O’quvchi va talabalarning final musobaqalarida ko’rsatgan natijalaridan talim muassasalarida jismoniy tarbiya va sport ishlariga yetarli darajada e’tibor berilmasligi oqibatida aksariyat yoshlar jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanmayotganliklari, joylarda esa mazkur sohaga bo’lgan munosabat yuzakiligi namoyon bo’ldi.

Qarorda O’quvchi va talaba-yoshlarning "Umid nihollari", "Barkamol avlod" va "Universiada" sport musobaqalarining respublika finalini hududlarda o’tkazish rejasi belgilandi. Rejaga binoan, final musobaqalari 2004 yildan boshlab uch yilda bir marotaba o’tkazilib, birinchi davra 2011 yilda yakunlanadi, ikkinchi davra yesa 2012 yildan boshlanadi.

Respublika final musobaqalarining uch yilda bir marotaba o’tkazilishi barcha bo’g’in musobaqa bosqichlarining tartibini ushbu davrga moslashishini va ularni yangidan ishlab chiqishni talab qildi. "Umid nihollari" sport musobaqalari bo’g’ini mazkur tizimning eng asosiy bosqichi bo’lgani uchun, dastlab uning harakat modeli tuzilmasini shakllantirishga kirshildi. Uch yil davomida bosqichma-bosqich bo’g’in musobaqalari 6,5 milliondan ortiq o’quvchi yoshlarning uzluksiz ishtirok yetishi tartibini tuzishda oldingi yillarda o’tkazilgan tizim musobaqalarining xulosalari asos sifatida olindi.

«Barkamol avlod» sport o’yinlari akademik liseylar va kasb-hunar kollejlari o’quvchilari o’rtasida uchyilda bir marotaba uch bosqichda o’tkaziladi.

Akademik liseylar va kasb-hunar kollejlari o’quvchilar va Sporchilarini birinchi bor «Barkamol avlod» o’yinlari 2001 yili aprel oyida Jizzax shahrida bo’lib o’tdi. XX asrning so’nggi yilida O’zbekiston tarixida yangi, bag’oyat savobli, ulug’ ishga qo’l urildi. O’z milliy sport va jahon sporti turlariga asosan olimpiada ko’rinishlariga ega bo’lgan «Barkamol avlod» ommaviy sport musobaqalariga tamal toshi qo’yildi. Uch bosqichli «Barkamol avlod» musoboqalarini o’tkazishdan maqsad esa Muxammad Qodir Abdullayev, Ruslan Chagayev, Artur Grigoryan, Iroda Tulaganova kabi o’nlab sportchilarimiz safini tuldiruvchi yurtimiz bayrog’ini baland ko’tarib, madhiyamiz sadosi ostida qalbga g’urur baxshida etuvchi yuzlab yosh sportchilarni izlab topish, tarbiyalashdir. Jismoniy tarbiya va sportning rivojlantirishda chiqarilgan qonun va qarorlarni taxlil qilishdan olingan xulosalar

Ma’lumki, mamlakatimiz sporti 1991 yilgacha sobiq Ittifoq bo’yicha amal qilgan hukumron tizimning bir qismi bo’lib, yurtimiz bu masalada xalqaro maydonga mustaqil chiqish va o’z imkoniyatlarini namoyon etish huquqiga ega bo’lmagan. Respublikamizning sanoqli sportchilarigina Olimpiya o’yinlari, jahon va Yevropa miqyosidagi nufuzli musobaqalarda qatnasha olardi. Asosiy e’tibor mahalliy aholi o’rtasidan malakali sportchilar tayyorlash, jismoniy tarbiyani ommalashtirishga emas, balki boshqa respublikalardan tayyor sportchilarni taklif qilib, xo’jako’rsinga muayyan natijalar olishga qaratilar edi. Shu bois, respublikaning faqat markaziy shaharlarida birmuncha ishlar qilinib, chekka hududlarda sportni rivojlantirishga yetarli ahamiyat berilmadi. 1991 yilgacha O’zbekistonda jahon andozalari talablariga javob beradigan birorta ham yirik sport inshooti bunyod etilmagani, hatto Toshkent shahrida ushbu talablarga mos sport majmuasi bo’lmaganini o’ziyoq bu fikrni yaqqol tasdiqlaydi.

O’zbekistonda mavjud muammolarni bartaraf qilish maqsadida Mustaqillikning birinchi kunlaridanoq mamlakat rahbarining tashabbusi bilan jismoniy tarbiya va sport sohasini rivojlantirishga qaratilgan tegishli qonunlar, prezident farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari bosqichma-bosqich qabul qilinib, ular joriy yetildi.

Qisqa muddatda:

jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning tashkiliy asoslari takomillashtirildi;

O’zbekiston Milliy Olimpiya qo’mitasi, sport turlari bo’yicha federasiyalar tashkil qilindi;

- jismoniy tarbiya-sog’lomlashtirish, ommaviy sport ishlari va sportning milliy turlari rivojlantirildi; jismoniy tarbiya va sport sohasini mablag’ bilan taminlash tizimi takomillashtirildi, nodavlat sektor rivojlantirildi;

Mamlakat sportchilari Olimpiya o’yinlarida ilk marotaba mustqil jamoa sifatida Amerikaning Atlanta shaxrida 1996 yilda ishtirok etdilar. O’zbekiston hukumati sportchilarimizni xalqaro musobaqalar, Olimpiya, Osiyo o’yinlarida muvoffaqiyatli qatnashishlari uchun barcha sharoitlarni yaratib bermoqda. Mustabid tuzum davrida, O’zbekistondan yozgi Olimpiya o’yinlarida atiga 40 nafar sportchi ishtirok etgan bo’lsa, mustaqillikdan keyin birgina AQSh ning Atlanta shahrida bo’lib o’tgan Olimpiya o’yinlarida mamlakatimizning 76 nafar sportchisi qatnashib, dzyudochi Armen Bagdasarov kumush, bokschi Karim To’laganov esa, bronza medallarini qulga kiritdilar. 1994 yilda o’tkazilgan qishki Olimpiya o’yinlarida Lena Cheryazova oltin medalga sazovor bo’ldi.

Mamlakatda Olimpiya o’yinlari dasturidan o’rin olgan sport turlarini mamlakatda rivojlantirish bilan birga, milliy sport turi "Kurash"ning jahon sport arenalariga olib chiqish borasida mislsiz ishlar amalga oshirildi. O’zbek milliy sporti - kurashni yanada rivojlantirish, uning xalqaro maydonda mustahkam o’rin yegallashi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti 1999 yilda «Xalqaro Kurash Assosiasiyasini qo’llab-quvvatlash to’g’risida»gi farmonini imzoladi. Unga ko’ra, yurtimizda Xalqaro kurashni rivojlantirish jamg’armasi tuzildi. Xalqaro kurash assosiasiyasi hamda Xalqaro kurash akademiyasiga davlat tomonidan huquqni va amaliy jihatdan katta e’tibor ko’rsatildi. Mamlakat Prezidenti I. Karimov Xalqaro Kurash Assosiasiyasining faxriy prezidenti etib saylandi.

Tayanch iboralar:

Qonun


Barkamol

O’z - o’zini tekshirish uchun savollar:

Jismoniy tarbiya va sport to’g’risidagi qonun qachon qabul qilindi?

Bolalar sportini rivojlantirish jamg`armasi qachon qabul qilindi?

Asosiy adabiyotlar

1 - A. Normurodov; o‘quv qo`llanma «Tafakkur - bo‘stoni». 2011. 192 bet.

2 - T. S.Usmonxo‘jayev, S.G. Arzumanov Jismoniy tarbiya kasb-hunar kollejlari uchun darslik «O‘qituvchi» nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent – 2007

3 - A Abdullaev Sh. X. Xonkeldiev Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati Toshkent - 2005

4 - R S Salomov Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati Toshkent – 2014
5-Mavzu: Jismoniy madaniyatning jamiyatdagi vazifa va shakllari

Reja:

1- Jismoniy madaniyatning shakli va funksiyasi tavsifi

2- Jismoniy madaniyat tizimininig maqsadi va vazifalari

3. Jismoniy madaniyat tizimininig qonun qoidalari

Jismoniy madaniyatning shakli va funksiyasi tavsifi

Ijtimoiy fanlarda "funksiya" atamasi matematika, fiziologiya va boshqa fanlarga qaraganda boshqacha ma’noga ega. Jamiyatshunoslikda bu atama (ya’ni "funksiya") qatnashmoq, ta’sir etmoq, faoliyatida qatnashmoq va shu kabi tushunchalar bilan chambarchas bog‘langan.

Demak, jismoniy madaniyat funksiyasi deganda insonga va insoniy munosabatlarga nisbatan shaxs va jamiyatning ayrim talablarini qondiruvchi va rivojlantiruvchi obektiv xususiyatlami tushunish lozim.

Bundan shu narsa kelib chiqadiki, jismoniy madaniyat funksiyalari o‘z-o‘zidan emas, balki madaniy boylikka bog‘liq ravishda foydalanishga yo‘naltirilgan insonning faol harakat faoliyati orqali amalga oshiriladi. Agar bir odam gimnastika yoki boshqa sport bilan shug‘ullangan bo‘lsa, jismoniy madaniyatning bu komponentlaridan foydalanish jarayonida uning ta’sirini to‘liq sezadi, harakatdagi tabiiy talablarini qondiradi va shu bilan birga jismoniy madaniyat bilan shug‘ullanuvchi boshqa odamlar bilan u yoki bu munosabatda bo‘ladi. Shunday qilib, jismoniy madaniyat funksiyalarida, harakat jarayonida uning mazmuni oydinlashib, shaxs hamda butun jamiyat uchun ahamiyati ko‘rsatiladi.

Jismony madaniyat funksiyalari boshqa funksiyalar kabi amaliyotda ma’lum shakllarga ajratiladi. "Shakllar" atamalari bu yerda jismoniy madaniyatning tarkibiy turlarini, ya’ni tarkibiy aniqlikni bildiradi.

Jismoniy madaniyat jamiyat va inson faoliyatining asosiy sohasidagi bog‘lanishlar hamda o‘zaro qonuniy munosabatlar turlarining yig‘indisi sanaladi.

Jismoniy madaniyatning o‘ziga xos funksiyalari, avvalo, shunday xususiyatlarga egaki, ular insonning harakat faolligiga oid tabiiy talablari qoniqtiradi. Shu asosda - jismoniy holat hamda sog‘liqni mustahkamlash qonuniyatlariga mos ravishda organizmni rivojlantiradi va hayotda zarur bo‘lgan jismoniy qobiliyatni ta’minlaydi. Jismoniy madaniyatning o‘ziga xos funksiyalari mavjud. Ular quyidagicha farqlanadi:

1. Ta’limiy maxsus funksiyalar - umumiy ta’lim tizimida ko‘nikma va malakalar bilan bog‘liq bo‘lgan bilimni muntazam shakllantirish;

2. Amaliy maxsus funksiyalar - amaliy tizimda mehnatga va kasbiy yo‘nalishga qaratilgan;

3. Sport funksiyalari - yuqori natijalarni ko‘rsatish, bor imkoniyatini ishlata bilishga qaratilgan;

4. Rekreativ va sog‘lomlashtiruvchi - tiklovchi maxsus funksiyalar - dam olishda jismoniy mashqlarni ishlata olish, tiklash maqsadida qo‘llash;

5. Jismoniy madaniyatning jamiyatda foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan umumiy-madaniy, tarbiyaviy va boshqa ijtimoiy funksiyalari shaxsning jismoniy tayyorgarligini, sog‘ligini qanoatlantirishga qara­tilgan. 1. Bazaviy jismoniy madaniyatga, birinchi navbatda, o’sib kelayotgan yosh avlodga ta’lim berish va tarbiyalash tizimiga xos jismoniy madaniyatning fundamental qismi kiritiladi. Umumiy jismoniy tayyor­garlikning bazasi - negizi va asosiy jismoniy ta’lim hisoblanadi. Shunday qilib, bu yo‘nalishda jismoniy madaniyatdan foydalanish asosida erishilgan natija jismoniy madaniyatning asosiy shakli -"Jismoniy madaniyat maktabi" deyiladi. Chunki, birinchidan, 11-12 yil davomida turmushda, hayotda zarur bo‘lgan harakat ko‘nikma va malakalarga ega bo‘ladilar; ikkinchidan, tanlab olingan, ya’ni maxsuslashtirilgan sport turlariga, amaliy maxsus yo‘nalishlarga ko‘maklashadi va ularning fundamental negizi hisoblanadi. Bunday jismoniy tayyorgarlikni, sportga yo‘nalishni va boshqalarni jismoniy madaniyat negizi amalga oshiradi va imkoniyat yaratadi. Shuning uchun ham bu maxsus funksiya deyiladi.



2. Sport - jismoniy madaniyatning komponenti sifatida

Oldin aytib o‘tilganga ko‘ra zamonaviy sport turlarining ko‘pchiligi jismoniy madaniyat maxsus elementlari sifatida shakllana borgan. Boshqa komponentlarga qaraganda sport jismoniy sifatlarni va u bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan inson qobiliyatlarini asta rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar yaratib berilgan.

Sportning maxsus funksiyalari "Katta sport yutuqlarida va ommaviy sportda" bir xil ifodalanmagan. Katta sportda yuqori va rekord natijalarni ko‘rsatishga butun imkoniyatlar sarflanadi, muntazam mashq qilib tayyorgarlik ko‘radi. Ommaviy sport: - ommaviylikni oshirishga imkoniyat yaratadi. Jismoniy madaniyat negizi umumiy jismoniy tayyorgarlikni saqlash va oshirishga qaratilgan.

3. Kasb - amaliy jismoniy madaniyat. U xususiy kasb-amaliy va harbiy-amaliy jismoniy madaniyatga bo‘linadi.

Kasb-amaliy jismoniy madaniyat va bazali jismoniy madaniyat umumiy jismoniy tayyorgarlikni tashkil qilish asosida kasb-amaliy jismoniy tayyorgarlik ko‘riladi.

4. Sog‘lomlashtiruvchi-tiklovchi jismoniy madaniyat. Jismoniy madaniyatning bu bo‘limi jismoniy mashqlardan kasallikni davolovchi va kasallik, shikastlanish, charchash va boshqa sabablarga ko‘ra buzilgan yoki yo‘qotilgan organizm funksiyalarini tiklovchi vosita sifatida ajralib chiqdi - davolovchi gimnastika, vaqtni nazorat qilgan holda yurish, yugurish va h.k.

5. Fonli jismoniy madaniyat. Bunga gigienik jismoniy madaniyat (ertalabki gigienik gimnastika, sayrlar va boshqa jismoniy mashqlar bo‘lib, katta yuklama bilan bog‘liq bo‘lmaydi) va reaktiv jismoniy madaniyat (faol turizm, ov, jismoniy madaniyat, sport o‘yinlari va ko‘ngil ochishlar) kiradi.

6. Jismoiuy-madaniyat va boshqa madaniyat bo‘limlarining birlashgan komponentlari:

A) Jismoniy madaniyat teatrlashtirilgan shakllari - Jismoniy madaniyat paradlari, ko’rgazmali sport chiqishlari va h.k..

B) Jismoniy madaniyat arxitekturasi. Jismoniy madaniyat jismoniy tarbiya nazariyasining eng keng tushunchasidir. U yuqorida ko‘rib o‘tilgan hamma tushunchalami o‘z ichiga oladi. Boshqacha aytganda, jismoniy tarbiya poydevorini qurish demakdir.

Jismoniy madaniya maqsadi va vazifalari

Jismoniy madaniyatning asosiy vazifasi, ijtimoiy tizim sifatida jamiyat maqsadlarini amalga oshirishdan iboratdir.

Jismoniy madaniyat tizimining maqsadi tarbiyaning umumiy maqsadlaridan kelib chiqib, fuqarolarni liar tomonlama barkamol avlod darajasida rivojlantirishdan iborat.

Jismoniy tarbiyaning maqsadi obycktiv xarakterga ega, odamlarni har tomonlama jismoniy jihatdan tayyorlash jamiyat talabini bildiradi.

Mehnat odamlarning yashashi uchun birinchi va zaruriy shart, jismoniy tarbiya maqsadlarini amalga oshirishda asosiy omil hisoblanadi. Hozirgi kompyuterlashgan davr sharoitida ishlab chiqarish o‘ziga xos asosli talablnrni qo'ymoqda. Odamlarning aqliy sifatlari takomillashuvini, qobiliyatini oshirib borishni talab etmoqda. Aqliy va jismoniy mehnat o'rtasida farq yo‘qolib, mehnat borgan sari intellektual mazmunga ega bo‘lib bormoqda. Jismoniy tarbiyaning maqsadi, umumiy vazifalari asosida aniqlashtirilib ochib beriladi.

Jismoniy tarbiya tizimi qalor vazifalarni hal etadi:

Sog‘lomlashtirish vazifasi — fuqarolarning salomatlik holatini mustahkamlash, organizmni garmonik rivojlanlirish, harakat sifatlarini ta’minlash, qaddi-qomatni to‘g‘ri rivojlantirishdan iborat.

Ta’Iim vazifasi — bilim va ko‘nikmalarni takomillashtirish, maishiy, mehnat, mudofaa maqsadida jismoniy tarbiya manbalarining bilimlari bilan qurollantirish.

Tarbiyaviy vazifasi — aqliy, axloqiy, mehnat va estetik tarbiya fazilatlarini o'zlashtirib olish, yuqori iroda sifatlarini vujudga keltirish.

Mavjud pedagogik jarayonda hamma vazifalar bir-biri bilan bog'liqdir. Har bir dars — bu sog‘lomlashtirish, ta’lim-tarbiya vazifalarini hal qilish jarayoni seriyasidir. Lekin ba’zi bir jismoniy tarbiya bosqichlarida ulardan biri yuqori turishi mumkin.

Sog‘lomlashtirish vazifasini hal etish moddiy baza vazifasini hal etish imkonini beradi—mustahkam salomatlik, organizmning yuqori funksional imkoniyatini ta’minlaydi. To‘g‘ri qomatli bo‘lmagan odam jismoniy kamolotga erishishi butunlay mumkin emas. Ammo ba’zi vaqtlarda sog'lomlashtirish vazifasi mustaqil ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Bu jismoniy tarbiyadagi maxsus yo'nalishga taalluqli. Jismoniy mashqlar-bilan shug'ullanish jarayonida odamning tanasi va tabiatiga sekin-asta ta’sir boshlanadi — uning jismoniy rivojlanishi amalga oshiriladi.Bizga ma’lumki, har qanday jismoniy mashqlar doimo odam organizmiga ijobiy ta’sir etavermaydi.

Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullantiruvchi va shug'ullanuvchi har bir mashqni organizmning qaysi qismiga qachon va qanday ta’sir etishini ongli ravishda tushunib yetgandagina, u ijobiy ta’sir etadi. Shunday qilib jismoniy ma’lumot maxsus sistemalashgan bilimlarni, harakat qila bilishni va malakani, uni qo'llash usullarini, to'plangan bilimlarni odamlarga berish jarayonidan iborat. Jismoniy ma’rifat berishning asosiy yo‘li harakat faoliyatlarini o‘rgatishdan iborat („Jismoniy tarbiyada o‘rgatish xususiyatlari“ bobiga qaralsin).



Tayanch iboralar:

Shakl


Funksiya

Vazifa


Ta’limiy

Rekreativ



O’z - o’zini tekshirish uchun savollar

Jismoniy madaniyatning qanday shakllarini bilasiz?

Jismoniy madaniyatning jamiyatdagi qanday vazifalari mavjud?

Ta’limiy vazifalarni aytib bering?



Asosiy adabiyotlar

1 - A. Normurodov; o‘quv qo`llanma «Tafakkur - bo‘stoni». 2011. 192 bet.

2 - T. S.Usmonxo‘jayev, S.G. Arzumanov Jismoniy tarbiya kasb-hunar kollejlari uchun darslik «O‘qituvchi» nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent – 2007

3 - A Abdullaev Sh. X. Xonkeldiev Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati Toshkent - 2005

4 - R S Salomov Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati Toshkent – 2014

5 - K. Mahkamdjanov, R.Salamov, I.Ikramov, Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikai Toshkent - 2008



6-Mavzu: Jismoniy tarbiya nazariyasi bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqot uslubiyotlari

Reja:

1- Ilmiy tadqiqotda nazariy taxlil va umumlashtirish usuliyati

2- Pedagogik kuzatish ilmiy tadqiqot usuliyati

3- Eksperiment ilmiy tadqiqot metodi

4- Matematik hisoblash ilmiy tadqiqot uslubiyati

Barcha ilmiy fanlar kabi jismoniy tarbiya nazariyasi ilmiy izlanish uslublaridan foydalanadi.

Xozirgi kunda ilmiy tekshirish uslublarining turlicha xillari bo‘lib, qo‘shma fanlarning tadqiqot uslublaridan, ayniqsa, fiziologiya, antropologiya, bioximiya, psixologiya va ijtimoiy-tarixiy izlanish uslublariga ko‘proq e’tiyoj sezilayotganligi axamiyatga molik.

Jismoniy tarbiya nazariyasining asosiy ilmiy tadqiqot uslubiyatlari - nazariy taxlil va umumlashtirish, pedagogik kuzatish, eksperiment (tajriba) va matematik hisoblashdan iboratdir.

Ilmiy tadqiqotda nazariy taxlil va umumlashtirish usuliyati

Maolumki, nazariy ta’lil va umumlashtirish adabiyot materiallarini to‘la ta’lil qilish va umumlashtirishdan boshlanadi. Adabiyot materiallarini to‘liq o‘rganib chiqish juda qiyin. Uhar 4-5 yilda yana shunchadanga ko‘payadi. Bundan tashqari ilmiy jurnallardagi tadqiqotlarhaqidagi maqolalar bir necha marotaba ko‘paymoqda. Bunda yordamchi ilmiy predmet - “bibliografiya” fani tadqiqotchining ishini yengillashtiradi. U nashr qilingan adabiyotlarni tartibga soladi va ro‘yxatini tuzib chiqadi. Retrospektiv uslub orqali sistemaga solish ma`lum davr ichidagi mavjud adabiyotlarning ilmiy yo‘nalishi bo‘yicha yangiliklarga qisqa izo’ beradi.

Bundan tashqari, tadqiqotchi “bibliografik tavsifnoma”danham foydalaniladi. Tavsifnoma yangi chiqqan adabiyot uchun yozma ravishda yoki referat sifatida (ilmiy ish natijasini qisqartirgan holda) tayyorlaydi, unga izo’ beradi.

Bibliografik izlanish esa tadqiqotchining adabiyotlar ustidagi birlamchi ishi bo‘lib, tadqiqotchi izlanishi orqali topilgan qarama-qarshiliklar ustida nazariy baxs yuritadi, ularni bir-biri bilan taqqoslaydi.

Nazariy ta’lil va umumlashtirishning yana bir usuliyatihujjat materiallari ustida ishlashdir. Jismoniy tarbiyaning ko‘p tomoni amaliy mashg‘ulotlar uchun tuzilgan rejalar, kundaliklar, konspektlar, hisobotlar va shunga o‘xshashlarda ifodalanadi. Ular albatta amaliyotni nazarda tutgan holda tuzilgan bo‘ladi. Ularni ilmiy jihatdan chuqur o‘rganish kutilmagan natijalarni berishi mumkin. Masalan, jahonning kuchli sportchilarini tayyorlash va ularning shug‘ullanish rejalarini solishtirish, malakali sportchilarning kundaliklari, xaftalik, oylik, yillik jismoniy yuklarninghajmi, miqdori, bajarish intensivligi va boshqalar tadqiqotchiga manba bo‘lishi mumkin.

Ilmiy tadqiqot uchun musobaqa materiallari, ko‘p yillik trenirovkalarning natijalarini o‘rganish ham tadqiqot ob`ekti bo‘lib xizmat qiladi.

Ilmiy maqsadda tuzilgan turli xil anketalar ham hujjat materiallari bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Tuzilgan savollarga “ha” va “yo‘q” deb javob berish ham ko‘p xulosalarga olib keladi.

Pedagogik kuzatish ilmiy tadqiqot usuliyati

Tadqiqotchi qo‘llayotgan bu usuliyatning ijobiy tomoni shundaki, izlanuvchining o‘zi tadqiqotda aynan ishtirok etmaydi.hayotdagi kuzatishdan farqli o‘laroq, bu usuliyat kuzatish predmetini aniq o‘rganadi, kuzatilayotgan va undan aniqlangan dalillarni tezlik bilanhisobga oladigan tizimni ishlab chiqishi va uni izlanishda qo‘llashi oson kechadi. Maxsus bayoennomalar, yozuvdagi shartli ifodalagichlar va tadqiqotni osonlashtiradi. Barcha ilmiy kuzatishlar natijasi kuzatuvchining shaxsiy qobiliyatigagina bog‘liq bo‘lmasligi lozim, chunki o‘rganilayotgan dalillar, ularni natijalari ko‘pchilikda turlicha fikrhosil bo‘lishiga olib keladi. Bu usuliyatning qulay tomoni shundaki, bir vaqtni o‘zida bir necha kuzatuvchi bir oboektni kuzatishi va natijalarni solishtiriladi. Bunda ayrim apparatlar o‘shaharakatning bajarilishini qayta takrorlashi yoki tadqiqot o‘lchoviga qarab uni foto, kinospyomka, video, magnit tasmasi yozuvi va boshqalar) orqali kuzatish lozim bo‘lgan xulosalarni qiladi. Bunday xulosalar ob`ektiv bo‘ladi. Uni ijrosidagi kamchiliklar yoki yangiliklarni takroriy ko‘rish imkoni bor. Lekin qator sport turlari,harakat faoliyati vaharakat aktini baholashda baxslar, munozaralar qilishga to‘g‘ri keladi. Xulosalar sub`ektiv bo‘lib yakuniy xulosa natijasiga salbiy taosir qilish hollari ham uchraydi.

‘ozirgi zamon jismoniy tarbiya nazariyasi harakatlarni ijrosi bajarilishidagi ayrim dalillar va ular haqidagi xulosalarda noaniqlikga yo‘l qo‘yilishi mumkin. Masalan, badiiy gimnastika, akrobatika, suvga sakrash, figurali uchish va boshqalardaharakatni ifodalanishi bayoni faqat ko‘z bilan ba’olanadi. Qator hakamlarning har qaysisi o‘z fikrini o‘zicha bayon qiladi, umumiy xulosa shunga qarab chiqariladi. Bunday kuzatish usuliyati tadqiqotchi yoki kuzatuvchida o‘ta kuchli salo’iyatni talab qiladi.

Keng tarqalgan, aniqhisobga olish usuliyatlaridan biri xronometrlashdir. «Xrono»-vaqt, «metr» o`lchov demakdir. Bunda harakatni bajarish uchun sarflangan vaqtga qarab natija tahlil qilinadi. Masalan, 800 metrga yugurishda har bir 100 metr uchun sarf bo‘lgan vaqt yoki darsni, trenirovka mashg‘ulotining boshidan oxirigacha zichlikni aniqlash maqsadida xronometrlash mashg‘ulotning asosiy vaqtini samarasiga ba’o berish uchun foydalaniladi.

Eksperiment ilmiy tadqiqot metodi

Ilmiy tekshirishning bu metodi tekshiruvchining o‘zi tomonidan uyushtirilgan bo‘lib, uning o‘zini aktiv aralashuvi orqali olib boriladi. Bu metodda tekshiralayotgan jarayon maxsus sharoitda yoki tajribani yana qaytadan takrorlash uchun imkoniyat yaratiladi. Ushbu tadqiqot uslubining qulay yoki qimmatli tomoni ham ana shunda.

Jismoniy tarbiya jarayonida olib borilayotgan tajribani maxsus sharoitni hisobga olmay yoki suniy qaytadan o‘sha sharoitni yaratishda nazoratdagi masalaga oid bo‘lmagan muammolarham yuzaga kelishi mumkin. Bu ilmiy tadqiqot usuliyatining salbiy tomonidir. Eksperimentni ob`ektiv o‘tkazish amaliyotida tabiiy, modulli va laboratoriya eksperimentlari deb nomlangan eksperiment xillaridan foydalaniladi.

Tabiiy eksperiment hayotiy sharoitda olib boriladi. Undan tajriba ishtirokchilar butunlay bexabar (samaraligi ham shunda) bo‘lishi ham mumkin. Masalan, bir maktabning ikki sinfidagi jismoniy tarbiya darslarida dastur materialini o‘zlashtirilishi anoanaviy o‘qitish uslullari bilan, boshqasida esa maxsus tanlangan usuliyatlar bilan olib borilib, natijani taqqoslash orqali qaysi sinfda samaradorligni yuqori bo‘lganligini aniqlash mumkin bo‘ladi.

Modulli eksperiment metodidan kuzatuvchi hayotda uchraydigan oddiy sharoitdan bir oz o‘zgargan muhitda tajriba o‘tkaziladi. Masalan, muskul kuchini o‘stirishda sportga yangi kelganlar bilan ish olib borilib, ular xaftada uch marta, alohida guruhlarga bo‘linib, birinchi guruhi yotgan shtangada mashq qilish, ikkinchi guruhi esa o‘zining tanasi og‘irligidan foydalanib, uchinchi guruhi faqat gantel ko‘tarish bilan maolum belgilangan muddat davomida mashq qiladi. Har qaysi guruhning moduli alohida (shtanga, gavdasi og‘irligi, gantel) mashqlar faqat yelka kamar muskullarining kuchini ortirishga yo‘nalti-rilgan. Eksperimentdan so‘ng natijalar taqqoslanib samara bergan modul va uning mashqlari, uslubiyati effekti e`lon qilinadi.

Laboratoriya eksperimentida shug‘ullanuvchilar kundalik hayotiy sharoitda amaliyotida kam uchraydigan holatda tajriba o‘tkazadi. Masalan, jismoniy tayyorgarligi teng ikki guruh olinib, ulardan birining mashg‘uloti laboratoriyada, ikkinchisiniki esa oddiy tabiiy sharoitda olib boriladi. Bu tajribaning qulayligi tajribaning laboratoriya sharoitida yangitdan takrorlay olish mumkin ekanligidadir. Usuliyatni salbiy tomoni tajriba o‘tkazuvchining tajribada aynan ishtiroki bo‘lib, ob`ektiv bo‘lmagan yakuniy xulosalarga ham olib kelishi mumkin.

Matematik hisoblash ilmiy tadqiqot uslubiyati

Keyingi yillarda biologiya va pedagogika fanlarida tadqiqotning matematik hisoblsh usuliyatlaridan keng foydalanilmoqda.

Xamma voqealarning, atrofimizni o‘rab olgan har qanday jarayonlarning ikki tomoni sifat va miqdor tomoni bo‘ladi. Ma'lumki, matematika voqelarning abstrakt shakldagi miqdor tomonini o‘rganadi. Shuning uchunham matematik usuliyatlardan foydalanishdan voz kechish tadqiqotchini masalaning faqatgina bir tomonini sifat tomoninigina o‘rganishga, uni to‘la o‘rgana olmaslika mahkum etadi. Bunday yarim-yorti yondashish tadqiq etiladigan muammoni aniqlab tadqiqotni boshlanish etapida yo‘l qo‘yilishi mumkin xolos. Ilmiy tadqiqot hali aniqlnmagan taqdirdagina mumkin, lekin olib borishda voqealarning barcha tomonlarini, jumladan miqdor tomonlarini ham tadqiq etish muammosi turadi.

«Fan matematikadan foydalanishga muyassar bo‘lgandagina takomiliga yetadi»- degan edi Polp Lafarg. Shunga ko‘ra jismoniy tarbiya nazariyasining tadqiqotlarida keyingi yillarda matematika fanlaridan foydalanilmoqda, lekin hozirgi paytda asosan matematik statistika ilmiy tadqiqot jarayoniga muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Matematik statistikadan biologiya masalalarini hal etishda o‘ziga xos ravishda qo‘llanilib bometriya yoki variatsion statistika orqali amalga oshiriladi.

Tadqiqot natijasida olingan materiallar tadqiqotning son va miqdor jihatlarini mujassamlashtiradi. Raqamlar, ko‘rsatkichlarni aniqligi tadqiqotchiga matematik jihatdan to‘g‘ri va aniq fikrlar, mulohazalar chiqarishga, tadqiqot jarayoni bo‘yicha taqqoslash, umumlashtirish, aniq xulosalar chiqarishga yordam beradi.

Agarda suzuvchilar yoxud basketbolchilarning eksperimental va kontrol guruhlarni yig‘ib ularni kuch talab qiladigan mashqlar bilan shug‘llanish mashg‘ulotlarining samaradorligi tadqiq qilinsa, shug‘ullanuvchilarning jinsi, yoshi, sport mahorati darajasiga qarab nazariy fikrlarni amaldagi holati haqida aniq ma`lumotlar tayyorlash mumkin. Shuning uchun matematika fanining matematik statistikasi jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati hamda qator sport fanlarining nazariyasi va usuliyatida ilmiy amaliy masalalarni ijobiyhal qilish, o‘quv tarbiya va sport trenirovkasi jarayoni takomillashtirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Ilmiy tadqiqot usuliyatlari doimiy bo‘lmay ular o‘z o‘rinlarini yangi va progressiv tadqiqot uslubiyatlariga bo‘shatib beradi. Barcha fanlar qatori jismoniy tarbiya fanining rivoji ko‘p jixatdan ilmiy tadqiqot usuliyatlarining rivojlanganligi natijalariga bog‘liqdir.



Tayanch iboralar:

Ilmiy


Tadqiqot

Laboratoriya

eksperiment

Modulli


O’z - o’zini tekshirish uchun savollar

Qanday tadqiqot metodlarini bilasiz?

Eksperiment ilmiy tadqiqot metodlarini aytib bering?

Nazariy taxlil deganda nimani tushunasiz?


Asosiy adabiyotlar

1 - A. Normurodov; o‘quv qo`llanma «Tafakkur - bo‘stoni». 2011. 192 bet.

2 - T. S.Usmonxo‘jayev, S.G. Arzumanov Jismoniy tarbiya kasb-hunar kollejlari uchun darslik «O‘qituvchi» nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent – 2007

3 - A Abdullaev Sh. X. Xonkeldiev Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati Toshkent - 2005

4 - R S Salomov Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati Toshkent – 2014

5 - K. Mahkamdjanov, R.Salamov, I.Ikramov, Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi Toshkent - 2008


SEMINAR MASHG’ULOTLARI MATERIALLARI
1-MAVZU. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining maqsadi hamda vazifalari

REJA.
1.Jismoniy tarbiya nazariyasinining manbalari.

2.Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatini rivojlanishining davrlari

3.Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatining boshka fanlar bilan bog‘liqligi

Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi fani mutaxassislikka yunaltirilgan o‘quv predmeti sifatida jismoniy tarbiya mutaxassislari uchun fundamental bilimlar tizimi, inson jismoniy barkamolligi va unga erishish hamda boshqarishning umumiy qonuniyatlarini o‘rgatadi.

Jismoniy tarbiya nazariyasi ilmiy fan tarzida jismoniy tarbiyaga oid mavjud faktlarni izohlab beradi va umumlashtiradi. Amaliy fan sifatida insonni jismoniy kamolotining vositalari, jismoniy tarbiyasi shakllari va uning usuliyatlari haqidagk amaliy, nazariy bilimlarni beradi, hayotiy-zaruriy harakat malakalari va ko‘nikmalari zahirasini boyitadi.

Jismoniy tarbiya nazariyasi va uning amaliyoti hamisha rivojlanishda va takomillashib boradi. Amaliyot natijalari, ilmiy tadqiqot ma’lumotlari jismoniy tarbiya nazariyasini va uslubiyatini yangicha tamoillar va konunlar bilan boyita boradi. Shuning uchun xam jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati predmeti qotib qolgan, o‘zgarmas ma’lumotlardan iborat bo‘lishi mumkin emas.

Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati ijtimoiy, tabiiy, pedagogika fanlari erishgan yutuklarga tayanadi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati har qanday holatda ilmiy pedagogikaning negizi tashkil etuvchi eng umumiy qonunlardan, tamoillardan usuliyatlardan foydalanadi, shu jumladan, barcha sport fanlari uchun xam bu konunlar, koidalar moe keladi va o‘ziga xos ma’no kasb etadi.

O‘quv fani sifatida shakllanishi va uning rivojlanishiga jamiyat a’zolarining jismoniy tayyorgarligini oshirish mumkinligi haqidagi nazariy fikrning vujudga kelishi za unga intilish sabab bo‘ldi. Bu bilan insonning jismoniy rivojlanishini boshqarish mumkinligi haqidagi qoida va konunlar ijtimoiy mehnat va harbiy amaliyotda yuqori samara berishligi isbotlanadi.

Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasining mazmuniga kuyidagilar kiradi:

- jismoniy tarbiya za uni ijtimoiy hodisa tarzida jamiyat mahsuli tarbiyaning boshqa shakllari bilan bog‘liqligiga oid bilimlar;

- jismoniy madaniyatning maksadi, uning umumiy vazifalari va nazariy tamoillari;

- jismoniy tarbiyaning vositalari va uni usuliyatlarining tamoillari;

- harakatga o‘rgatish, o‘kitishning uslubiyatlari;

- jismoniy sifatlarni rivojlantirish;

- jismoniy mashqlar va uni o‘qitish jarayonining tuzil i shi;

- jismoniy mashklar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlarini tashkillashning shakllari;

- jismoniy tarbiya jarayoni va uni rejalashtirish;

- jismoniy tarbiya uslubiyatining xususiyatlari;

- maktabgacha yoshdagi va maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi;

- sport trenirovkasi jarayoni xarakteristika. Pedagogik jarayon tarzida jismoniy tarbiyaning umumiy

qonuniyatlari jismoniy tarbiya nazariyasining o‘rganish pred meti hisoblanadi. Umumiy qonuniyatlar deganda, aholining har qanday tabaqasini: bolalar, o‘smirlar, yoshlar, o‘rta yoshdagilar, kattalar va qariyalar hamda jismoniy mashklar bilan shug‘ullanishni endigina boshlaganlarni, malakali sportchilarning jismoniy tarbiyasining xususiy tomonlari tushuniladi.

Bundan tashkari jismoniy tarbiya usuliyatlari jismoniy tarbiyani ajratib olingan ayrim xususiy konuniyatlarini xam o‘rganish predmeta qilib belgilaydi va pedagogik jarayonning umumiy konuniyatlarini amalga oshirishda «Umumiy, maxsus kasb jismoniy tayyorgarligi», «Sport tayyorgarligi» usuliyati deb anik yo‘nalishdagi metodikalardan foydalanadi. Bunday usuliyatlarni har birini ichida o‘zlarinin xususiy usuliyatlari mavjud. Usuliyatlariing turli-tumanligi shug‘ullanuvchilarning qaysi psixologik tiplarga mansubligiga, ularning yoshi, jinsi, kaysi kasb egasi ekanligi va tanlangan sport mutaxassisligi (maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi metodikasi, ayollar jismoniy tarbiyasi metodikasi va hk.) ga xos va moe kelishi kerak.

Sport pedagogikasining ayrim fanlari (sport o‘yinlari, gimnastika va h.k. larni o‘qitish) usuliyat usuliyati alohida mustaqil ajratilgan ilmiy va o‘quv fanlari tarzida shakl langan. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati fani esa ularni yagona nazariy va usuliy asoslar bilan qurollantiradi, o‘rganish predmetlari xarakteriga ko‘ra pedagogika fanlari

tizimidagi fan sifatida o‘z koidalarini ijtimoiy, psixologik va biologik faktorlar hisobiga to‘ldiradi.


Jismoniy tarbiya nazariyasinining manbalari
Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati fanining rivojlanishi va takomillashi uchun kuydagilar asosiy manba hisoblanadi:

- mamlakatimizda jismoniy madaniyat va sportni yuksal tirishning yo‘llari va hozirgi payitdagi ahvoli haqidagi xuku mat karorlari, qonunlari;

- jamiyatning rivojlanishi davomida insonni har tomonlama kamol toptirish hakidagi progressiv ta’limotlar. Bu ta’limotlar insonning har tomonlama rivojlanishi huquqinigina ovoza qilish bilan kifoyalanmay, uning mazmunini ochishga urinish hamda shu g‘oyalarni amalga oshirish yo‘llarini nazariy, amaliy jihatdan asoslashdan iboratdir;

- jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati sohasi bo‘yicha olib borilgan va olib borilayotgan ilmiy izlanishlar va boshka aralash fanlarning jismoniy tarbiyaga oid to‘plagan nazariy, amaliy bilimlari tizimi;

- ijtimoiy turmush l^arzi uning hayotiy amagiyoti tajribasi, jamiyatning yuqori jismoniy tayyorgarlikka ega bo‘lgan kishilarga bo‘lgan talabini qondirish bo‘yicha to‘plangan amaliy tajribalar;

-jamiyat a’zolarini jismoniy tarbiya qonuniyatlarini bilishi va shu asosda inson jismoniy kamoloti tizimini tuzish va uni boshqarishga oid bilimlar;

-mavjud jamiyat ma’naviyatining bir bo‘lagi hisoblangan jismoniy l^arbiya tizimiga jismoniy madaniyat konsepsiyalari;

- jismoniy tarbiya praktikasi — manba sifatida nazariy qoidalarning hayotiyligini tekshiradi, amaliyotdagi tug‘ilgan original g‘oyalardan foydalanadi va ular esa tarbiya nazariyasi va usuliyati ni boyitadi;

- arxiv materiallari, shaxsiy kuzatish natijalari (kundaliklar, sportchilar va ularning murabbiylarining rejalari, musobaka bayonnomalari, konspektlar, ma’ruza matnlari va h.k.lar) jismoniy tarbiya nazariyasini boyitadi va unga manba bo‘lib xizmat qiladi;

- sog‘lom turmush tarzi nazariyasi va amaliyoti tajribalarining nazariy bilimlari, odam ekologiyasi.


Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatini rivojlanishining

davrlari
Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatining rivojlanishi bir necha davrlarni o‘z ichiga oladi.

Birinchi davr - bashariyat tarakkiyotining ilk davridagi harakat-faoliyatini organizmga ta’siri haqida eng dastlabki (emperik) bilimlar (Ponamarev N.I. 1975), ularning to‘planishi, «mashqlanganlik»ning foydasini sezib, ma’nosiga yetish va to‘plangan tajribani avloddan-avlodga uzatish usullarini anglashga imkoniyat yaratilgan «jismoniy mashqlar» ni va «jismoniy tarbiya»ni paydo bo‘lishi uchun shart-sharoit yaratilishiga omillarni yuzaga kelgan davri.

Ikkinchi davr — jismoniy tarbiya jarayonida ko‘llanila boshlangan birinchi usuliyatlarning yaratilishi — qadimgi Yunonistonda quldorlik davlati davri za O‘rta asrni o‘z ichiga oladi (G.D.Xarabuga, 1974). Jismoniy tarbiyadagi bu usuliyatlar, tajribalar orqali yuzaga kelgan bo‘lib, filosoflar, pedagoglar, vrachlar odam organizmi faoliyati konuniyatlari bilan unchalik tanish emasligi, o‘rganib ulgurmaganliklari orkali jismoniy mashqlar ta’sirining mexanizmini aytarli tushuntira olmas edilar^Shunga ko‘ra bu davr jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishning foydasini tashqi ko‘rinishlarga qarab baholangan davr deb qaralgan. Bu davrda Yunonistonning jismoniy tarbiya usuliyati aytarli darajada keng tarqalgan bo‘lib, u mavjud zositalar va usuliyatlarni kuch, chidamlilik va boshqa harakat sifatlarini rivojlantirish uchun ularni yagona tizimiga birlashtirgan davr deb qaralgan.

O‘rta asrning o‘rtalarida jismoniy tarbiya usuliyatlarining xillari ortdi. Gimnastika, suzish, o‘yinlar, kamon otish, otda chopish, qilichbozlik bo‘yicha dastlabki qo‘llanmalar paydo bo‘ldi. Ajdodlarimiz Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniylarning tan tarbiyasiga oid ilmiy dunyoqarashlari vujudga keldi (Usmonxo‘jaev T.N. 1995).

Uchinchi davr — jismoniy tarbiya haqidagi nazariy bilimlarni intensiz to‘planishi, uyg‘onish davridan XIX asrning oxirigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Inson tarbiyasi, uni o‘qitish, davolash haqidagi fanning rivojlanishi

filosoflar, pedagog va vrachlarning jismoniy tarbiya muammolariga e’tibor kila boshlashlari davri, jismoniy tarbiyaning mohiyati haqidagi falsafiy, pedagogik va tibbiy ma’lumotlarning, bilimlarining vujudga kela boshlagan davri. Bu ma’lumotlar hali turlicha, chunki, ko‘pincha o‘sha davrda mustakilrok sanalgan filosofiya, pedagogika, meditsina fanlari tarkibida voyaga yetar edi. Yo‘l-yo‘lakay, ammo zarur bo‘lgan darajada bunday ilmiy fanlarning vakillari ko‘pincha o‘z muammolarini jismoniy tarbining rolini hisobga olmay hal qilish mumkin emasligini tushuna boshladilar. Yangilanish davridayok pedagog-gumanistlar va hayoliy sotsialistlar jismoniy tarbiyada bir butun tarbiyaning majburiy kismlardan biri deb karay boshladilar.

Jumladan, shvetsariyalik demokrat pedagog I.G.Pestalotsii tomonidan (1746-1827) bolalar harakat qobiliyatini rivojlantirish uchun tuzilgan jismoniy mashklar tizimida bo‘g‘inlar (sustavnaya) gimnastika umumiy pedagogika nazariyasi ichida alohida o‘rinni egallaydi. XVIII asrda anatomlar tomonidan jismoniy mashklar «biomexanika»si bo‘yicha izlanishlar olib borildi, 19 asrda esa jismoniy tarbiya haqida ilmiy- nazariy ishlar vujudga keldi.

Jamiyat hayotida jismoniy tarbiyaning roli tarbiyaning sinfiy xarakterga ega ekanligi ilmiy asoslandi. Tarbiyaning mazmuni ochildi va unda jismoniy tarbiyaning o‘rni hamda shaxsni har tomonlama rivojlantirish yo‘llari aniklandi.

Aynan shu davrda jismoniy tarbiya nazariyasiga asos solindi deb hisobga olinib, shu soha bo‘yicha ilmiy farazlar va bilimlar to‘planishi orkali mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi.

To‘rtinchi davr — 19 asrning oxiridan ilmiy va o‘quv fani sifatida jismoniy tarbiyaning nazariyasi va usuliyati shakllana boradi. Bu davrning xarakterli tomoni shundaki, fan sifatida jismoniy tarbiya jamiyat hayotining boshqa jabhalariga xam ta’sir ko‘rsata boshladi. Jismoniy tarbiya sohasi' nazariyasi olimlaridan biri Petr Fransevich Lesgaft (18371909) o‘zining tarix, anatomiya, pedagogika, antropologiya, jismoniy tarbiya metodikasiga oid asarlari bilan hozirgi zamon jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi mustaqil ilmiy-amaliy isbotladi.

Beshinchi davr — rivojlangan mamlakatlar va sobiq sho‘rolar davlati olimlarining izlanishlari davri bo‘lib,

fanning intensiv rivojlanishi materialistik dialektikaga asoslangan holda o‘sha davrda progressiv hisoblangan usuliyatlarga tayanib amalga oshirildi.

Jismoniy tarbiya muammolarini kompleksli hal etishda butun bir olimlar jamoalari, mutaxassislashtirilgan ilmiy va o‘quv muassasalari samarali mehnat kildilar. Amaliy materiallarning mo‘lligi, yangi konuniyatlarning ochilishi, dastlabki yagona jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatining differensiyalanishiga olib keldi. Yangi maxsus fanlar «Jismoniy madaniyatni tashkillash va boshqarish», «Jismoniy mashqlar biomexanikasi», «Sport psixologiyasi», «Sport metrologiyasi», «Sport fiziologiyasi», «Davolaщ fizkulturasi», «Jismoniy mashqlar gigienasi», «Valeologiya» va boshqalar ajralib chiqdi. Yukoridagi fanlarning ayrim sohalari jismoniy tarbiya jarayonida bir necha aralash fanlarning bilimlaridan keng foydalanish lozimligini ilmiy-amaliy isbotladi. Masalan, bolalarning sport mutaxassisligi muammosi — bu faqatgina sport pedagogikasi muammosigina bo‘lib qolmay, ijtimoiy, psixologik, sotsiologik va biologik muammolardir. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati kursi pedagogik jarayon muammolarini umumiy psixologiya, pedagogika, fiziologiya va boshqa fanlarning dalillarsiz to‘la izohlab, isbotlab olishni isbotladi.
Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatining boshka fanlar

bilan bog‘liqligi
Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati qator ilmiy fanlar bilan chambarchas bog‘liq. Har kanday fan fakatgina o‘zining ilmiy izlanishlari bilan chegaralanib qolsa to‘laqonli natija bera olmaydi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati bir necha fanlar ko‘shilishi orkali maxsus pedagogik muammolarni hal qiladigan predmetga aylangan.

Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati umumiy pedagogika, psixologiya, inson umrining yoshi davrlariiing fiziologiyasi va jismoniy tarbiya psixologiyasiniig ilmiy izlanishlari natijalaridan foydalanadi. Ayniksa, sport pedagogikasi barcha fanlar bilan uzviy bog‘langan. Oldingi yagona, bo‘laklarga bo‘linmagan jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatidan alohida pedagogik fanlari ajralib chiqdi, bular qatorida sport pedagogikasi fanlari xam, lekin ularning

so‘nggi rivojida bir-biri bilan o‘zaro uzviy bog‘liklik namoyon bo‘ldi, jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati tomonidan ishlab chiqilgan umumiy qoidalarga tayanishga to‘g‘ri keldi. Olingan dalillar yangi umumlashtirishlar uchun anik material vazifasini o‘tadi. Bu jismoniy tarbiya jarayonidek bir butun pedagogik muhitini o‘z ichiga olgan keng ilmiy izlanish va o‘qitish predmetidan asta-sekinlik bilan maxsus sport sohasi fanlari ajralib chika boshlaganligidir: gimnastika, yengil atletika, sport o‘yinlari fanlari va boshqalar. Ammo jismoniy mashqlarning alohida turlari uchun kerakli bo‘lgan, nisbatan umumiy qonuniyatlar, qaysiki, hamma turlar uchun ta’sir ko‘rsata oladiganlarigina alohida fan bo‘lib ajralmadi va ajralib chikishi xam mumkin bo‘lmasdi. Ana shuning uchun barcha sport fanlari uchun umumiy va xususiy qonuniyatlarni ishlab chikish hozirgi zamon jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati fanining asosiy mazmunini tashkil qiladi.

Biologiya fani bilan bog‘liqligi — jismoniy tarbiya vositalarini shug‘ullanuvchilar organizmiga ta’siri reaksiyasini o‘rganish, jismoniy tarbiya jarayonini samarali boshkarishda anatomiya, fiziologiya, bioximiya, sport tibbiyoti fanlarining qonuniyatlarini hisobga olish bilangina amalga oshirilishi mumkin.

Shuni esda saklash lozimki, jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati fanini boshqa fanlar bilan bog‘liqligi bir tomonlama bo‘lmay, ikki tomonlamadir. Jismoniy tarbiya haqidagi fanning rivojlanishi aratsh fanlarga ta’sir etmay qolishi mumkin emas. Masalan, sport nazariyasi va amaliyoti psixologlar va fiziologlarning bolalar va katta yoshdagilar organizmining potensial imkoniyatlari degan tasavvuriga aytarli tuzatishlar kiritilishiga olib keldi.


Jismoniy tarbiya nazariyasining yetakchi tushunchalari va

jismoniy tarbiyaning ijtimoiy mohiyati
U yoki bu kasb egalari o‘zaro muloqot davomida o‘z kasbi va hunariga oid ma’lum tushunchalar va iboralardan foydalanadilar. Fanning ma’lum sohasini o‘rganish va uni o‘zlashtirish ana shu yetakchi tushunchalarning mazmuniga bog‘liq. Ularning mazmuni va xajmini aniqlamay turib, jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotining ko‘pdan-ko‘p hodisalari va masalalarini to‘g‘ri tushunib olish kiyinlashadi, jismoniy tarbiya nazariyasi fanini muvaffaqiyatli egallab bo‘lmaydi.

Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatida qo‘llaniladigan yegakchi tushunchalarga quyidagilar kiradi: jismoniy rivojlanish, jismonan tayyorgarlik, jismoniy tarbiya, inson jismining madaniyati, sporti, jismoniy kamolot. Nima uchun yuqorida sanab o‘tilgan tushunchalar asosiy tushunchalar deyiladi-yu, boshqalari, masalan, jismoniy mashq, jismoniy sifatlar, jismoniy bilimlar tushunchalari asosiy tushuncha deb hisoblanmaydi? Tegishli faoliyatni to‘g‘ri aks ettiradigan barcha tushunchalar o‘z ahamiyati jihatidan birdek muhimdir, bular to‘g‘risida darslikning tegishli boblarida to‘xtalamiz. Biz esa inson jismi tarbiyasining asosiy, eng muhim sifatlari umumlashtirilib ko‘rsatilgan tushunchalariga to‘xtaldik xolos.



//Jisman rivojlanish inson organizmining asta-sekinlik bilan tabiiy shakllanishi — tashki ko‘rinishini va uning xizmatining o‘zgarishi jarayonidir. <,

Rivojlanish davri uch fazaga ajratiladi: uning yuqori darajasi, nisbatan stabillashgan (barqarorlik) va inson jismi imkoniyatlarining asta-sekinlik bilan pasayishi. U tabiatning ob’ektiv qonunlariga — organizm va uning yashash sharoitlarini birligi qonuniga, xizmati va tuzilishining o‘zgarishlarni bir-birini taqozo etish qonuniga, organizmda asta-sekinlik bilan miqdor va sifat o‘zgarishlari konuniga va boshqa konunlarga bo‘ysunadi. Boshqacha aytganda jisman rivojlanish ob’ektiv va biologik qonuniyatlar majmuasidan iborat. Bulardan eng muhimi, muhit va organizm rivojlanishining bir butunligi qonunidir.

Yukoridagilarni o‘kuvchilarga qo‘llaganimizda, o‘kish sharoiti, mehnat va mustaqil ishlash, dam olishni hisobga olishga to‘g‘ri keladi. Bularning barchasi bolalarning jismoniy rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi.

Nasldan-naslga o‘tadigan tabiiy-hayotiy kuchlar, inson jismining qobiliyatilari xam jismoniy rivojlanishning muhim zamini ekanligi, shuning uchun xam yuqori natijalarga erishish har qaysi shug‘ullanuvchi (individ) uchun nasib bo‘lavermasligini, ammo har qanday shaxs o‘z organizmining jismonan rivojlanishiga sidqidildan tizimli maksadga muvofiq ravishda muntazam jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish orqali ijobiy ta’sir eta olishligini e’tirof etish lozim.



Jismoniy rivojlanishning shiddatli (keskin) davri, maktabgacha yoshdagi va kichik maktab yoshidagi davrga to‘g‘ri keladi va butun maktab yoshi davri davomida davom etadi.

Amaliyotda jismoniy rivojlanganlik ko‘rsatkichlari degan iboraga duch kelamiz. Bu inson badanining a’zolarini bichimini o‘lchami bo‘lib, shug‘ullanuvchilarni yoki individning jismoniy rivojlanishi haqidagi antropometrik ma’lumotlar tarzida ro‘yxatga olinadi.

Jisman rivojlanishning yo‘nalishi, xarakteri, darajasi, shuningdek, inson o‘zida kamol toptiradigan fazilatlari va kobiliyatlari turmush sharoiti va tarbiyaga ko‘p jihatdan bog‘liqdir. Jisman rivojlanish qonunlarini egallash, ulardan o‘z jismi tarbiyasi maqsadlarida foydalanish — jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotining muhim vazifasidir.

Jamiyatdagi ijtimoiy sharoit jismoniy rivojlanishini xal kiluvchi omilidir. Omillar orasida mehnat bilan tarbiya jarayonining roli, ayniqsa jismoniy tarbiyaning roli muhimdir.

Jisman rivojldnishga erishish uchun «jismoniy tarbiya» deb atalmish maxsus yo‘naltirilgan va tashkil qilingan faoliyatdan foydalana boshlandi.

Jismoniy tarbiya pedagogik jarayon bo‘lib, inson organizmini morfologik va funksional jihatdan takomillashtirishga, uning hayoti uchun muhim bo‘lgan asosiy harakat malakasini, mahoratini, ular bilan bog‘lik bo‘lgan bilimlarni shakllantirish va yaxshilashga karatilganA;Masha shu ta’rifda jismoniy tarbiyaning insonni tarbiyalashning mustaqil turi sifatidagi o‘ziga xosligi ta’kidlab o‘tilgan.

Jismoniy tarbiyaga oid bo‘lgan bu o‘ziga xoslikning tarkibida ikkita alohida ma’noga ega bo‘lgan «jismoniy bilim» va «jismoniy sifatlarni rivojlantirish» deb atalgan tushuncha yotadi.



«Jismoniy bilim» termini yangi davrdagi jismoniy tarbiyaning eng avvalgi tizimlarida uchraydi. Masalan, Fit «o‘z vujudini tarbiya» qilish maqsadida jismoniy mashqlar zarurligi haqida gapirgan edi.

Jismoniy bilim jismoniy mashqlarni bajarishga oid maxsus nazariy tushunchalar va ularni lozim bo‘lganda turmushda qo‘llash mahorati va kunikmalarini o‘z ichiga oladi.

Pestalotsii bolalarning «vujudini tarbiyalash»ni astoydil yoqlab chiqqan P.F. Lesgaft jismoniy bilim berishni,

jismoniy tarbiyaning kengaytirilgan ma’nosi deb tushuntirgan. Lekin Lesgaftning jismoniy tarbiya haqidagi ta’limotning asosiy g‘oyasi tom ma’nodagi jismoniy ta’lim g‘oyasi edi.

P.F. Lesgaft jismoniy tarbiya jarayonida bolalar «ayrim harakatlarni ajratib olishlari va ularni o‘zaro taqqoslashni, ularni ongli ravishda boshqarishni va to‘siqlarga moslashtirishni, bu to‘siklarni iloji boricha chaqqonlik va qat’iyat bilan o‘tishni (engishni), boshqacha qilib aytganda, iloji boricha kamroq vaqt mobaynida oz mehnat sarflangan holda, ongli ravishda eng ko‘p jismoniy ish qilishni, yohud kurkam va g‘ayrat bilan harakat qilishni o‘rganishlari kerak, deb hisoblardi. Bu yerda gap, bir tomondan, to‘g‘ri harakat ko‘nikmalarini hosil qilish hakida, ikkinchi tomondan, harakatlarni bajarishga Ongli munosabatda bo‘lish negizida ko‘nikmalardan turli hayotiy vaziyatning turli tasavvur hamda mahoratni qaror toptirish haqidagi bormoqda.

Jismoniy sifatlarni tarbiyalash jismoniy tarbiya jarayoni deb qaraladi. Bu tushuncha kuch, tezkorlik chidamlilik, egiluvvchanlik va chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishni uz ichiga oladi.

Bir butun jarayonning shu tomonlari bir-biri bilan mustahkam bog‘langan. Masalan, agarda o‘quvchilar yugurish mashqlarini ko‘p marotabalab, uning bajarilish texnikasini o‘zlashtirish maqsadida takrorlayversalar, shu vaqtning o‘zida xam kuch, ham chidamlilik va ayrim hollarda tezkorlik ham tarbiyalanadi. Boshqa tomondan, o‘sha yugurish mashqlarni katta tezlik bilan takrorlansa (tezkorlikni tarbiyalash uchun), u holda mashk texnikasi mustahkamlanadi va takomillashadi, shu vaqtning o‘zida esa ta’lim, bilim berish vazifalari xam xal qilinadi.

Jismoniy mashqlarni bajarish jarayonida, hattoki shug‘ullanuvchilarning ruhiy holatiga, ularning emotsiyasiga (his tuyg‘usig‘a), irodasiga, axloqining namoyon bo‘lishiga ham ta’sir k5'rsatadi. Ana shular hisobiga tarbiyaviy vazifalarning hal qilinishi uchun kerak bo‘lgan sharoit yuzaga keldi.

Jismoniy tarbiya jarayonida hamisha ham tarbiyaviy, xam ta’limiy elementlarning mavjudligi uni bir butun pedagogik jarayon deb karashga olib keladi. Kayd qilingan elementlar qo‘yilgan vazifaga qarab, har biri alohida ko‘rinishda namoyon bo‘ladi.

Jismoniy tarbiyada jismoniy rivojlanish qonunlari xam, jismoniy tarbiyaning ijtimoiy qonunlari ham aks etadi. Jismoniy tarbiyaning sotsial konunlaridan foydalanishi, xarakteri va usuli aslida jamiyatning iqtisodiy va siyosiy tuzumidan kelib chiqadi. Bu jismoniy tarbiyaga ijtimoiy xarakter beradi, sinfiy jamiyatda esa tarbiya xukmron sinflarning manfaatlariga bo‘ysundirildi.

Jismoniy tarbiya — abadiy kategoriyadir, shu ma’nodaki tarbiyaning bu yo‘nalishi jamiyat paydo bo‘lgandan beri mavjud bo‘lib, bunday tuzum ham ijtimoiy ishlab chiqarishning va inson hayotining zaruriy shartlaridan biri sifatida davom etaveradi (A.D. Novikov, 1959).

Jismoniy tarbiyaning ijtimoiy xrdisa sifatida o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, bu asosan jamiyatda inson jismoniy qobiliyatlarini rivojlantiruvchi vosita sifatida xizmat kila olishligi va ayni paytda uning ma’naviy kamolotiga xam kuchli ta’sir ko‘rsata olishligidadir. Mazkur xususiyat jismoniy tarbiyaning barchaga barobar umumiy qo‘llaydigan xususiy belgisidir. Lekin jamiyatning real hayotida konkret tarixiy sharoitlardan tashqarida bo‘lgan jismoniy tarbiya umuman yo‘q. Har bir ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyada jismoniy tarbiyani amalga oshirishning konkret tarixiy tipi rivoj topadi.

'''Jismoniy tayyorgarlik. Jismoniy tarbiyada uchta asosiy yo‘nalish mavjud bo‘lib, inson jismoniy tarbiyasi ana o‘sha ramkalar asosida amalga oshiriladi. Ular umumiy jismoniy tayyorgarlik, kasb-hunar jismoniy tayyorgarligi, sport tayyorgarligidir.uu

'" Umumiy jismoniy tayyorgarlik sog‘likni mustahkamlashga, keng doirada harakat malakalari va ko‘nikmalariga ega bo‘lishiga, o‘zidan keyingi maxsus tayyorgarlikka zamin bo‘lishi uchun xizmat qiladigan asosiy harakat sifatlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan."

Umumiy jismoniy tayyorgarlik maqsadida jismoniy tarbiyaning barcha turdagi vositalaridan, xilma-xil jismoniy mashqlardan, tabiatning sog‘lomlashtiruvchi kuchlari va gigienik omillardan foydalaniladi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik jismoniy tarbiyanklg barcha etaplarida ko‘proq maktab jismoniy tarbiya tizimida, ommaviy fizkultura ishlarida va jismoniy mashqlar bilan individual shug‘ullanish shakllari orqali amalga oshiriladi.



Kasb-hunar jismoniy tayyorgarligi — bu jismoniy tarbiyaning mutaxassislashtirilgan, anik mehnat turi va mudofaa faoliyatiga tayyorlashga yunaltirilgan jarayondir. Bunda asosan, jismoniy mashqlarning hunar yoki kasbga yaqin bo‘lgan turlaridan foydalaniladi. Kasbga yunaltirilgan jismoniy tayyorgarlik vositalarining qo‘llanishi mehnat harakat malakalarining shakllanishini egallash jarayonini tezlashtiradi, mehnat unumdorligini oshiradi, organizmning, tashqi muhit ta’siriыiыg zararli faktorlariga kashilik ko‘rsatishini yaxshilaydi.

Umumiy va kasb jismoniy tayyorgarligi deb ajratish ma’lum darajada shartli bo‘lib, ikkala yo‘nalishi xam birbirini to‘ldiradi.



'L Sport tayyorgarligi jismoniy tarbiyada maxsus yo‘nalishni ifoda etadi. Buning vazifasi insonni tanlab olingan biror sport turida yuqori natijalarga erishishni ta’minlashdir.^

Jismoniy tarbiyada sport tayyorgarligi, organizmning funksional imkoniyatlarini takomillashtirish bilan bog‘lik bo‘lgan, yukori sport natijasi kishilarning jismoniy tayyorgarligini baxrlash kriteriyasiga aylanadi va jismoniy tarbiyaga mo‘ljal sifatida juda keng ko‘lamda qo‘llaniladi.



''Jismoniy madaniyat — jamiyat a’zolari jismoniy kamolotga erishishini maqsadga muvofiq ravishda amalga oshirish uchun maxsus vositalar, metodlar va sharoitlarni yaratish va ulardan ratsional foydalanish bo‘yicha erishilgan yutuqlarning majmuasidir. uu

Jismoniy madaniyat — umumiy madaniyatning bir qismi, uiing yuksalishi jamiyat rivojlanishining sotsial, iktisodiy o‘sishi darajasiga uzviy bog‘lik bo‘ladi.

Jismoniy madaniyat — muayyan tarixiy sharoit mahsuli. Har bir ijtimoy-iqtisodiy formatsiya jamiyat a’zolari jismining madaniyati xarakterli bo‘lib bu jamiyat tarakkiyotining muayyan davridagi butun bir xalq boyligi, mulki bo‘lib shaxsning har taraflama barkamolligining mushtarak va majburiy sharti bo‘lib kolaveradi.

Jismoniy tarbiya nazariyasining asosiy tushunchalari ichida jismoniy madaniyat (fizkultura) keng, jamlovchi tushuncha bo‘lib, jismoniy tarbiya «fizkultura» tushunchasining tarkibiy qismi sifatida uch xil yo‘nalishga ega bo‘lgan pedagogik jarayonnio‘z ichiga oladi (B.A. Ashmarin).



Maktab fizkulturasi - bolalarni jismonan tayyorlash uchun kishilik jamiyati yaratgan va foydalanayotgan moddiy, ma’naviy boyliklari majmuidir.

Moddiy boyliklar — xilma-xil sport inshoatlari, maxsus anjomlar, uskunalar, mablag‘lar, jamiyat a’zolarining jismoniy kamoloti darajasi (sport yutuqlari) demakdir.

Ma’naviy boylik — esa tarbiya tizimi yaratgan, shakllantirgan g‘oyaviy, ilmiy, tashkiliy, amaliy va maxsus ilmiy yutuklar hisoblanadi. Jismoniy tarbiya orkali har qanday inson o‘ziga munosib jismoniy madaniyat mazmunini o‘zlashtiradi, shu soxa yutug‘i uning shaxsi mulkiga (boyligiga) aylanadi.

Jismoniy madaniyat jamiyatning rivojlanishida ma’lum xizmatlarni bajaradi:

- inson harakat faoliyatini ratsional me’yori (normalari)ni belgilash;

- fizkulturaga oid madaniy axborotni to‘plash (axboriylik) xizmati va uni avloddan avlodga uzatish va tarqatishga vositachilik qiladi;

- shaxslararo muloqot, o‘zaro aloqa (kommunikativlik) munosabatlarini shakllantirishi;

- shaxsning harakat estetikasi talabini qondirish bilan bog‘liq (estetikaga oid) xizmati;

- insonning doimiy harakat qilishga bo‘lgan tabiiy talabini qondirish bilan bog‘liq bo‘lgan va uning kundalik turmush uchun lozim darajadagi jisman-yaroqlilik holatini ta’minlash (biologik) xizmati.

Jismoniy madaniyatni baza sifatidagi xizmati — sport, amaliy sog‘lomlashtirish deb atalmish jismoniy madaniyat klassifikatsiyasining asosida yotadi.

Jamiyat a’zosining jismoniy bilimi, jisman rivojlanganligi, jismoniy tayyorgarligi evaziga aktiv hayotiy faoliyat uchun zarur bo‘lgan jismoniy kamolotga erishishni zaminini yoki jismoniy madaniyatning poydevorini yaratadi. Shug‘ullanuvchilarning yoshiga qarab jisman rivojlanganlik, tayyorgarlik, o‘zgaruvchan va o‘ziga xos xususiyatlarni kasb etadi.

Jismoniy madaniyatning boshlang‘ich zamini shartli ravishda «maktabgacha va maktabning jismoniy madaniyati» orqali yaratiladi. Bu bilan maktabgacha yoshdagi bolalar muassasalarida umumta’lim maktablari va boshqa o‘quv tarbiya muassasalarida jismoniy madaniyat o‘kuv predmeti sifatida majburiy mashg‘ulot ekanligini tushunamiz. Bu o‘z navbatida umumiy jismoniy ma’lumot uchun asos yaratadi, jismoniy qobiliyatlarining har tomonlama rivojlanishi, mustahkam sog‘likmint bazasining vujudga kelishiga sababchi bo‘ladi. Bu bilan har tomonlama shaxs uchun zarur bo‘lgan jismoniy salohiyat darajasining asosini yaratishga kafolat vujudga keladi.



Maktab jismoniy madaniyati esa tarbiyalanuvchida jismi tarbiyasi uchun zaminni shakllanishiga asosiy poydevor bo‘lib xizmat qiladi.

Sport - jismoniy madaniyatining tarkibiy qismidir. Sport, xususan, ahamiyatli darajada jismoniy va unga bog‘lik bo‘lgan qobiliyatlarning rivojlanishini va o‘sishini ta’minlaydi. Jamiyat jismoniy madaniyatining tarkibiy qismi hisoblangan sport, boshlang‘ich ma’noda «kuch sinashaman», «musobakalashaman» degan ma’noni beradi. XIX aerning oxiri va XX aerning boshlarigacha unga dam olish, ko‘ngil ochish, so‘ng, jismonan yuqori ko‘rsatgichga erishish vositasi, musobaqatrda g‘alaba qozonish tarzidagi faoliyat deb qaraladi.

Sportning rivojlanishi asosan uch ko‘rinishda — o‘quv predmeti, ommaviy-ko‘ngilli sport, «katta sport» tarzida namoyon bo‘ladi.

O‘quv predmeti sifatida sport o‘rta va oliy maktabda, armiyada jismoniy tarbiyaning vositasi bo‘lib xizmat kiladi.

Ommaviy-ko‘ngilli sport darsdan tashqari va ish vaktidan so‘ng davlat va jamoat tashkilotlari orqali va har bir shaxsning tashabbusi bilan amalga oshiriladi.

«Sportchi» so‘zi talaffuz etilganda, ko‘z o‘ngimizda nafakat kuchli, chidamli va chaqkon hamda qaddi-komati kelishgan yigit yoki qiz obrazi gavdalanibgina qolmay, prodali, to‘g‘ri so‘zli, hayotga doimo yaxshi umid bilan qaraydigan, optimisti, har qanday kiyinchiliklarni oson yenguvchi, kamtarin va o‘z yutuklariga hotirjam insonni tushunamiz.

Shunday ekan, sport jamiyat manfaati uchun xizmat kiladigan faoliyat bo‘lib, tarbiyaviy va kommunikativlik funksiyasini bajaradi, lekin doimiy kasb emas. sport ishlab chikarisheiz faoliyat, ya’ni u moddiy ne’mat (boylik) yaratish bilan bog‘lanmagan va o‘kuv tarbiya jarayoni qonuniyatlariga bo‘ysundiriladi.

Bolalar sportida yuqorida qayd qilingan ikkala belgi shunday ifodalanganki, o‘quvchilarning sport faoliyati darsdan tashqari hisoblanib, o‘quv fani sifatida umumta’lim maktablari ukuv rejalari va dasturlariga qisman kiritilgan va sinfdan tashqari ishlar, maktabdan tashkari muassasalaridagi mashg‘ulotlar shaklida alohida ahamiyat, e’tibor bilan ko‘ngilli tarzda yo‘lga qo‘yiladi. Sportning xarakterli alomatlarining barchasi bir butun bo‘lib, bolalar sportida o‘z aksini topgan. Uni bolaning darsdan tashkari faoliyatining turli ko‘rinishini deb belgilash ham, maxsus tayyorgarlik, musobaqalarda qatnashish yoki o‘zidagi mavjud imkoniyatlarini hisobga olgan holda, oldindan belgilangan optimal harakat qobiliyatlarini rivojlantirishdan iborat bo‘lgan jarayon deb qarash xam mumkin. Bolalar sporti ularning yoshi bilan chegaralangan, maxsus tayyorgarlikka kirishishga ruxsat berilgan muddatdan to umumta’lim maktabini bitirgungacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi.



Yoshlar sporti. Bu tushunchada aytarli qisqa mazmun joylashgan. Uning chegarasi yosh gruppasi bilan belgilanadi: Yoshlar, o‘smirlar sporti. Yoshlar sporti gruppalari asosan katta maktab yoshidagi o‘quvchilar, studentlardan tashkil topadi. Bu ibora shartli hisoblanib, sportda qizlarning xam ishtiroki nazarda tutiladi.

Maktab sporti shug‘ullanuvchilarning yoshi va boshka belgilariga karab bolalar sportiga o‘xshash. Farki shundaki, bolalar sporti maktablar va maktabdan tashkari muassasalar orqali, maktab sporti esa faqat maktab o‘quvchilari bilan maktabda yo‘lga ko‘yiladi.

Sport jamiyatimiz jismoniy madaniyati uchun ko‘rsatayotgan xizmatidan tashkari jismoniy tarbiya qilish xizmatini xam o‘zida mujassamlashtirgan. Sportda jismoniy tarbiyaning xususiy tomoni shundan iboratki, jismoniy kamolotga Erishishning pedagogik tizimi mutaxassislashtiriladi va sportchining tayyorgarligi deb nomlanadi.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, sport jismoniy madaniyat tarkibiga kiradi va mavjud jamiyat madaniyatining umumiy mulki, sport tayyorgarligi esa jismoniy tarbiyaning mutaxassislashtirilgan bo‘lagi sifatida tarbiya tizimining manfaatiga xizmat qiladi.

Ommaviy sport ham jismoniy madaniyat tarkibiga kiradi. Katta sport esa inson jismi madaniyatining eng yukori darajasidir.



Amaliy jismoniy madaniyat — kasbga taalluqli amalda qo‘llaniladigan za harbiy-amaliy fizkulturaga bo‘linadi.

Ular bevosita kasb-hunar faoliyati sohasida hamda ma’lum kasbdan kelib chikadigan talablar va mehnat sharoitiga bog‘liq maxsus tayyorgarlik tizimini kiritilishi bilan belgilanadi.

Jismoniy madaniyatining amaliy turlari, ularning organik bog‘liqligi, kasbga oid amaliy tayyorgarlik va harbiy amaliy jismoniy tayyorgarlikning umumiy jismoniy tayyorgarlik bazasi asosida yo‘lga qo‘yilishi, shakllanishi, vujudga kelishi bilan ifodalanadi.

Bundan tashqari, jismoniy madaniyatning amaliy turlari mazmuniga jismoniy tarbiya va sport zaminidagi turli jismoniy mashklar kiritilgan.

Jismoniy madaniyat sog‘lomlashtirishga yo‘naltirilishi mumkin va davolash maqsadida foydalaniladi. Shu tur jismoniy madaniyati o‘z oldiga organizmning vaqtinchalik yo‘qolgan funksional imkoniyatlarini tiklash maksadini qo‘yadi.

Jismoniy madaniyat gigienasi ish kuni ramkasi, kundalik turmush va dam olish rejimiga qaratilgan bo‘lib, organizmning kunlik funksional holatini yaxshilashga xizmat qiladi va o‘z navbatida asosiy hayotiy faoliyat funksiyasi "muhiti"ni shakllanishga imkoniyat yaratadi.

2-Mavzu: Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining maqsad xamda vazifalari

Reja:

1- Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyatining vazifalari

2- Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyatining asosiy tushunchalari

3- Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati fanining o’quv rejasidagi boshqa fanlar bilan aloqasi

Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyatining vazifalari

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 26 maydagi “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida”gi Qonuni va 1999 yil 27 maydagi “O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 271-sonli qarorida mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish yo’llari belgilab berilgan.

Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati kursi bo’lajak jismoniy tarbiya o’qituvchisi va murabbiylarning dunyoqarashini kengaytiradi, yaqin kelajakdagi vazifalarni aniqlash, uslub, vositalarni to’g’ri tanlashni hamda ularni amalga oshirish shakllarini amaliyotda sinab ko’rishga o’rgatadi.

Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati fanining asosiy vazifalaridan biri bo’lajak o’qituvchini aralash kurslarda va xususiy uslublardan olingan bilimlarni integrallashni uddalay olish va bilimlarni amaliy ishda joriy etishning shakl va uslublari bilan qurollantirishdir.

Fanning barcha bo’limlarini o’rganish talabalarning ixtisosligi bilan muvofiqlikda amalga oshiriladi. Shuning uchun bosqichning asosiy bo’limlari tatbiqan bayon qilingan har bir mavzuni o’rganish jarayonida o’qituvchi va talabalar nazariy bilimlarning amaliy ahamiyatini aks ettiruvchi vazifalarni qo’yishlari kerak.

“Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati” fani talabalarda bajarayotgan ishining ahamiyatini tushunishga va professional burchini tarbiyalashga ko’maklashishi lozim.

Darslikni o’rganib borish orqali bo’lajak o’qituvchi ilg’or tajribalarni o’zlashtirishi va bu tajribani o’z ishida qo’llay bilishi, talabalarga ushbu tajribadan to’g’ri foydalanishni o’rgatishi, jismoniy tarbiya vazifalarini samarali ravishda hal etishni muntazam hamda mustaqil ravishda egallashlarini shakllantirishi lozim. Hozirgi kunda har qachongidan ko’ra ilg’or pedagogik tajribalarga tayanish zarur.

Jismoniy sog’lomlashtirish tadbirlarining keng yo’llarini, ularni amalga oshirish uslublarini takomillashtirish kerak.

O’qituvchi har bir mavzuning ahamiyatini ko’rsatishi va aniqlashi, o'quvchilar o’rtasida aloqa o’rnatishi hamda bilimlar, mavzularni muntazam ravishda o’rgatishi juda muhimdir. Talabalar amaliy ishlarini hayotga joriy etish uchun nazariy bilimlarni egallashi, o’qitishning pirovard maqsadi to’g’risida bir daqiqa ham unutmaslik ehtiyojini hosil qilishi zarur. O’qituvchi O’qituvchilar talabalarning individual xususiyatlarini hisobga olishlari, jismoniy tarbiyada qo’llaniladigan uslublar bo’yicha so’nggi ma'lumotlar bilan qurollangan bo’lishlari kerak. O’qituvchi talabalarga jismoniy tarbiya va sport masalasi oddiy masala emasligini, balki insonni har tomonlama rivojlantiruvchi asosiy vositalardan biri ekanligini, birinchi navbatda, uning mehnat faoliyati, Vatanni himoya qilish vositasi ekanligini tushuntira olishi, o’quvchilarni kasbiy amaliy tayyorgarlik ishlarining uslublari va shakllari to’g’risidagi bilimlar bilan ta'minlashi zarur. Bunda talabalarning o’z kasbiga qiziqishi juda muhim.

Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati fanining vazifalari bo’lajak o’qituvchilarni muayyan pedagogik ko’nikma, malaka va yangi pedagogik texnologiyalar bilan qurollantirishdan iboratdir.

Jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida talaba quyidagilarni o’rganishi kerak:

• yuklama me'yorini bilish, jismoniy tarbiyaning aniq vazifalarini yechish uchun shakl va uslublarning vositalarini tanlash;

• ishning asosiy rejalarini tuzib chiqish va jismoniy tarbiyaning har xil zvenolarida uni hisobga olib borish;

• talabalaming o’rganish natijalarini aniqlash, ularning muvaffaqiyatlarini baholash, uyg’unlashtirish va shug’ullanuvchini mustaqil ishlarga yo’naltirish;

• o’quv - tarbiya muassasalarining ishlarini nazorat qilish;

• ommaviy tadbirlar rejasi, musobaqalar to’g’risida nizom ishlab chiqish, ularni amalda o’tkazish va uyushtirish;

• maktab o’quvchilari bilan jismoniy tarbiya sohasida olib boriladigan ishlar sifatini oshirish maqsadida bolalar ijtimoiy tashkilotlari, oila va maktab kuchlarini birlashtirish;

• o’rgatish texnikasiga oid o’ziga xos moslamalar va vositalardan foydalanish;

• yangi pedagogik texnologiya asoslarini o’zlashtirish va ularni amalda qo’llash.

Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyatining asosiy tushunchalari

U yoki bu sohada ishlovchi odamlar o’rtasida bir-birini tushunish va aloqa qilish uchun muvofiq tushunarli apparat zarur.

Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati ham muayyan tushunarli apparatdan foydalanadi, uni tushunish va o’zlashtirish shu soha mutaxassislarining barchasi uchun majburiydir.

Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyatida atama va tushunchalardan keng ravishda foydalaniladi. Biz faqat eng muhim atamalarni ko’rib chiqamiz, ularni tushunmasdan turib jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati fanini o’rganish mumkin emas. Jismoniy mashqlar, jismoniy tarbiya tamoyillari to’g’risidagi tushunchalar muvofiq boblarda ko’rib chiqiladi.



Jismoniy rivojlanish

Jismoniy rivojlanish - bu sog’lomlashtiruvchi jarayon bo’lib, inson organizmining vazifalari va shakllari o’zgarishining asta-sekin qaror topishidir.

Rivojlanishning o’sib borishida uchta fazani ajratish mumkin: rivojlanish darajasining ko’tarilishi, nisbatan barqarorligi va inson jismoniy imkoniyatlarining asta-sekin pasayishi. Eng jo’shqin rivojlanish maktabgacha va kichik maktab yoshiga to’g’ri keladi hamda maktabda ta'lim olishning barcha davrlari mobaynida davom etadi.

Jismoniy rivojlanish ob’ektiv biologik qonunlarga bo’ysunadi. Bu qonunlardan eng muhimi muhit va organizm rivojlanishining birligi qonunidir. O’qituvchi bolalarning dam olishini tashkillashtirishi, mustaqil ishlar va mehnatni, o’qish sharoitini hisobga olishi kerak. Bularning hammasi bolalarning jismoniy rivojlanishiga ta'sir ko’rsatadigan omillardir.

Jismoniy rivojlanish uchun shart-sharoit yaratish iste'dodli bolalarni tanlab olishga imkoniyat yaratadi. Chunki iste'dod nasldan-naslga o’tadi. Shuning uchun yuqori sport natijalariga har qanday o’quvchi ham erisha olmaydi. Har bir shug’ullanuvchi maqsadga yo’naltirilgan mashg’ulotlarga muntazam, vijdonan ishtirok etish sharoitida o’zining jismonan yaxshi rivojlanishini ta’minlashi mumkin, biroq organizm himoyasi va mehnatda munosib muvaffaqiyatlarga erishish uchun sharoitlar yaratish zarur. Bunday rivojlanishga erishish uchun “Jismoniy tarbiya” nomini olgan maxsus yo’naltirilgan va tashkillashtirilgan faoliyatdan foydalaniladi.

Jismoniy tarbiya

Jismoniy tarbiya bu insonni irodaviy, ahloqiy, funksional, morfologik takomillashtirishga yo’naltirilgan pedagogik jarayon bo’Iib, uning maqsadi o’quvchilarni mehnatda va Vatan himoyasida eng yaxshi natijalarga erishishi uchun ko’nikma, malaka va maxsus bilimlar bilan qurollantirishdir.




Jismoniy tarbiya bu insonni irodaviy,ahloqiy, funksional, morfologik takomillashtirishga yo’naltirilgan pedagogik jarayon bo’Iib, uning maqsadi o’quvchiiami mehnatda va Vatan himoyasida eng yaxshi natijalarga erishishi uchun ko’nikma, malaka va maxsus bilimlar bilan qurollantirishdir




Jismoniy ta’lim

Hayot uchun kerakli harakat ko’nikma va malakalarni shakillantirish

Kuch

Tezkorlik

Chidamlilik

Chaqqonlik

Egiluvchanlik

Sport harakatida ko’nikma va malakalarni shakillantirish

,malakalarni shakillantirish



Maxsus jismoniy madaniyat bilimlarini berish



Jismoniy sifatlarni tarbiyalash

Jismoniy tarbiya maqsadga muvofiq yo’naltirilgan pedagogik jarayon bo’lib, harakat ko’nikma va malakalarini shakllantirish va jismoniy sifatlarni rivojlantirishga qaratilgan.

Jismoniy tarbiyaga tegishli o’ziga xos vazifalardan kelib chiqib, uning jismoniy ta’lim berish va jismoniy sifatlarni tarbiyalash kabi ikki tomonini qarab chiqish mumkin.

Jismoniy ta'lim o’quvchilarning muayyan bilimlarni egallashi. jismoniy mashqlami bajarishi va ularni hayotga tatbiq eta olishini ko’zda tutadi.

Jismoniy sifatlarni tarbiyalashga quyidagilar kiradi: kuch va tezkorlikda namoyon bo’lish natijalarini oshirish, chidamlilik, chaqqonlik ko’nikmalarini yaxshilash. Yagona jarayonning bu tomonlari o’zaro mustahkam bog’langan, masalan, agar o’quvchilar yugurish mashqlarini, ularning texnikasini o’zlashtirish maqsadi bilan ko’p marta takrorlasalar, u holda bir vaqtning o’zida kuch, tezkorlik, chidamlilik ham tarbiyalanadi. Ikkinchi tomondan yugurish mashqlari katta tezlik bilan (tezlikni tarbiyalash uchun) ko’p marta bajarilsa, bu texnikaning takomillashishiga va mustahkamlanishiga ko’maklashadi.

Jismoniy mashqlarni bajarish jarayoni shug’ullanuvchilarga nafaqat jismoniy, balki ma'naviy ta'sir ham ko’rsatadi. Buning oqibatida bu jarayon tarbiya vazifalarini yechish uchun qulay sharoitlar yaratadi.



Jismoniy madaniyat

Jismoniy madaniyat - bu umumiy madaniyatning bir qismi, xalq jismoniy barkamolligi maxsus vositalarini yaratish hamda foydalanish ishida jamiyat erishgan muvaffaqiyatlarning yig’indisidir.

Jismoniy madaniyatning vazifalari quyidagilardir:

• faoliyatni oqilona me'yoriy mustahkamlash;

• madaniy axborotni jamlash, aks ettirish va uni avloddan avlodga yetkazish;

• shaxslararo kommunikativ munosabat o’rnatish, aloqa qilishga ko’maklashish;

• insonning biologik, sog’lomlashtiruvchi ehtiyojini qondirish, uning jismoniy holatini yaxshilash va jamiyat a'zosi sifatida Vatan oldidagi majburiyatini bajarish uchun, kundalik hayot uchun zarur layoqat darajasini ta'minlash;

Jismoniy madaniyat bazasi

Jismoniy madaniyat bazasi maxsus ma'lumot va jismoniy tayyorgarlikni ta'minlaydi.

Bazali jismoniy madaniyat turlarini shartli ravishda “Maktabgacha va maktab jismoniy tarbiyasi” deb atash mumkin. Bu bilan jismoniy tarbiya mashg’ulotlarining maktabgacha tarbiya muassasalarida, shuningdek, jismoniy tarbiyaning o’quv fani sifatida maktab yoshidagi bolalar uchun umumta'lim maktablari va kasb-hunar kollejlarida hamda boshqa o’quv-tarbiya muassasalarida majburiy ekanligi belgilab qo’yilgan. U umumiy jismoniy bilimlaming yetkazilishiga, jismoniy sifatlarning har tomonlama rivojlanishini ta'minlashga, mustahkam salomatlikni kafolatlashga qaratilgan, shu bilan birga, har birimizga zarur bo’lgan jismoniy layoqatlilikni kafolatlaydi.

Maktabdagi jismoniy tarbiya shu jihatdan qaraganda bazali jismoniy tarbiyaning fundamental qismidir.

Bazali jismoniy tarbiya maktabgacha va maktabdagi jismoniy tarbiya shakllari bilan chegaralanmaydi. U jismoniy tayyorgarlik darajasini maktabdan ko’ra yuqori ta'minlaydi, shuningdek, kelajakdagi jismoniy tayyorgarlikni o’z ichiga oladi.

Sport- jismoniy madaniyatning tarkibiy qismi

Sport jismoniy rivojlanishni va insonning u bilan bog’langan boshqa sifatlari rivojlanish darajasini ta'minlaydi.

Ommaviy sport bazasi jismoniy tarbiyaning tarkibiy qismidir. Yuqori muvaffaqqiyatlarga erishishda sport jismoniy madaniyatning maxsus sohasini ifodalaydi.

Amaliy jismoniy tarbiya

Amaliy jismoniy tarbiya kasbiy-amaliy va harbiy-amaliy turlarga bo’linadi. Ularning xususiyatlari professional faoliyat sohasiga bevosita kiritilishi bilan belgilanadi.

Jismoniy tarbiyaning amaliy turlari bazali jismoniy tarbiya bilan eng mustahkam tarzda bog’langan. Ularning uzviy aloqasi shunda ifodalanadiki, bunda kasbiy-amaliy va harbiy-amaliy jismoniy tayyorgarlik umumiy jismoniy tayyorgarlik negizida quriladi. Bundan tashqari, jismoniy tarbiyaning amaliy turlari mazmuniga bazali jismoniy tarbiya va sportning muvofiq unsurlari ham kiradi.

Sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya

Jismoniy tarbiya tarkibiga davolovchi jismoniy tarbiya ham kiradi. U organizmning vaqtinchalik yo’qotilgan funksional imkoniyatlarini tiklashga ko’maklashadi.

Kundalik turmush va dam olish tartibi, ish kuni doirasiga kiritiladigan jismoniy tarbiya gigienasi organizmning joriy holatini yaxshilashga xizmat qiladi, ya'ni asosiy hayot faoliyati uchun qulay funksional “fan” shakllanishiga ko’maklashadi.

Jamiyat madaniyatining tarkibiy qismi bo’lgan jismoniy tarbiya ko’pchilik aloqalarning boshqa qismlari bilan birlashgan, chunonchi jismoniy tarbiya va ommaviy tayyorlangan tomosha tutashgan joyda jismoniy tarbiya paradlari va namunali chiqishlar vujudga keldi.

Jismoniy tarbiya turlarining tasnifi katta amaliy ahamiyatga ega, u jamiyatda jismoniy tarbiyadan maqsadga muvofiq foydalanish yo’nalishini ko’rsatadi. Chunonchi, agar maktabda bazali jismoniy tarbiya vazifalari yechilayotgan bo’lsa, u holda jismoniy ma'lumot va umumiy jismoniy tayyorgarlik amalga oshiriladi. Jismoniy tarbiyaning barcha boshqa turlari bu vazifalarni yechishga ko’maklashishi mumkin, ammo bazali jismoniy tarbiya o’rnini bosishga qodir emas.

Jamiyatda jismoniy tarbiyaning rivojlanish darajasi quyidagi ko’rsatkichliar bilan baholanadi:

• jamiyat a'zolari turmushiga jismoniy tarbiyaning tatbiq etilishi;

• jamiyat a'zolarining jismoniy tayyorlik va sog’liq darajasi;

• jismoniy tarbiya mashg’ulotlarining moddiy-texnika ta'minoti sifati va borligi;

• jismoniy tarbiya harakatiga rahbarlikni amalga oshiruvchilar, jamoa faollari va shtatdagi xodimlar malakasi;

• jismoniy tarbiya mashg’ulotlariga ilmiy-texnika taraqqiyoti so’nggi yutuqlarining tatbiq etilishi darajasi;

• jamiyat a'zolarining sportda erishgan yutuqlari.



Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati fanining o’quv rejasidagi boshqa fanlar bilan aloqasi

Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati o’quv fani sifatida mutaxassislar oldiga qo’yilgan vazifalarni hal etish uchun zarur bilimlar, professional faoliyat jarayonida zaruriy ko’nikma va bilimlar bilan qurollantiradi.

Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyatining vujudga kelishi va rivojlanishida jamiyat taraqqiyoti va ayrim insonlarning yaxshi jismoniy tayyorgarlikka ehtiyoj tug’ilishini anglaganliklari turtki bo’ldi. Bu ehtiyoj qonuniylikni o’rganishga intilishni talab qiladi, uning asosida harbiy ish va mehnatda yuqori natijalarga erishish uchun insonning jismoniy rivojlanishini boshqarish yotadi.

Amaliyotning rivojlanishiga qarab muayuan nazariy holatni vujudga keltiruvchi maxsus fan yuzaga keldi. Bu fanni ikki bo’limga ajratish mumkin:

• jismoniy tarbiyaning ijtimoiylik predmeti, jismoniy tarbiyani tashkillashtirishning qonuniyligi tarix, sport psixologiyasi va boshqalarning qonuniyligini o’rganuvchi maxsus gumanitar harakterdagi fandir.

Jismoniy tarbiya tabiiy sharoitida (dinamik anatomiya, fiziologiya, biokimyo va biomexanika, jismoniy mashqlar va boshqalar) organizmning rivojlanishi va ishlab turishining qonuniyligini o’rganuvchi biologik xarakterdagi fan.Bu fanlardan olingan umumlashtirilgan ma'lumotlar va ular asosida jismoniy tarbiyaning umumiy qonuniyatini bilish bilan jismoniy tarbiya nazariyasi shug’ullanadi.

Shunday qilib, jismoniy tarbiya nazariyasi pedagogik jarayon sifatida jismoniy tarbiyaning umumiy qonuniyatini o’rganishga qaratilgan. Bu qonuniyat teng darajada aholining har qanday kontingentini jismoniy tarbiyasiga ham tegishlidir.

Jismoniy tarbiya uslubiyatining o’rganish predmeti shug’ullanuvchilarning aniq yoshiga yo’naltirilgan, ularning kasbiy faoliyati, sport ixtisosligiga ega bo’lgan jismoniy tarbiyaning xususiy qonuniyatini o’rgatishdan iboratdir. Binobarin, jismoniy tarbiyaning uslublari ko’p. Pedagogik tavsiya ko’rinishida umumiy qonuniyatni amalga oshirishda uslubiyatning bu qonuniyatlari shug’ullanuvchilar va jismoniy tarbiya rahbarlari harakatlarini tasvirlashga aylanib qoladi.

Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati barcha sport- pedagogika fanlari bilan mustahkam bog’langan holda ishiab chiqilgan umumiy qonuniyat nazariyasiga tayanadi, sport- pedagogik fanlaridan olingan aniq ma'lumotlar esa nazariyaning kelajakdagi umumlashtirish predmeti bo’lib hisoblanadi.

Nazariya va uslubiyatning pedagogika bilan aloqasi jismoniy tarbiyaning birlamchi vazifasidir. Jismoniy tarbiya jarayonida o’sib kelayotgan avlodning bilim va tarbiyasi sohasida psixologiya va umumiy pedagogikaning yutuqlaridan ijodiy foydalaniladi.

Jismoniy tarbiya jarayoni samarali boshqarilishini faqat shug’ullanuvchilar organizmi ishiab turishining biologik qonuniyatini muntazam hisobga olgan taqdirdagina bilish mumkin.

Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyatining mazmunini quyidagi masalalar tashkil etadi:

Jismoniy tarbiya ijtimoiy hodisa sifatida uning boshqa tarbiya turlari bilan aloqasi, jismoniy tarbiyaning tamoyillari, umumiy vazifasi, maqsadi bilan aniqlanadi.

Mazmunida talaygina o’rinni jismoniy tarbiyaning vositalari tavsifi, uslubiy tamoyillar va harakatlarni o’rgatish uslublari, jismoniy sifatlarning rivojlanishi, jismoniy mashqlar bilan o’rgatish jarayonining tuzilishi, shuningdek, jismoniy tarbiya uslubining xususiyati, jumladan, maktabgacha va maktab yoshidagi bolalar sport mashqlari egallaydi.



Tayanch iboralar:

Madaniyat

Ta’lim

Tarbiya

Shaxs

O’z - o’zini tekshirish uchun savollar

1. Jismoniy tarbiyaning asosini tavsiflab bering?

2. Amaliy jismoniy tarbiya deganda nimani tushunasiz?

3. Jismoniy tarbiya qaysi fanlar bilan bog’liq?



Asosiy adabiyotlar

1 - A. Normurodov; o‘quv qo`llanma «Tafakkur - bo‘stoni». 2011. 192 bet.

2 - T. S.Usmonxo‘jayev, S.G. Arzumanov Jismoniy tarbiya kasb-hunar kollejlari uchun darslik «O‘qituvchi» nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent – 2007

3 - A Abdullaev Sh. X. Xonkeldiev Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati Toshkent - 2005

4 - R S Salomov Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati Toshkent – 2014

5 - K. Mahkamdjanov, R.Salamov, I.Ikramov, Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikai Toshkent - 2008


3-Mavzu: O‘zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat tizimini rivojlanishining umumiy tavsfi

Reja:

1- Jismoniy madaniyatning ijtimoiy asoslari

2- Jismoniy tarbiya tizimining asosiy bo‘g‘inlari

3- Jismoniy tarbiya tizimining tashkiliy asoslari

Jismoniy madaniyat o‘zining qonuniyatlariga, rivojlanishiga tuzilishiga ega. Bularni bilish o‘sib kelayotgan yosh avlodning jismoniy tarbiyasini to‘g‘ri amalga oshirish uchun zarurdir.



Jismoniy madaniyatning ijtimoiy asoslari

,,Kirish“ da jismoniy madaniyatning ijtimoiy taraqqiyotga muvofiqligi, pedagogik jarayonligi haqida so‘z yuritilgan edi. Bu jarayonning ijtimoiy asoslari haqida gapirilganda ijtimoiy maqsadlarga erishish tushuniladi, ya’ni shaxsni rivojlantirish jamiyat taraq- qiyotiga xizmat qiladi. Bunday ijtimoiy tashkil etishlik tizim nomini oladi. Jismoniy tarbiya tizimi jismoniy madaniyat tarkibiy qismlarining maqsadga yo‘naltirilganligi deb tushuniladi.

Jismoniy tarbiyadagi ijtimoiy tizimni quyidagicha ajratish mumkin:

1) ma’lum tizim va uning tarkibiy qismlarining vujudga kelishi; 2) vazifa; 3) jamiyatning boshqa tizimlari bilan o‘zaro bog'liqligi tarzi.

Jismoniy tarbiya tizimining tarkibiga jismoniy madaniyatning turli qismlari kirishi mumkin, ya’ni jismoniy takomillashgan, ishlab chiqarish bilan bog`liq bo‘lgan, har qanday moddiy va ma’naviy madaniyat omillari va boshqalar. Ammo bu yerda faqat jismoniy tarbiyaga taalluqli qismlar ko‘zda tutiladi. Bularsiz tizim yagona ijtimoiy Inna sifatida yashay olmaydi.

Har qanday lizimning yashash omili, uning amaliyotda qoilanilishidan iborat. Vazifaning mazmuni, jismoniy tarbiyaning vazifasini to‘g‘ri belgilash bilan aniqlanadi. Jismoniy tarbiyaning ichki va tashqi vazilalari belgilanadi.

Jismoniy tarbiya tizimining tashqi vazifasi odamlarga qaratilgandir. Ularning obyekti — odamlar; nazariy asosi — salomatlik, jismoniy kuch va odamlarning qobiliyati. Ichki vazifa tizimning tarkibiy qismlarining o‘zaro ta’sirini o'rganadi.

Jismoniy tarbiya tizimi jamiyatning boshqa asosiy tizimlari bilan bog`liqdir (iqtisodiy, madaniy, ilmiy tarbiyalar bilan aloqadorlik).

Bizning jismoniy tarbiya tizimi tarixiy-ijtimoiy tashkil topgan bo‘lib, maqsadi barcha aholining jismoniy kamol topishiga xizmat qilishdir.

Bu ilmiy-uslubiy rejali-normativ asosdir. Jismoniy tarbiya tizimi, ijtimoiy taraqqiyot davomida tarixiy yangi tizimdir. 0‘quvchilar jismoniy tarbiyasining tizimi jismoniy madaniyat tizimining ajralmas qismidir. Bu yerda jismoniy tarbiya tizimining asosiy bo‘g‘inlarini chizmali ravishda ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir.



Jismoniy tarbiya tizimining asosiy bo‘g‘inlari


Jismoniy tarbiya




Jismoniy tarbiyaning vujudga kelish sabablari va rivojlanishi

Jismoniy madaniyat bir butun tarbiya sifatida kishilik jamiyatining rivojlanish jarayoni bosqichlarida tabiatni oddiy o'zlashtirishdan, ongli maqsadda foydalanish natijasida vujudga keldi va rivojlanib bordi.

Mehnat qiiishning shartligi, mehnat qurollarini tayyorlash, mehnat qila bilishlik malakalarini avloddan avlodga berib borish natijasida, jamiyat hayotida jismoniy tarbiyaning vujudga kelishida asosiy sabab bo‘ldi.

Jismoniy tarbiya jismoniy mehnat jarayonida vujudga keldi, ya’ni mehnat bilan birga amalga oshdi. Ibtidoiy jamiyatda uning hamma a’zolari qaysi yoshda bo‘lishidan qat’iy nazar, mehnat qilishlari shart edi. Bolalarvao‘smirlar kattalarning ov qilish vaqtidagi faoliyatlarini (baliq ushlashlarida, yovvoyi daraxt mevalarini, tomirlarini terishda) kuzatib borib, o‘z tajribalarini oshirib borar edilar.

Jismoniy tarbiya gohida o‘yinlar va maxsus mashqlar sifatida amalga oshirilar edi. U hamma uchun bir xilda teng olib borilar, tarbiya masalasini katta yoshdagilar o‘z zimmasiga olgan edi. Bu davrda jismoniy tarbiyaning ravshanlanishiga, urf-odatlar, o‘yin- larni, har xil raqslarni kiritgan ibtidoiy din katta ta’sir ko‘rsatdi.

Ibtidoiy jamiyatning tugallanish bosqichida, ishlab chiqarishning keyingi rivojlanishi, mehnatning jismoniy tarbiyadan ajralishiga va ishlab chiqarish manbalarida, ishlab chiqarish qurollarining shaxsiy mulkka aylanishiga olib keldi. Natijada, ibtidoiy jamiyat o‘rniga sinfiy jamiyat (quldorlik) vujudga keldi. Jamiyat qonunlari, urush, qullarni ushlash va boshqa joylarni bosib olish kuchayib ketdi. Armiyaning vujudga kelishi, harbiy-jismoniy tayyorgarlikka talabrii oshirdi, jismoniy madaniyatning tubdan o'zgarishiga olib keldi. Bu davrga kclib hukmdor sinflar o'zlari tarbiyalanib, qullariga ham har tomonlama tarbiya bera boshladilar.

Hozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarda jismoniy tarbiya va sport yuqori rivojianish darajasiga ko'tarilgan.



Jismoniy tarbiyadagi asosiy yo‘nalishlar

Jismoniy tarbiyada uchta asosiy yo‘nalishni ajratish mumkin: umumiy jismoniy tayyorgarlik, professional jismoniy tayyorgarlik, sport tayyorgarligi.

Umumiy jismoniy tayyorgarlik salomatlikni mustahkamlashga, harakat qila bilish va malakalarni keng doirada o‘zlashtirib olishga, asosiy harakat sifatini rivojlantirishga, keyingi maxsus tayyorgarlikni tezroq o'zlashtirib olishga qaratilgandir. Umumiy jismoniy tayyorgarlik maqsadida, jismoniy tarbiyaning xilma-xil manbalaridan: jismoniy mashqlar, tabiatdagi tabiiy sog'lomlashtirish kuchlaridan va gigiyenik faktorlardan foydalaniladi.

Umumiy jismoniy tayyorgarlikda, jismoniy tarbiyaning hamma bosqichlari amalga oshirilib boriladi, ammo maktab jismoniy tarbiyasida, ommaviy jismoniy tarbiya ishlarida guruhli va alohida jismoniy mashqlar shakllaridan ko'proq foydalaniladi.

Professional jismoniy tayyorgarlik bu jismoniy tarbiyaning maxsus jarayoniclir, ya’ni yoshlarni aniq mehnat turiga va mudofaa faoliyatiga tayyorlashdan iborat. Bu yerda faqat professionallikka qaratilgan jismoniy mashqlar berib boriladi. Umumiy va professional jismoniy tayyorgarlikni bir-biridan ajratish shartlidir, chunki ular bir-birini o‘zaro to'ldirishga, kengaytirishga, boyitishga qaratilgan (XII bobga qaralsin).

Sport tayyorgarligi — jismoniy tarbiyada asosiy yo‘nalishdan iborat. Uning vazifasi odam tanlab olgan sport bo‘yicha yuqori mahoratlarga erishuvini ta’minlashdir. Jismoniy tarbiyada sport tayyorgarligi keng qo‘llash bosqichiga ega. Bu organizmning funksional imkoniyatining takomillashuvi bilan bog‘liq.

Jismoniy tarbiya yana bir spetsifik yo'nalishga ega — bu ham bo‘lsa, davolash jismoniy mashg‘ulot reabilitatsiyasi, ya’ni sog‘liqning tiklanishidir. Uning vazifasi ba’zi ish faoliyatini yo‘qotgan kasal a’zolarni jismoniy mashqlar orqali sog’aytirish, tiklashdan iborat.

Sobiq Ittifoq davrida, ya’ni 30-yillarning boshida jismoniy tarbiya bo‘yicha metodik qoMlanmalarni ishlab chiqarish bosqichi bo‘ldi. I.M.Karyakovskiy tahriri ostida (1940- u.) „Metodika fizicheskogo vospitaniya11 qoMlanmasi chiqdi. 1945-yil jismoniy tarbiya haqidagi fan, ayniqsa, gurkirab rivojlandi.

Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi bo'yicha nashr etilgan katta darsliklar, qo‘llanmalar vujudga keldi. V.V.Belinovich, K.X.Grantin, A.D.Novikov, L.P.Matveyev, fiziologiya bo'yicha A.N.Krestovikov, A.G.Gandelsman, V.S.Farfel, psixologiya bo‘yicha A.S.Puni, P.A.Rudik. Abdulla Avloniyning, „Turkiy Guliston yoxud Axloq", Abdurauf Fitratning, ,,Oila“ asarlarida ham jismoniy tarbiyaga katta e’tibor berilgan.

Jismoniy tarbiya tizimining dastur-normativ asosi, jismoniy tarbiya bo'yicha davlat dasturi ishlab chiqildi.

Jismoniy tarbiya bo'yicha davlat dasturi mamlakat aholisining har xil yoshdagi guruhlariga kiritilishi jismoniy madaniyat harakatining asosiy yutug'idir. Jismoniy tarbiya dasturi maktabgacha tarbiya yoshidagi muassasalarda (yasli, bog‘cha),umumta’lim va maxsus maktablarda, o‘rta maxsus va oliy o‘quv yurtlari, mudofaa qurolli kuchlari va boshqalar mavjud. Davlat dasturi muntazam ravishda takomillashib borib, har xil guruhlaruchun jismoniy tayyorgarlik darajasini belgilab boradi.

1935-yilda sobiq SSSR da birinchi bor jismoniy tarbiya tasnifi yaratildi, uning mazmuni va tarkibi ma’lum darajada o‘zgartirildi, takomillashib bordi, uning normalari har to‘rt yilda o‘tkaziladigan olimpiada o‘yinlaridan so‘ng an’anaviy ravishda o‘zgarib kelmoqda. Oxirgi to‘rt yilda mo‘ljallangan tasnif xalqaro sport turlarining mavjudligi bilan birga, MDH da yashayotgan xalqlarning an’anaviy milliy sport turlarining mavjudligi bilan xarakterlanadi.

Yagona sport tasnifining talablari va normalariga asosan, sportchilarga quyidagi sport razryadlari va unvonlari beriladi: o'smirlarning (uchinchi, ikkinchi va birinchi) bosqichlari. Katta sportchilar oliy kategoriya bo'yicha klassifikatsiyalanadi: „111 razryadli sportchi“, „II razryadli sportchi“, „ I razryadli sportchi“, „Sport ustasiligiga nomzod“, „Sport ustasi“, „Xalqaro toifadagi sport ustasi“, ,,Grossmeyster“ (shaxmatda).

Sport unvonlari yuksak faxrli unvonlar bo‘lib, umrbod bir marta beriladi (prinsip, qoida buzilsa , olib ham tashlanadi). Razryad normalari esa, har yilda bir marta takrorlanib turilishi kerak, agarda takrorlanib turilmasa, u holda razryad o'z kuchini yo‘qotadi.

Musobaqaning turlari quyidagilar: a) territorial (chegaralangan) musobaqalar bu musobaqaga tashkilotlar boshchilik qiladi; b) maxsus idoralar (mahkamaviy) musobaqalar bunga ko‘ngiili sport jamiyatlari boshchilik qiladi.

Territorial musobaqada — sportchi o‘z shahri va tumanining shon-sharafini hirnoya qiladi. Masalan, sportchilar bir shaharda yashab turib, biri yoshiarva o'smirlar sport maktabida, ikkinchisi, boshqa jamoada, uchinchisi ,,Paxtakor“ yoki ,,Jar“ sport majmuyida va hokazolarda shug‘ullanadilar; musobaqada esa bir-birlariga qarshi bellashadilar.

Majmuiy musobaqa bu spartakiadadan iborat. Musobaqalar yutish xarakteriga qarab quyidagilarga bo'linadi:

a) ochiq musobaqalar (bunda xohlagan sport tashkiloti qatnasha oladi); b) berk musobaqalar (bunga musobaqani tashkil etgan tashkilotdan tashqari hech kim qatnasha olmaydi).

Jismoniy tarbiya tizimining ilmiy asosi ijtimoiy va tabiiy fanlardan iborat. Bu fanlar asosida maxsuslashtirilgan tarmoqlar: sport sotsiologiyasi, jismoniy madaniyat tarixi va uni tashkil etish, jismoniy tarbiya nazariyasi, sport mashg'ulotlarining nazariyasi va boshqalar kelib chiqdi.

Jismoniy tarbiya haqidagi fanni shartli ravishda bir necha bosqichga bo‘lish mumkin. 20-yillar ilmiy g‘oyaga qarshilar bilan g'oyaviy kurash bosqichi, tarixiy-ijodiy merosni o'zlashtirish bosqichi bo`ldi. Har bir o'tkaziladigan musobaqa o‘z oldiga vazifa va maqsad qo'yadi: tashviqot tartibida, o'rtoqlik uchrashuvlari, saralab olish, tekshirish, tasnifli hamda ko‘rgazmali bo'Iadi. Natijalarni aniqlash uchrashuvlari uch sistemada olib boriladi: doiraviy sistema, olimpiya sistemasi, aralash sistema.

Musobaqani o‘tkazish uchun tashkiliy komitet (komissiya) tuziladi, bu komissiya musobaqa nizomini tuzadi, musobaqaning maqsad, vazifasini, qachon, qayerdaligini va boshqa komissiyalarning vazifalarini belgilaydi.

I. Xo‘jalik komissiyasi—musobaqaga joy, asbob-anjomlarni tayyorlaydi va ciatnashchilarniyotoq, oziq-ovqat bilan ta’minlaydi.

II. Tashkilotchi komissiya—musobaqa to‘g‘risidagi afisha, e’lonlarni tarqaladi. Musobaqa dasturini, taklif biletlarini tayyorlaydi. Musobaqa natijalarini, matbuot orqali ommaga yetkazadi.

III. Mandat komissiyasi — musobaqa qatnashchilarining soni va hujjatlari bilan birma-bir tanishib chiqadi, so‘ng sportchiga musobaqada qatnashishiga ruxsat beradi.

IV. Shifokorlar komissiyasi — musobaqa qatnashchilarini doimo tekshirib, nazorat qilib boradi.

Bu komissiyalar musobaqa davomida va undan so‘ng bosh hakam kollegiyasiga axborot beradi.

Musobaqa nizomi — bu hujjat asosida hamma uchrashuvlar (musobaqalar, spartakiadalar va hokazolar) olib boriladi. Unda musobaqani tashkil qilish, o'tkazish, qatnashuvchilar soni, qachon kelishi, sinov normalari qachon, qayerda boshlanishi ko‘rsatiladi hamda g‘oliblarni aniqlash, mukofotlash tartiblari va hokazolar bclgilab qo‘yiladi.

Jismoniy tarbiya tizimining tashkiliy asoslari

Jismoniy tarbiya shakllari davlat rahbarligida va jamoatchilik asosida birga olib borilishidan iborat. Davlat va jamoatchilik shakllarining birligi jismoniy tarbiyaning ikkala shaklining tashkiliy asosini yaratadi.

Jismoniy tarbiyani tashkil etishning davlat shakli, maktabgacha muassasalarda, har xil tipdagi maktablarda, o‘rtavaoliy o‘quv yurtlarida, harbiy bo'lim va bosluia kategoriyadagi tashkilotlarda jismoniy mashqlar, sport mashg‘ulotlari davlat dasturi talablariga ko‘ra o‘tkazilishi majburiydir. Dastur talablarini bajarish uchun rahbarlar, jismoniy tarbiya va sport bo'yicha mutaxassislar: o‘qituvchilar, muallimlar, trener-instruktorlar davlat oldida javob beradilar.

Bizning mamlakatimizda jismoniy tarbiyani boshqarishning asosiy rahbarlik organi Davlat sport qo‘mitasidir. Bunga taalluqli qo‘mitaIar jumhuriyatlarida, viloyat, tuman, o‘lka va avtonom respublikada mavjud.

Davlat yo‘li orqali, jismoniy tarbiya masalalarining formalarini tashkil qilish bilan birqancha vazirlik, qo‘mita va boshqarmalar shug'ullanadi. Ulardan asosiylari:

Davlat xalq ta’Iimi boshqarmasi (bolalar yaslisi, bog'chalari, umumta’lim maktablari, har xiltipdagi maktab-internatlar, bolalar va o‘smirlar sport maktablari, pedagogika kollejlari, institutlar, bolalar saroylari va boshqalar).

Mudofaa vazirligi (harbiy bo‘linmalar, kollej, litseylar, maktablar, institutlar, akademiyalar).

Sog‘liqni saqlash vazirligi (meditsina bilim yurtlari va institutlari, davlat fizkultura kabinetlari, shifokor-fizkultura dispanserlari, sog'lomlashtiruvchi muassasalar).

Madaniyat ishlari vazirligi (madaniyat va istirohat bog‘lari, klublar, bilim yurtlari, institutlar).

Ichki ishlar vazirligi (bo‘linmalar, bilim yurtlari, maktablar, akademiyalar).

Davlat xavfsizligi qo‘mitasi va boshqalar.

Bundan tashqari, jismoniy tarbiya ijtimoiy-ko‘ngilli, jamoatchilik asosida ham olib boriladi. Bu turning asosiy vazifasi, ommaviy fizkultura harakat jarayonini jadallashtirishdan iborat. Jamoatchilik formasining amaliyoti muntazam ravishda takomillashib, aholini jismoniy tarbiya va sportga jalb etuvchi yangidan yangi formalari vujudga kelmoqda.

Faqat oxirgi yillarda jamoatchilik jismoniy tarbiya tashkilotlarining tashabbusi bilan qator tashkiliy formalari vujudga keldi. „Salomatlik guruhlari“, „Havaskor yuguruvchilar klubi“, „Aerobika“, „Salomatlik so‘qmog‘i“, „ Hamma brigada bilan stadionga“, katta yoshdagi aholi uchun „Quvnoq startlar“, „Charm to‘p“, „Oltin shayba“ va bolalar uchun ko'pgina boshqa musobaqalar, ayniqsa ommabop musobaqalardan „Onam, otam va men — sport oilasi“ keng yoyilib bormoqda.

Ijtimoiy jismoniy tarbiya va sport tashkilotlari, akademik litsey- kollejlari, sanoat, birlashmalari, davlat va jamoa xo'jaliklari, uy-joy ekspluatatsiyasi idoralari (JEKlar), armiya bo‘linmalari va hokazolar qoshida tashkil etiladi.

Ko‘ngilli — jamoalarning boshlang‘ich tashkiloti, quyi jismoniy tarbiya va sport jamoalari yoki sport klublari hisoblanadi. Hozirgi vaqtda bularning soni 250 mingdan ortiq bo‘lib, 75 million shug'ullanuvchini o‘zida birlashtiradi. Ijtimoiy-jismoniy tarbiya va sport harakatini kasaba uyushmalar boshqaradi.

Jismoniy tarbiya tizimi mavjudligining shart-sharoitlari

Eng takomillashgan jismoniy tarbiya tizimi ham, moddiy ta’minotsiz va mutaxassislarni o‘qitmasdan, o‘z oldiga qo‘ygan vazifani hech qachon hal etolmaydi.

Mamlakatimizning 25 o‘quv va 3 ilmiy-tekshirish institutlari, pedagogika institutlari va universitetlari qoshida 10 jismoniy tarbiya fakultetlari, 100 dan ortiq akademik litsey va kollejlari qoshida jismoniy tarbiyani amalga oshirish va boshqarish kadrlari, trenerlar va mutaxassislar tayyorlanadi.

0‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sportga ommaviy informatsiya manbalari: radio, matbuot, tclcvideniyada katta e’tibor beriladi. Shu tashviqot ishlari tufayli, jismoniy tarbiya sohasida maxsus bilimlar va axborotlar tarqatish imkoni tug'ildi. 0‘zbekistonda ,,Sport“, „Futbol“ gazetalari, ,,Kurashu jurnali mavjud.

Jismoniy tarbiya tizimining moddiy-texnik bazasi muntazam ravishda o‘sib, mustahkamlanib bormoqda. Davlat budjeti salomatlikni saqlash va jismoniy tarbiya va sport uchun belgilangan mablag1 ajratadi. Bu manbalarga kasaba uyushmalari, sanoat korxonalari ajratgan mablag‘larning ma’lum summasi ham qo'shiladi.

Shaxsni har tomonlama rivojlantirish asosi

Shaxsni har tomonlama rivojlantirish asosi, tarbiyaning asosiy maqsadlaridan kelib chiqib bulim jamiyat a’zolarini har tomonlama rivojlantiradi. Unda insoniyatning har tomonlama o‘z idealiga intilishi mujassamlashgan.

Jismoniy tarbiya amaliyotida shaxsni har tomonlama rivojlantirish ikki asosiy yo'nalishda olib boriladi. Jismoniy tarbiya umumiy tarbiyaning boshqa tomonlari bilan uzilmas aloqasi (aqliy, axloqiy, estetik, mehnat) va jismoniy mashqlarning har tomon- lamaligi bilan (umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikning birligi, organizmning shakl va funksiyasi rivojlanishi, jismoniy sifatlar, harakat qila bilish va malaka hosil qilish).

Jismoniy mashqlar mashg'ulotida, ayniqsa, bolalar bilan majburiy dastur asosidagi darsmi yoki yosh sportchilarning trenirovkasini, albatta axloqiy tarbiyadan ajratilmaydi. Faqat shu yerda jamoachilik (kollektivizm), vatanparvarlik, qat’iylik, botirlik vasofdillik, shaxsning ma’naviy va jismoniy sifatlari namoyon bo'Iadi.

Jismoniy mashqlar mashg'ulotlarga estetik tarbiyaning ham manbayi sifatida xizmat qilishi kerak. Asta-sekin shakl go'zalligi, harakat go'zalligi tushunchasidan axloqiy, ma’naviy go'zallik tushunchasiga, o'zaro muomala tushunchasiga o'tmoq zarur. Bular- ning hammasi pedagog tomonidan tarbiyaviy ishlarning qanday qo'yilishiga bog'liq. Tarbiyaning qaysi bir tomonini hisobga olmaslik, bir tomonlama yo'nalishga intilish — harakat tcxnikasini o'zlashtirib olish yoki jismoniy sifatlar bo'yicha yuqori natijalarga erishish uchun qilingan hamma ishlarni yo'qqa chiqaradi.

Insonni har tomonlama jismoniy rivojlantirish, jismoniy tarbiya jarayonida amalga oshirilishi mumkin. Odamning jismoniy sifatlarini tarbiyalash, unda harakat qila bilishning, bilim va malakalari hamda hayotiy-zaruriy amaliyotlarga katta ehtiyoj, sharoit yaratilgandagina, barkamol rivojianish vujudga keladi.

Har tomonlama tayyorgarlik, hayotiy-zaruriy, katta amaliy mashqlar tanlangandagina ta’minlanadi (yugurish, sakrash, suzish, harakatli va sport o'yinlari, og'irlik ko'tarish va boshqalar).

Jismoniy tarbiyaning mehnat va mudofaa amaliyoti bilan bogiiqligi asosi

Bu asos jismoniy tarbiyaning amaliy ahamiyati, jamiyatimizda uning amaliy o‘rni bilan izohlanadi.

Jismoniy tarbiyaning mehnat va mudofaa amaliyoti bilan bog'liqligi asosiy jismoniy tarbiya tizimi odamlarni mehnatga va mudofaa faoliyatiga tayyorlashda bosh vazifani o'taydi.

Zamonaviy harbiy texnikaning rivojianish darajasining yuqori bo‘lishi inson omilining ahamiyatini oshiradi. Shuning uchun harbiy xizmatchilarning jismoniy tayyorgarligiga juda katta ahamiyat berilishi kerak.

Jismoniy mashqlar professional tayyorgarlikni almashtira olmaydi, ammo yaxshi harakat tayyorgarligi, yaxshi „harakat maktabini“ tez o'zlashtirib olish, harakat faoliyatlarini va harbiy mutaxassislikni tezroq va yaxshiroq o'zlashtirishga imkon beradi.

Ilmiy tadqiqotlar ko‘rsatishicha, zamonaviy ishlab chiqarish sharoitida, jismoniy tarbiya mehnatning eng yaqin yordamchisi hisoblanadi. Bu odamlarning salomatligini tiklab, saqlabgina qolmasdan, yuqori mehnat qobiliyatini ham tiklaydi.

Jismoniy madaniyat sportchi yoshlarni mehnatga tayyorlashda mehnat jamoalarida ko‘nikma hosil qilishga yordam beradi. Avval, fizkultura va sport bilan shug'ullangan yigit va qizlar uchun yangi sharoitda mehnat resurslarini o'zlashtirib olish uchun 1,5—2 marta vaqt kam sarflanadi.

Jismoniy tarbiyaning sog‘lomlashtirishga yo‘naltirilganligi asosi

Jismoniy tarbiyaning sogiomlashtirishga yo‘naltirilganligi jismoniy tarbiyaga xosdir. Shunga ko‘ra, har qanday jismoniy mashqlar mashg‘ulotning aniq vazifalaridan, metodlari va tashkil qilish formalaridan qat’iy nazar, aholining salomatligini mus- tahkamlanishiga olib keladi.

Uzoq zamonlardan buyon, shilbkorlar va faylasuflar inson salomatligi uchun jismoniy mashqlar zarurligini aniqlaganlar. Harakatni biron-bir dori almashtira olmasligi, aksincha, harakat faolligi ko‘pgina dorilarni almashtira olishini belgilab berganlar.Arastu hakim, odam salomatligini zaiflashtiradigan narsabu bekorchilikdir, deb bilgan. Ibn Sino esa, agar jismoniy mashqlar bilan muntazam shug'ullanilsa, doriga boigan muhtojlik yo‘qo!adi, deb koi’satgan. Allotunning iborasi bilan aytganda, “Gimnastika meditsinaning davolash qismi“.Gippokratning mediklar uchun „Shikastlama" dci'.an asosiy buyruqlari, jismoniy tarbiya o‘qituvchilari va trenerlariga ham taalluqli. Jismoniy tarbiya aholini sogionilashtirishga yo‘naltirilganligi asosi bizning jamiyalimiz uchun xos boigan ijtimoiy yutuqlar bilan birga amalga oshiriladi: xak|ning moddiy farovonligini oshirish; maishiy sharoitini yaxshilash; ijlimoiy gigiyenani rivojlantirish; salomatlikni saqlash tizimini lakomillashtirish va uning jismoniy tarbiya bilan yaqin aloqasini amalga oshirishdan iborat.

Tayanch iboralar:

Ta’lim


Tarbiya

Shaxs


Sog‘lomlashtirish

Tizim


O’z - o’zini tekshirish uchun savollar:

Jismoniy taribyaning tashkiliy asoslari

Jismoniy tarbiyaning tizimining asosiy bo‘g‘inlari

Maktabgacha jismoniy taribiya deganda nima tushuniladi



Asosiy Adabiyotlar

1 - A. Normurodov; o‘quv qo`llanma «Tafakkur - bo‘stoni». 2011. 192 bet.

2 - T. S.Usmonxo‘jayev, S.G. Arzumanov Jismoniy tarbiya kasb-hunar kollejlari uchun darslik «O‘qituvchi» nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent – 2007

3 - A Abdullaev Sh. X. Xonkeldiev Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati Toshkent - 2005

4 - R S Salomov Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati Toshkent – 2014

5 - K. Mahkamdjanov, R.Salamov, I.Ikramov, Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikai Toshkent - 2008



4-Mavzu: O‘zbekiston Respublikasi hukumatining jismoniy madaniyat va sport bo‘yicha qabul qilgan hujjatlarining ahamiyati.

Reja:

1. O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportning rivojlantirishi

2. Uzluksiz ta’lim tizimida jismoniy tarbiya va sport rivojlantirish

3. Jismoniy tarbiya va sportning rivojlantirishda chiqarilgan qonun va qarorlarni taxlil qilishdan olingan xulosalar

O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng oradan ko’p o’tmasdan O’zbekistonda Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish axoli o’rtasida yanada ko’proq targ’ib qilish, sog’lom turmush tarzini barpo etish maqsadida 14.01.1992 yili «Jismoniy tarbiya va sport» to’g’risidagi qonuni qabul qilindi.

Respublikamiz Prezidenti Islom Abdug’aniyevich Karimovning jonkuyarligi sportning moxiyatini to’g’ri tushunib uni aholining barcha qatlamlariga targ’ib qilish kerakligi siyosatimizning ustuvor vazifalirdan biri ekanligini aytib, shunday so’zlarni misol keltirib o’tgan edi: «Hech bir narsa mamlakatni dunyoga sport kabi tez mashhur qila olmaydi». Bizning ota-bobolarimiz kishilar bilan uchrashganda yoki xayrlashganda, bir-biriga chin yurakdan salomatlik tilashgan. Bugungi kunda yoshlarni o’zini salomatligi to’g’risida o’zi g’amxo’rlik qilishi, yoshlikdan jismoniy tarbiya va sport ko’magida jismoniy kamolatga erishish g’oyalarni singdirish kerak.

Mustaqillikka erishganimizdan so’ng jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish davlatimizning siyosati darajasiga ko’tarildi. Buning yorqin misoli sifatida mustaqillikka erishganimizdan so’ng jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish maqsadida mamlakatimizda chiqarilgan qonun, farmon va qarorlar soni yigirmadan oshib ketdi, bularning ba’zilarini sanab o’tsak.

Mustaqilikga erishganimizga 5 oy to’lmasdan mamlakatimizda 1992 yili 14 - yanvarda «Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida»gi qonun qabul qilindi. Bu qonun 28 moddadan iborat edi. Shuni e’tirof etish kerak-ki, hali jahon mamlakatlari orasida hyech bir davlatda jismoniy tarbiya va sport to’g’risida qonun ishlab chiqilmagan edi. Buni birinchi bo’lib mamlakatimizda yo’lga qo’yilgan. Shu yilning o’zida 21 yanvar kuni Milliy Olimpiya qo’mitasi tuzildi va 27 may kuni Halqaro Olimpiya qo’mitasi tarkibiga rasmiy a’zosi etib qabul qilindi.

1993 yil 18-martda Vazirlar Mahkamasining «Futbolning ommaviyligini rivojlantirish to’g’risida»gi qarori e’lon qilindi.

1993 yil Respublika Prezidenti I.A.Karimovning «Sog’lom avlod uchun» farmoni e’lon qilindi va shu yili 4 mart kuni «Sog’lom avlod» ordenini ta’sis etish to’g’risida Vazirlar Mahkamasining qarori chiqarildi.

1996 yil 13-martda «O’zbekistonda futbolni rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Vazirlar Mahkamasining qarori qabul qilindi.

1994 yil Toshkentda O’zbekiston Respublikasida tennis bo’yicha «Prezident kubogi» tashkil etildi.

1997 yili «O’zbekistonda tennisni rivojlantirish to’g’risida»gi Prezident farmoni e’lon qilindi.

1997 yil 29 avgustda «Ta’lim to’g’risida»gi qonun qabul qilindi va bu 5 bo’lim, 58 moddadan iborat edi.

1998 yil sentyabr oyida birinchi marotaba O’zbek kurashi bo’yicha Toshkent shahrida birinchi jahon chempionati o’tkazildi.

1999 yil «O’zbek kurashini ommaviylashtirish» to’g’risida Prezident farmoni e’lon qilindi.

1999 yil 1 fevralda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Halqaro kurash assosiasiyasini qo’llab quvvatlash to’g’risida»gi farmoni e’lon qilindi.

1999 yil 27 mayda Vazirlar Mahkamasining 271-sonli «O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida» qaror chiqarildi.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 27 martdagi 271-sonli qaroriga asosan 1999 yil 24 dekabrda «Alpomish» va «Barchinoy» kriteriyalari ishlab chiqildi va buni 2000 yil 1 yanvardan boshlab kuchga kiritish va amalda tadbiq qilina boshlandi va bu hozirgi kunda ham to’liq qo’llanilmoqda.

2000 yil 15 fevralda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Sog’lom avlod» davlat dasturi to’g’risidagi qarori chiqdi.

2000 yil 26 mayda Oliy Kengash yangi taxrirda «Jismoniy tarbiya va sport» to’g’risidagi qonuni ishlab chiqildi va buni 2 chi chaqiriq, 2 chi sessiyasida qabul qildi.

2000 yil O’zbekiston Respublikasi Prezidentning O’zbekistonda «Uch bosqichli» musobaqa tizimini joriy yetish to’g’risidagi farmoni ye’lon qilindi.

2002 yili 24 oktyabrda O’zbekiston Respublika Prezidentining Farmoni «O’zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasini tuzish to’g’risida»gi farmoni ye’lon qilindi va 2002 yili 31-oktyabrda Vazirlar Mahkamasining 374-sonli qarori. «Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi» to’g’risidagi qarori e’lon qilindi.

2002 yil 25 dekabrda «Talaba sport uyushmasini tuzish to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim Vazirligi tomonidan farmoni chiqarildi.

2003 yil «Talabalar musobaqalarini ommaviylashtirish» to’g’risida Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan farmon chiqarildi.

2004 yil 27 sentyabrda O’zbekiston Respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligini tashkil yetish to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni chiqdi va e’lon qilindi.

2004 yil 29-avgustda «Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasining faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari» to’g’risidagi PF. 348-sonli ijrosini ta’minlash borasida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni chiqarildi.

2006 yil 1 - may O’zbekistonda «Futbolni rivojlantirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni chiqdi.

1997 yilda «Ta’lim to’g’risida»gi qonun va kadrlar tayyorlash milliy dasturining qabul qilinishida juda katta ma’no mazmuni bor edi. Yani O’zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’lim tizimini joriy etish bilan bog’liq va shunga muvofiq mamlakatimizda yangi qabul qilingan «Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida»gi qonun O’zbekistonda bolalar sportini rivojlantirish to’g’risidagi qaror va farmonlar mamlakatimizda «Uch bosqichli» musobaqa tizimining yaratilishiga turtki bo’ldi. Vatan ravnaqi el-yurt tinchligi, halq faravonligi uchun qalb quri kuch-qudratini baxshida etadigan har jixatdan barkamol farzandlarni voyaga yetkazgan yurtning kelajagi buyukdir.

Mutaxassislarning e’tirof etishichi dunyo mamlakatlarida o’quvchilar va talaba yoshlarning turli darajali sport musobaqalari mavjud, ammo o’smirlar va yoshlarning jismoniy tarbiya va sportga ommaviy jalb yetishning bizda amal qilayotgan tizimga o’xshash mukammal uzluksiz tizimi jahon tajribalarida kuzatilmagan. E’tiborlisi shundaki bu tizim hozirning o’zidayoq dunyoning ko’pgina davlatlarida qiziqish uyg’otmoqda. Uzviy uch bo’g’indan iborat bunday tizim to’g’risidagi axborot Qozog’istonning Almata shahrida, AQShning Vertiniya Vech shtatida bo’lib o’tgan halqaro anjumanlarda ma’lum qilindi. O’zbekistonda yaratilgan yangilik haqida ilk fikrlar bildirildi.

2000 yil Namanganda o’tkazilgan talabalar Universiadasi, 2001 yil Jizzaxda bo’lib o’tgan «Barkamol avlod» sport o’yinlari mazkur tizimning yosh avlod tarbiyasida qanchalik muhim o’rin tutishini ko’rsatdi. Dunyoning hech qaysi davlatida o’rta maxsus va kasb-hunar ta’limi tizimi talabalari o’rtasida rasmiy ommaviy musobaqa o’tkazilmaydi. Shuning uchun ham «Barkamol avold» sport o’yinlarining oltin medali, Halqaro Olimpiya qo’mitasining o’sha paytdagi prezidenti Xuan Anton Samaranchga topshirilganda u mazkur musobaqalarni haqiqiy kichik Olimpiada, deb atalgani bejiz emas.

O’z navbatida musobaqalarning kumush medali Osiyo Olimpiya kengashi raisi Shayx Axmad al-Sabaxga taqdim etilganda ham katta ma’no bor.

2001–2002 o’quv yilidan boshlab, mazkur tizimning dastlabki bosqichi maktab o’quvchilarining «Umid nihollari» sport musobaqalarini o’tkazishga kirishildi. Buning dastlabki faol final bosqichi 2002 yili aprel oyida o’tkazila boshlagan edi.

Prezidentimiz I.A.Karimov sport orqali bolaning dunyoqarashi o’zgaradi. Kecha ko’chada nima qilishni bilmay yurgan bola biron bir hunar o’rganish sport mashg’ulotlari bilan band bo’lsa ota-onasiga ham boshqacha ko’z bilan qaraydi. Oilada mehr oqibat kuchayadi.

«Ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilish borasida» O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning firk va mulohazalari «Kadrlar tayyorlash milliy dasturini» amalga oshirish borasida mulohazalar bildirildi.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofiq hamda o’sib kelayotgan yosh avlodning jismoniy va ma’naviy yuksakligini shakllantirishning sog’lom turmush tarziga intilish va sportga mehr muhabbat singdirishning g’oyat muhim sharti sifatida bolalar ommaviy sportini rivojlantirishni senatga oshirishga qaratilgan.

Bundan tashqari davlatimiz rahbari tashabbusi bilan 2004-2009 yillarda maktab ta’limini rivojlantirish davlat umumli dasturi ishlab chiqilgani va hayotga keng joriy qilinayotgani bolalar sportini rivojlantirish borasida ham muhim amaliyot kasb etmoqda.

O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportning rivojlanishi

Sog’lom turmush tarzini shakllantirish, millat geno-fondini yanada sog’lomlashtirish, barkamol avlodni tarbiyalash borasida jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish ahamiyati davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri deb belgilangan. Qisqa muddatda bu sohada olib borilgan keng ko’lamli amaliy harakatlar o’z samarasini bera boshladi.

Ma’lumki, mamlakatimiz sporti 1991 yilgacha sobiq Ittifoq bo’yicha amal qilgan hukumron tizimning bir qismi bo’lib, yurtimiz bu masalada xalqaro maydonga mustaqil chiqish va o’z imkoniyatlarini namoyon yetish huquqiga yega bo’lmagan. Respublikamizning sanoqli sportchilarigina Olimpiya o’yinlari, jahon va Yevropa miqyosidagi nufuzli musobaqalarda qatnasha olardi. Asosiy ye’tibor mahalliy aholi o’rtasidan malakali sportchilar tayyorlash, jismoniy tarbiyani ommalashtirishga emas, balki boshqa respublikalardan tayyor sportchilarni taklif qilib, xo’jako’rsinga muayyan natijalar olishga qaratilar edi. Shu bois, respublikaning faqat markaziy shaharlarida birmuncha ishlar qilinib, chekka hududlarda sportni rivojlantirishga yetarli ahamiyat berilmadi. 1991 yilgacha O’zbekistonda jahon andozalari talablariga javob beradigan birorta ham yirik sport inshooti bunyod etilmagani, hatto Toshkent shahrida ushbu talablarga mos sport majmuasi bo’lmaganini o’ziyoq bu fikrni yaqqol tasdiqlaydi.

O’zbekistonda mavjud muammolarni bartaraf qilish maqsadida Mustaqillikning birinchi kunlaridanoq mamlakat rahbarining tashabbusi bilan jismoniy tarbiya va sport sohasini rivojlantirishga qaratilgan tegishli qonunlar, prezident farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari bosqichma-bosqich qabul qilinib, ular joriy etildi.

Qisqa muddatda:

jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning tashkiliy asoslari takomillashtirildi;

O’zbekiston Milliy Olimpiya qo’mitasi, sport turlari bo’yicha federatsiyalar tashkil qilindi;

- jismoniy tarbiya-sog’lomlashtirish, ommaviy sport ishlari va sportning milliy turlari rivojlantirildi; jismoniy tarbiya va sport sohasini mablag’ bilan taminlash tizimi takomillashtirildi, nodavlat sektor rivojlantirildi;

Mamlakat sportchilari Olimpiya o’yinlarida ilk marotaba mustqil jamoa sifatida Amerikaning Atlanta shaxrida 1996 yilda ishtirok yetdilar. O’zbekiston hukumati sportchilarimizni xalqaro musobaqalar, Olimpiya, Osiyo o’yinlarida muvoffaqiyatli qatnashishlari uchun barcha sharoitlarni yaratib bermoqda. Mustabid tuzum davrida, O’zbekistondan yozgi Olimpiya o’yinlarida atigi 40nafar sportchi ishtirok etgan bo’lsa, mustaqillikdan keyin birgina AQSh ning Atlanta shahrida bo’lib o’tgan Olimpiya o’yinlarida mamlakatimizning 76 nafar sportchisi qatnashib, dzyudochi Armen Bagdasarov kumush, bokschi Karim To’laganov esa, bronza medallarini qulga kiritdilar. 1994 yilda o’tkazilgan qishki Olimpiya o’yinlarida Lena Cheryazova oltin medalga sazovor bo’ldi.

Mamlakatda Olimpiya o’yinlari dasturidan o’rin olgan sport turlarini mamlakatda rivojlantirish bilan birga, milliy sport turi "Kurash"ning jahon sport arenalariga olib chiqish borasida mislsiz ishlar amalga oshirildi. O’zbek milliy sporti kurashni yanada rivojlantirish, uning xalqaro maydonda mustahkam o’rin egallashi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti 1999 yilda «Xalqaro Kurash Assosiasiyasini qo’llab-quvvatlash to’g’risida»gi farmonini imzoladi. Unga ko’ra, yurtimizda Xalqaro kurashni rivojlantirish jamg’armasi tuzildi. Xalqaro kurash assosiasiyasi hamda Xalqaro kurash akademiyasiga davlat tomonidan huquqni va amaliy jihatdan katta ye’tibor ko’rsatildi. Mamlakat Prezidenti I. Karimov Xalqaro Kurash Assosiasiyasining faxriy prezidenti etib saylandi.

Mamlakatda jismoniy tarbiya va sportni kompleks rivojlantirish maqsadida «O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Vazirlar Mahkamasining qarori 1999 yilda qabul qilindi. Unga binoan, «O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish Davlat dasturi konsepsiyasi» tasdiqlanib, uning asosiy yo’nalishlari sifatida qo’yidagilar qabul qilindi:

Jismoniy tarbiya va sportni tashkil etish va boshqarishning tizimini takomillashtirish;

Jismoniy tarbiya sog’lomlashtirish, ommaviy sport ishlarini va sportning milliy turlarini rivojlantirish.

Jismoniy tarbiya hamda sportni ilmiy-uslubiy va tibbiy ta’minlash;

4. Jismoniy tarbiya va sport tizimi imkoniyatlarini rivojlantirish

5. Jismoniy tarbiya va sportni targ’ib qilish;

6. Jismoniy tarbiya va sport sohasida mablag’ bilan ta’minlash tizimini takomillashtirish, nodavlat sektorini rivojlantirish.

O’zbekistonda sportchi va murabbiylar mehnatini manaviy va moddiy rag’batlantirishga katta etibor berilib, O’zbekiston Respublikasida xizmat ko’rsatgan sport ustozi» va O’zbekistonda Respublikasida xizmat ko’rsatgan sportchi» faxriy unvonlari tasis yetildi. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining tashabbusi bilan Olimpiya uyinlari va jahon chempionatlarida sovrinli o’rinlarni egallagan sportchilarga beriladigan O’zbekison iftixori faxriy unvoni 1998 yilda ta’sis etildi.

Sport mashg’ulotlariga o’quvchilarni ommaviy ravishda, uzluksiz jalb qilishni tashkil etish maqsadida, "O’quvchi va talaba yoshlarni sportga jalb qilishga qaratilgan uzluksiz sport musobaqalari tizimini tashkil etish to’g’risida" 2003 yilda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori qabul qilindi. Mazkur qaror asosida mamlakatda umumta’lim maktablari, akademik lisey va kasb-hunar kollejlari Uquvchilari hamda oliy talim muassasalari talabalarining "Umid nihollari", "Barkamol avlod", "Universiada" musobaqalarining hududlarda respublika final boskichlarini o’tkazish rejasi belgilandi.

Jnsmoniy tarbiya va sportni rivojlantirishga doir qonun, Farmon va qarorlar bu sohaning tez sur’atlar bilan taraqqiy yetishiga, xalqaro maydonda O’zbekiston nufuzi va obro’sini olishga, qolaversa, aholining, ayniqsa, o’quvchi-yoshlarning sportga bo’lgan munosabatini o’zgartirishga olib keldi. Mamlakatda soglomlashtirish ishlari barcha ijtimoiy va ishlab chiqarish soha muassasalarida jonlandi, boshlang’ich sport jamoalarining ishlari faollasha boshladi

Mamllkatda faoliyat yuritayotgan 504 ta Bolalar va o’smirlar sport maktablari va ixtisoslashgan bolalar va o’smirlar olimpiya zahiralari maktablari, 11 ta olimpiya o’rinbosarlari bilim yurti hamda 8 ta Respublika oliy sport mahorat maktabida yuqori malakali, istedodli sportchilar tayyorlashmoqda. Malakali sportchilarni tayyorlash bilan birga, ommaviy sportni rivojlantirishda sport jamoalari, federasiyalar va boshlang’ich sport jamoalari tomonidan sezilarli ishlar amalga oshirildi. 1991 yilda yurtimizda 52 sport turlari mavjud bo’lsa, 2000 yilga kelib ularning soni 70 taga etdi. Bugungi kunda amalda bo’lgan 70 ta sport turidan 25 tadan ortig’i barcha hududlarda keng rivoj topib, ularni ommalashtirish uchun tegishli sharotlar yaratilmoqda. Mazkur ishlar yevaziga sport bilan shug’ullanayotganlar soni yildan-yilga ortib bormoqda

Mamlakat Prezidenti boshchiligidagi "O’zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi" Jamg’armaning homiylik kengashi o’z faoliyatini joylarda bolalar jismoniy tarbiya va sportni moddiy ba’zasini shakllantirish aholi manzilgohlarida zamonaviy bolalar sport komplekslari tarmog’ini barpo etishdan boshladi. Bolalar sportini har tomonlama rivojlantirish maqsadida, mamlakat va hududlar miqyosida sport bilan shug’ullanayotgan bolalar va o’smirlar soni aniqlanib, ilmiy va tibbiy asoslar hamda hududlarning tabiiy sharoitlari hisobga olingan holda, istiqbolli sport turlari rivojlantirila boshlandi. Jamg’arma orqali sport inshooti qurilishi va ta’mirlanish ishlari yo’lga quyildi. Respublikada tibbiy va ilmiy asoslangan 2,8 mingdan ortiq sport to’garaklari tashkil qilinib, ularga 85 mingdan ortiq bolalar jalb qilindi.

Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 17 yanvardagi «O’zbekistonda futbolni rivojlantirishning tashkiliy asoslari va prinsiplarini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 27-sonli qaroriga muvofiq, Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar markazlari va Toshkent shahrida futbol maktab-internatlari tashkil yetildi. Vazirlar Mahkamasining «O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 1999 yil 27 maydagi 271-sonli qaroriga asosan viloyatlar markazlarida olimpiya urinbosarlari kollejlari tashkil etilmoqda.

Mustaqillik xalqimizniig milliy sport o’yinlarini qayta tiklash va xalqaro maydonga olib chiqish imkoniyatini berdi. Mamlakatda 1992 yildai buyon milliy sport turlari va halq o’yinlari festivali o’tkazilib, 1999 yildan ayollar o’rtasida ham «To’maris» milliy sport musobaqalari va xalq o’yinlari festivali o’tkazila boshlandi. 1998 yilda Xalqaro kurash assosiasiyasi tashkil etilib, 1994 yilda Toshkent shahrida kurash bo’yicha birinchi 2000 yilda Turkiyaning Antaliya shahrida ikkinchi, 2001 yilda Vengriyaning Budapesht shahrida uchinchi, 2002 yilda esa Jahop chempionatlari o’tkazildi.

Shu bilan birga, belbog’li kurash, turon yakka kurashi, ko’pkari-uloq kabi milliy sport turlari ham xalqaro sport maydonlarida munosib o’rin egallay olishdi. Mazkur sport turlari buyicha ham mamlakatda muntazam ravishda xalqaro musobalqalar tashkil etilmoqda. 2000 yilda Toshkent shahrida Milliy sport turlarini rivojlantirish markazi tashkil yetilgani bu boradagi ishlarni muvfiqlashtirish imkonini bermoqda.

Uzluksiz ta’lim tizimida jismoniy tarbiya va sportning rivojlanishi.

Vatanimiz ravnaqi va xalqimiz farovonligini ta’minlashning muhim sharti bo’lgan har tomonlama sog’lom va barkamol avlod tarbiyasiga, jismoniy tarbiya va sportni keng rivojlantirish ishlariga istiqlolning dastlabki kunlaridanoq kirshildi, 1992 yil yanvarida "O’zbekiston Respublikasi Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida"gi qonun qabul qilindi. Davlatimiz rahbarining sog’lom avlodni voyaga yetkazish haqidagi qarashlarida har tomonlama erkin va mustaqil fikrlaydigan, o’z haq-huquqlarini taniydigan, faqat o’z bilimi, kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan, Vatan va xalq manfaati uchun butun borlig’i bilan kurasha oladgan insonlarni tarbiyalashda jismoniy tarbiya va sport harakatining o’rni va ahamiyati beqiyos ekani o’z ifodasini topdi.

Avvalo, o’quvchi-yoshlarda jismoniy tarbiya va sportga katta ishtiyoq va qiziqish uyg’otib, ularni bu sohaga uzluksiz jalb qila oladigan, milliy ta’lim tizimi doirasida o’tkaziladigan, yoshlarni sog’lomlik, komillik va go’zallik g’oyalari ruhida tarbyalaydgan ommaviy sport harakatini shakllantirish zarur yedi.

Prezident Islom Karimov boshchilgida ishlab chiqilgan Kadrlar tayyorlash milliy dasguriga muvofiq ta’lim modeli asosida, o’quvchi-yoshlarning jismoniy tarbiya va sportga uzluksiz jalb qiladgan, umumta’lim maktablari, akademik-lisey va kasb-hunar kollejlari o’quvchilari hamda oliy ta’lim muassasalari talabalarining «Umid nihollari», «Barkamol avlod», «Universiada» ommaviy sport musobaqa- larini o’z ichiga olgan uch bo’g’inli yagona tizim tashkil qilindi.

Ta’lim tizimining barcha bosqichlarida o’qiydigan o’quvchi yoshlarni qisqa muddatda respublika miqyosida uzluksiz sport harakatiga jalb etish maqsadida "Umid nihollari" sport musobaqalarni har yili, "Barkamol avlod" o’yinlarini toq yillarda, "Uninersiada" musobaqalarini esa juft yillarda may va iyun oylarida final bosqichi sifatida o’tkazish tartibi asoslanib, joriy etila boshlandi. Musobaqalarni uchinchi bo’g’inidan ikkinchisiga va undan birinchisiga ketma-ketlikda izchil o’tkazilishi mazkur modelning boshqaruvi mehanizmlarini amalda bosqichma-bosqich sinovdan o’gkazish imkonini berdi. Chunki tizimning uchinchi bo’gini barcha bosqich musobaqalarida faqat 100 mingdan ziyod talaba ishtirok etishi uning milionlab uquvchilarni qamrab oladigan ikkinchi va birinchi bug’inlaridan ko’ra boshqaruv va tashkiliy mexanizmlarini bu bo’g’inda amalda qo’llab ko’rish hamda zarur hollarda ularga tezkorlik bilan o’zgartirishlar kiritish imkoniyatini berdi. Modelning ikkinchi bo’g’ini - "Barkamol aklod" sport musobaqalarida tashkiliy va boshqaruv mexanizmlari yanada takomillashtirilib, millionlab o’quvchilarni qamrab oladigan eng asosiy bo’g’in - "Umid nihollari" uyinlari uchun mustahkam zamin yaratildi.

Mazkur tizim musobaqalari doirasida 9672 ta umumiy o’rta talim maktabi, 860 ta akademik lisey va kasb-hunar kolleji hamda oliy o’quv yurtlarini olti milliondan ortiq o’quvchi va talaba yoshlari bosqich o’yinlarida ishtirok etib, Namangan, Jizzax va Farg’ona viloyatlarida o’tkazilgan final musobaqalarida 6977 nafar sportchi belgilangan sport turlari bo’yicha o’zaro bellashdi. O’quvchi va talabalarning final musobaqalarida ko’rsatgan natijalaridan talim muassasalarida jismoniy tarbiya va sport ishlariga yetarli darajada e’tibor berilmasligi oqibatida aksariyat yoshlar jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanmayotganliklari, joylarda esa mazkur sohaga bo’lgan munosabat yuzakiligi namoyon bo’ldi.

Qarorda O’quvchi va talaba-yoshlarning "Umid nihollari", "Barkamol avlod" va "Universiada" sport musobaqalarining respublika finalini hududlarda o’tkazish rejasi belgilandi. Rejaga binoan, final musobaqalari 2004 yildan boshlab uch yilda bir marotaba o’tkazilib, birinchi davra 2011 yilda yakunlanadi, ikkinchi davra yesa 2012 yildan boshlanadi.

Respublika final musobaqalarining uch yilda bir marotaba o’tkazilishi barcha bo’g’in musobaqa bosqichlarining tartibini ushbu davrga moslashishini va ularni yangidan ishlab chiqishni talab qildi. "Umid nihollari" sport musobaqalari bo’g’ini mazkur tizimning eng asosiy bosqichi bo’lgani uchun, dastlab uning harakat modeli tuzilmasini shakllantirishga kirshildi. Uch yil davomida bosqichma-bosqich bo’g’in musobaqalari 6,5 milliondan ortiq o’quvchi yoshlarning uzluksiz ishtirok yetishi tartibini tuzishda oldingi yillarda o’tkazilgan tizim musobaqalarining xulosalari asos sifatida olindi.

«Barkamol avlod» sport o’yinlari akademik liseylar va kasb-hunar kollejlari o’quvchilari o’rtasida uchyilda bir marotaba uch bosqichda o’tkaziladi.

Akademik liseylar va kasb-hunar kollejlari o’quvchilar va Sporchilarini birinchi bor «Barkamol avlod» o’yinlari 2001 yili aprel oyida Jizzax shahrida bo’lib o’tdi. XX asrning so’nggi yilida O’zbekiston tarixida yangi, bag’oyat savobli, ulug’ ishga qo’l urildi. O’z milliy sport va jahon sporti turlariga asosan olimpiada ko’rinishlariga ega bo’lgan «Barkamol avlod» ommaviy sport musobaqalariga tamal toshi qo’yildi. Uch bosqichli «Barkamol avlod» musoboqalarini o’tkazishdan maqsad esa Muxammad Qodir Abdullayev, Ruslan Chagayev, Artur Grigoryan, Iroda Tulaganova kabi o’nlab sportchilarimiz safini tuldiruvchi yurtimiz bayrog’ini baland ko’tarib, madhiyamiz sadosi ostida qalbga g’urur baxshida etuvchi yuzlab yosh sportchilarni izlab topish, tarbiyalashdir. Jismoniy tarbiya va sportning rivojlantirishda chiqarilgan qonun va qarorlarni taxlil qilishdan olingan xulosalar

Ma’lumki, mamlakatimiz sporti 1991 yilgacha sobiq Ittifoq bo’yicha amal qilgan hukumron tizimning bir qismi bo’lib, yurtimiz bu masalada xalqaro maydonga mustaqil chiqish va o’z imkoniyatlarini namoyon etish huquqiga ega bo’lmagan. Respublikamizning sanoqli sportchilarigina Olimpiya o’yinlari, jahon va Yevropa miqyosidagi nufuzli musobaqalarda qatnasha olardi. Asosiy e’tibor mahalliy aholi o’rtasidan malakali sportchilar tayyorlash, jismoniy tarbiyani ommalashtirishga emas, balki boshqa respublikalardan tayyor sportchilarni taklif qilib, xo’jako’rsinga muayyan natijalar olishga qaratilar edi. Shu bois, respublikaning faqat markaziy shaharlarida birmuncha ishlar qilinib, chekka hududlarda sportni rivojlantirishga yetarli ahamiyat berilmadi. 1991 yilgacha O’zbekistonda jahon andozalari talablariga javob beradigan birorta ham yirik sport inshooti bunyod etilmagani, hatto Toshkent shahrida ushbu talablarga mos sport majmuasi bo’lmaganini o’ziyoq bu fikrni yaqqol tasdiqlaydi.

O’zbekistonda mavjud muammolarni bartaraf qilish maqsadida Mustaqillikning birinchi kunlaridanoq mamlakat rahbarining tashabbusi bilan jismoniy tarbiya va sport sohasini rivojlantirishga qaratilgan tegishli qonunlar, prezident farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari bosqichma-bosqich qabul qilinib, ular joriy yetildi.

Qisqa muddatda:

jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning tashkiliy asoslari takomillashtirildi;

O’zbekiston Milliy Olimpiya qo’mitasi, sport turlari bo’yicha federasiyalar tashkil qilindi;

- jismoniy tarbiya-sog’lomlashtirish, ommaviy sport ishlari va sportning milliy turlari rivojlantirildi; jismoniy tarbiya va sport sohasini mablag’ bilan taminlash tizimi takomillashtirildi, nodavlat sektor rivojlantirildi;

Mamlakat sportchilari Olimpiya o’yinlarida ilk marotaba mustqil jamoa sifatida Amerikaning Atlanta shaxrida 1996 yilda ishtirok etdilar. O’zbekiston hukumati sportchilarimizni xalqaro musobaqalar, Olimpiya, Osiyo o’yinlarida muvoffaqiyatli qatnashishlari uchun barcha sharoitlarni yaratib bermoqda. Mustabid tuzum davrida, O’zbekistondan yozgi Olimpiya o’yinlarida atiga 40 nafar sportchi ishtirok etgan bo’lsa, mustaqillikdan keyin birgina AQSh ning Atlanta shahrida bo’lib o’tgan Olimpiya o’yinlarida mamlakatimizning 76 nafar sportchisi qatnashib, dzyudochi Armen Bagdasarov kumush, bokschi Karim To’laganov esa, bronza medallarini qulga kiritdilar. 1994 yilda o’tkazilgan qishki Olimpiya o’yinlarida Lena Cheryazova oltin medalga sazovor bo’ldi.

Mamlakatda Olimpiya o’yinlari dasturidan o’rin olgan sport turlarini mamlakatda rivojlantirish bilan birga, milliy sport turi "Kurash"ning jahon sport arenalariga olib chiqish borasida mislsiz ishlar amalga oshirildi. O’zbek milliy sporti - kurashni yanada rivojlantirish, uning xalqaro maydonda mustahkam o’rin yegallashi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti 1999 yilda «Xalqaro Kurash Assosiasiyasini qo’llab-quvvatlash to’g’risida»gi farmonini imzoladi. Unga ko’ra, yurtimizda Xalqaro kurashni rivojlantirish jamg’armasi tuzildi. Xalqaro kurash assosiasiyasi hamda Xalqaro kurash akademiyasiga davlat tomonidan huquqni va amaliy jihatdan katta e’tibor ko’rsatildi. Mamlakat Prezidenti I. Karimov Xalqaro Kurash Assosiasiyasining faxriy prezidenti etib saylandi.

Tayanch iboralar:

Qonun


Barkamol

O’z - o’zini tekshirish uchun savollar:

Jismoniy tarbiya va sport to’g’risidagi qonun qachon qabul qilindi?

Bolalar sportini rivojlantirish jamg`armasi qachon qabul qilindi?

Asosiy adabiyotlar

1 - A. Normurodov; o‘quv qo`llanma «Tafakkur - bo‘stoni». 2011. 192 bet.

2 - T. S.Usmonxo‘jayev, S.G. Arzumanov Jismoniy tarbiya kasb-hunar kollejlari uchun darslik «O‘qituvchi» nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent – 2007

3 - A Abdullaev Sh. X. Xonkeldiev Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati Toshkent - 2005

4 - R S Salomov Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati Toshkent – 2014
5-Mavzu: Jismoniy madaniyatning jamiyatdagi vazifa va shakllari

Reja:

1- Jismoniy madaniyatning shakli va funksiyasi tavsifi

2- Jismoniy madaniyat tizimininig maqsadi va vazifalari

3. Jismoniy madaniyat tizimininig qonun qoidalari

Jismoniy madaniyatning shakli va funksiyasi tavsifi

Ijtimoiy fanlarda "funksiya" atamasi matematika, fiziologiya va boshqa fanlarga qaraganda boshqacha ma’noga ega. Jamiyatshunoslikda bu atama (ya’ni "funksiya") qatnashmoq, ta’sir etmoq, faoliyatida qatnashmoq va shu kabi tushunchalar bilan chambarchas bog‘langan.

Demak, jismoniy madaniyat funksiyasi deganda insonga va insoniy munosabatlarga nisbatan shaxs va jamiyatning ayrim talablarini qondiruvchi va rivojlantiruvchi obektiv xususiyatlami tushunish lozim.

Bundan shu narsa kelib chiqadiki, jismoniy madaniyat funksiyalari o‘z-o‘zidan emas, balki madaniy boylikka bog‘liq ravishda foydalanishga yo‘naltirilgan insonning faol harakat faoliyati orqali amalga oshiriladi. Agar bir odam gimnastika yoki boshqa sport bilan shug‘ullangan bo‘lsa, jismoniy madaniyatning bu komponentlaridan foydalanish jarayonida uning ta’sirini to‘liq sezadi, harakatdagi tabiiy talablarini qondiradi va shu bilan birga jismoniy madaniyat bilan shug‘ullanuvchi boshqa odamlar bilan u yoki bu munosabatda bo‘ladi. Shunday qilib, jismoniy madaniyat funksiyalarida, harakat jarayonida uning mazmuni oydinlashib, shaxs hamda butun jamiyat uchun ahamiyati ko‘rsatiladi.

Jismony madaniyat funksiyalari boshqa funksiyalar kabi amaliyotda ma’lum shakllarga ajratiladi. "Shakllar" atamalari bu yerda jismoniy madaniyatning tarkibiy turlarini, ya’ni tarkibiy aniqlikni bildiradi.

Jismoniy madaniyat jamiyat va inson faoliyatining asosiy sohasidagi bog‘lanishlar hamda o‘zaro qonuniy munosabatlar turlarining yig‘indisi sanaladi.

Jismoniy madaniyatning o‘ziga xos funksiyalari, avvalo, shunday xususiyatlarga egaki, ular insonning harakat faolligiga oid tabiiy talablari qoniqtiradi. Shu asosda - jismoniy holat hamda sog‘liqni mustahkamlash qonuniyatlariga mos ravishda organizmni rivojlantiradi va hayotda zarur bo‘lgan jismoniy qobiliyatni ta’minlaydi. Jismoniy madaniyatning o‘ziga xos funksiyalari mavjud. Ular quyidagicha farqlanadi:

1. Ta’limiy maxsus funksiyalar - umumiy ta’lim tizimida ko‘nikma va malakalar bilan bog‘liq bo‘lgan bilimni muntazam shakllantirish;

2. Amaliy maxsus funksiyalar - amaliy tizimda mehnatga va kasbiy yo‘nalishga qaratilgan;

3. Sport funksiyalari - yuqori natijalarni ko‘rsatish, bor imkoniyatini ishlata bilishga qaratilgan;

4. Rekreativ va sog‘lomlashtiruvchi - tiklovchi maxsus funksiyalar - dam olishda jismoniy mashqlarni ishlata olish, tiklash maqsadida qo‘llash;

5. Jismoniy madaniyatning jamiyatda foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan umumiy-madaniy, tarbiyaviy va boshqa ijtimoiy funksiyalari shaxsning jismoniy tayyorgarligini, sog‘ligini qanoatlantirishga qara­tilgan. 1. Bazaviy jismoniy madaniyatga, birinchi navbatda, o’sib kelayotgan yosh avlodga ta’lim berish va tarbiyalash tizimiga xos jismoniy madaniyatning fundamental qismi kiritiladi. Umumiy jismoniy tayyor­garlikning bazasi - negizi va asosiy jismoniy ta’lim hisoblanadi. Shunday qilib, bu yo‘nalishda jismoniy madaniyatdan foydalanish asosida erishilgan natija jismoniy madaniyatning asosiy shakli -"Jismoniy madaniyat maktabi" deyiladi. Chunki, birinchidan, 11-12 yil davomida turmushda, hayotda zarur bo‘lgan harakat ko‘nikma va malakalarga ega bo‘ladilar; ikkinchidan, tanlab olingan, ya’ni maxsuslashtirilgan sport turlariga, amaliy maxsus yo‘nalishlarga ko‘maklashadi va ularning fundamental negizi hisoblanadi. Bunday jismoniy tayyorgarlikni, sportga yo‘nalishni va boshqalarni jismoniy madaniyat negizi amalga oshiradi va imkoniyat yaratadi. Shuning uchun ham bu maxsus funksiya deyiladi.



2. Sport - jismoniy madaniyatning komponenti sifatida

Oldin aytib o‘tilganga ko‘ra zamonaviy sport turlarining ko‘pchiligi jismoniy madaniyat maxsus elementlari sifatida shakllana borgan. Boshqa komponentlarga qaraganda sport jismoniy sifatlarni va u bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan inson qobiliyatlarini asta rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar yaratib berilgan.

Sportning maxsus funksiyalari "Katta sport yutuqlarida va ommaviy sportda" bir xil ifodalanmagan. Katta sportda yuqori va rekord natijalarni ko‘rsatishga butun imkoniyatlar sarflanadi, muntazam mashq qilib tayyorgarlik ko‘radi. Ommaviy sport: - ommaviylikni oshirishga imkoniyat yaratadi. Jismoniy madaniyat negizi umumiy jismoniy tayyorgarlikni saqlash va oshirishga qaratilgan.

3. Kasb - amaliy jismoniy madaniyat. U xususiy kasb-amaliy va harbiy-amaliy jismoniy madaniyatga bo‘linadi.

Kasb-amaliy jismoniy madaniyat va bazali jismoniy madaniyat umumiy jismoniy tayyorgarlikni tashkil qilish asosida kasb-amaliy jismoniy tayyorgarlik ko‘riladi.

4. Sog‘lomlashtiruvchi-tiklovchi jismoniy madaniyat. Jismoniy madaniyatning bu bo‘limi jismoniy mashqlardan kasallikni davolovchi va kasallik, shikastlanish, charchash va boshqa sabablarga ko‘ra buzilgan yoki yo‘qotilgan organizm funksiyalarini tiklovchi vosita sifatida ajralib chiqdi - davolovchi gimnastika, vaqtni nazorat qilgan holda yurish, yugurish va h.k.

5. Fonli jismoniy madaniyat. Bunga gigienik jismoniy madaniyat (ertalabki gigienik gimnastika, sayrlar va boshqa jismoniy mashqlar bo‘lib, katta yuklama bilan bog‘liq bo‘lmaydi) va reaktiv jismoniy madaniyat (faol turizm, ov, jismoniy madaniyat, sport o‘yinlari va ko‘ngil ochishlar) kiradi.

6. Jismoiuy-madaniyat va boshqa madaniyat bo‘limlarining birlashgan komponentlari:

A) Jismoniy madaniyat teatrlashtirilgan shakllari - Jismoniy madaniyat paradlari, ko’rgazmali sport chiqishlari va h.k..

B) Jismoniy madaniyat arxitekturasi. Jismoniy madaniyat jismoniy tarbiya nazariyasining eng keng tushunchasidir. U yuqorida ko‘rib o‘tilgan hamma tushunchalami o‘z ichiga oladi. Boshqacha aytganda, jismoniy tarbiya poydevorini qurish demakdir.

Jismoniy madaniya maqsadi va vazifalari

Jismoniy madaniyatning asosiy vazifasi, ijtimoiy tizim sifatida jamiyat maqsadlarini amalga oshirishdan iboratdir.

Jismoniy madaniyat tizimining maqsadi tarbiyaning umumiy maqsadlaridan kelib chiqib, fuqarolarni liar tomonlama barkamol avlod darajasida rivojlantirishdan iborat.

Jismoniy tarbiyaning maqsadi obycktiv xarakterga ega, odamlarni har tomonlama jismoniy jihatdan tayyorlash jamiyat talabini bildiradi.

Mehnat odamlarning yashashi uchun birinchi va zaruriy shart, jismoniy tarbiya maqsadlarini amalga oshirishda asosiy omil hisoblanadi. Hozirgi kompyuterlashgan davr sharoitida ishlab chiqarish o‘ziga xos asosli talablnrni qo'ymoqda. Odamlarning aqliy sifatlari takomillashuvini, qobiliyatini oshirib borishni talab etmoqda. Aqliy va jismoniy mehnat o'rtasida farq yo‘qolib, mehnat borgan sari intellektual mazmunga ega bo‘lib bormoqda. Jismoniy tarbiyaning maqsadi, umumiy vazifalari asosida aniqlashtirilib ochib beriladi.

Jismoniy tarbiya tizimi qalor vazifalarni hal etadi:

Sog‘lomlashtirish vazifasi — fuqarolarning salomatlik holatini mustahkamlash, organizmni garmonik rivojlanlirish, harakat sifatlarini ta’minlash, qaddi-qomatni to‘g‘ri rivojlantirishdan iborat.

Ta’Iim vazifasi — bilim va ko‘nikmalarni takomillashtirish, maishiy, mehnat, mudofaa maqsadida jismoniy tarbiya manbalarining bilimlari bilan qurollantirish.

Tarbiyaviy vazifasi — aqliy, axloqiy, mehnat va estetik tarbiya fazilatlarini o'zlashtirib olish, yuqori iroda sifatlarini vujudga keltirish.

Mavjud pedagogik jarayonda hamma vazifalar bir-biri bilan bog'liqdir. Har bir dars — bu sog‘lomlashtirish, ta’lim-tarbiya vazifalarini hal qilish jarayoni seriyasidir. Lekin ba’zi bir jismoniy tarbiya bosqichlarida ulardan biri yuqori turishi mumkin.

Sog‘lomlashtirish vazifasini hal etish moddiy baza vazifasini hal etish imkonini beradi—mustahkam salomatlik, organizmning yuqori funksional imkoniyatini ta’minlaydi. To‘g‘ri qomatli bo‘lmagan odam jismoniy kamolotga erishishi butunlay mumkin emas. Ammo ba’zi vaqtlarda sog'lomlashtirish vazifasi mustaqil ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Bu jismoniy tarbiyadagi maxsus yo'nalishga taalluqli. Jismoniy mashqlar-bilan shug'ullanish jarayonida odamning tanasi va tabiatiga sekin-asta ta’sir boshlanadi — uning jismoniy rivojlanishi amalga oshiriladi.Bizga ma’lumki, har qanday jismoniy mashqlar doimo odam organizmiga ijobiy ta’sir etavermaydi.

Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullantiruvchi va shug'ullanuvchi har bir mashqni organizmning qaysi qismiga qachon va qanday ta’sir etishini ongli ravishda tushunib yetgandagina, u ijobiy ta’sir etadi. Shunday qilib jismoniy ma’lumot maxsus sistemalashgan bilimlarni, harakat qila bilishni va malakani, uni qo'llash usullarini, to'plangan bilimlarni odamlarga berish jarayonidan iborat. Jismoniy ma’rifat berishning asosiy yo‘li harakat faoliyatlarini o‘rgatishdan iborat („Jismoniy tarbiyada o‘rgatish xususiyatlari“ bobiga qaralsin).



Tayanch iboralar:

Shakl


Funksiya

Vazifa


Ta’limiy

Rekreativ



O’z - o’zini tekshirish uchun savollar

Jismoniy madaniyatning qanday shakllarini bilasiz?

Jismoniy madaniyatning jamiyatdagi qanday vazifalari mavjud?

Ta’limiy vazifalarni aytib bering?



Asosiy adabiyotlar

1 - A. Normurodov; o‘quv qo`llanma «Tafakkur - bo‘stoni». 2011. 192 bet.

2 - T. S.Usmonxo‘jayev, S.G. Arzumanov Jismoniy tarbiya kasb-hunar kollejlari uchun darslik «O‘qituvchi» nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent – 2007

3 - A Abdullaev Sh. X. Xonkeldiev Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati Toshkent - 2005

4 - R S Salomov Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati Toshkent – 2014

5 - K. Mahkamdjanov, R.Salamov, I.Ikramov, Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikai Toshkent - 2008



6-Mavzu: Jismoniy tarbiya nazariyasi bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqot uslubiyotlari

Reja:

1- Ilmiy tadqiqotda nazariy taxlil va umumlashtirish usuliyati

2- Pedagogik kuzatish ilmiy tadqiqot usuliyati

3- Eksperiment ilmiy tadqiqot metodi

4- Matematik hisoblash ilmiy tadqiqot uslubiyati

Barcha ilmiy fanlar kabi jismoniy tarbiya nazariyasi ilmiy izlanish uslublaridan foydalanadi.

Xozirgi kunda ilmiy tekshirish uslublarining turlicha xillari bo‘lib, qo‘shma fanlarning tadqiqot uslublaridan, ayniqsa, fiziologiya, antropologiya, bioximiya, psixologiya va ijtimoiy-tarixiy izlanish uslublariga ko‘proq e’tiyoj sezilayotganligi axamiyatga molik.

Jismoniy tarbiya nazariyasining asosiy ilmiy tadqiqot uslubiyatlari - nazariy taxlil va umumlashtirish, pedagogik kuzatish, eksperiment (tajriba) va matematik hisoblashdan iboratdir.

Ilmiy tadqiqotda nazariy taxlil va umumlashtirish usuliyati

Maolumki, nazariy ta’lil va umumlashtirish adabiyot materiallarini to‘la ta’lil qilish va umumlashtirishdan boshlanadi. Adabiyot materiallarini to‘liq o‘rganib chiqish juda qiyin. Uhar 4-5 yilda yana shunchadanga ko‘payadi. Bundan tashqari ilmiy jurnallardagi tadqiqotlarhaqidagi maqolalar bir necha marotaba ko‘paymoqda. Bunda yordamchi ilmiy predmet - “bibliografiya” fani tadqiqotchining ishini yengillashtiradi. U nashr qilingan adabiyotlarni tartibga soladi va ro‘yxatini tuzib chiqadi. Retrospektiv uslub orqali sistemaga solish ma`lum davr ichidagi mavjud adabiyotlarning ilmiy yo‘nalishi bo‘yicha yangiliklarga qisqa izo’ beradi.

Bundan tashqari, tadqiqotchi “bibliografik tavsifnoma”danham foydalaniladi. Tavsifnoma yangi chiqqan adabiyot uchun yozma ravishda yoki referat sifatida (ilmiy ish natijasini qisqartirgan holda) tayyorlaydi, unga izo’ beradi.

Bibliografik izlanish esa tadqiqotchining adabiyotlar ustidagi birlamchi ishi bo‘lib, tadqiqotchi izlanishi orqali topilgan qarama-qarshiliklar ustida nazariy baxs yuritadi, ularni bir-biri bilan taqqoslaydi.

Nazariy ta’lil va umumlashtirishning yana bir usuliyatihujjat materiallari ustida ishlashdir. Jismoniy tarbiyaning ko‘p tomoni amaliy mashg‘ulotlar uchun tuzilgan rejalar, kundaliklar, konspektlar, hisobotlar va shunga o‘xshashlarda ifodalanadi. Ular albatta amaliyotni nazarda tutgan holda tuzilgan bo‘ladi. Ularni ilmiy jihatdan chuqur o‘rganish kutilmagan natijalarni berishi mumkin. Masalan, jahonning kuchli sportchilarini tayyorlash va ularning shug‘ullanish rejalarini solishtirish, malakali sportchilarning kundaliklari, xaftalik, oylik, yillik jismoniy yuklarninghajmi, miqdori, bajarish intensivligi va boshqalar tadqiqotchiga manba bo‘lishi mumkin.

Ilmiy tadqiqot uchun musobaqa materiallari, ko‘p yillik trenirovkalarning natijalarini o‘rganish ham tadqiqot ob`ekti bo‘lib xizmat qiladi.

Ilmiy maqsadda tuzilgan turli xil anketalar ham hujjat materiallari bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Tuzilgan savollarga “ha” va “yo‘q” deb javob berish ham ko‘p xulosalarga olib keladi.

Pedagogik kuzatish ilmiy tadqiqot usuliyati

Tadqiqotchi qo‘llayotgan bu usuliyatning ijobiy tomoni shundaki, izlanuvchining o‘zi tadqiqotda aynan ishtirok etmaydi.hayotdagi kuzatishdan farqli o‘laroq, bu usuliyat kuzatish predmetini aniq o‘rganadi, kuzatilayotgan va undan aniqlangan dalillarni tezlik bilanhisobga oladigan tizimni ishlab chiqishi va uni izlanishda qo‘llashi oson kechadi. Maxsus bayoennomalar, yozuvdagi shartli ifodalagichlar va tadqiqotni osonlashtiradi. Barcha ilmiy kuzatishlar natijasi kuzatuvchining shaxsiy qobiliyatigagina bog‘liq bo‘lmasligi lozim, chunki o‘rganilayotgan dalillar, ularni natijalari ko‘pchilikda turlicha fikrhosil bo‘lishiga olib keladi. Bu usuliyatning qulay tomoni shundaki, bir vaqtni o‘zida bir necha kuzatuvchi bir oboektni kuzatishi va natijalarni solishtiriladi. Bunda ayrim apparatlar o‘shaharakatning bajarilishini qayta takrorlashi yoki tadqiqot o‘lchoviga qarab uni foto, kinospyomka, video, magnit tasmasi yozuvi va boshqalar) orqali kuzatish lozim bo‘lgan xulosalarni qiladi. Bunday xulosalar ob`ektiv bo‘ladi. Uni ijrosidagi kamchiliklar yoki yangiliklarni takroriy ko‘rish imkoni bor. Lekin qator sport turlari,harakat faoliyati vaharakat aktini baholashda baxslar, munozaralar qilishga to‘g‘ri keladi. Xulosalar sub`ektiv bo‘lib yakuniy xulosa natijasiga salbiy taosir qilish hollari ham uchraydi.

‘ozirgi zamon jismoniy tarbiya nazariyasi harakatlarni ijrosi bajarilishidagi ayrim dalillar va ular haqidagi xulosalarda noaniqlikga yo‘l qo‘yilishi mumkin. Masalan, badiiy gimnastika, akrobatika, suvga sakrash, figurali uchish va boshqalardaharakatni ifodalanishi bayoni faqat ko‘z bilan ba’olanadi. Qator hakamlarning har qaysisi o‘z fikrini o‘zicha bayon qiladi, umumiy xulosa shunga qarab chiqariladi. Bunday kuzatish usuliyati tadqiqotchi yoki kuzatuvchida o‘ta kuchli salo’iyatni talab qiladi.

Keng tarqalgan, aniqhisobga olish usuliyatlaridan biri xronometrlashdir. «Xrono»-vaqt, «metr» o`lchov demakdir. Bunda harakatni bajarish uchun sarflangan vaqtga qarab natija tahlil qilinadi. Masalan, 800 metrga yugurishda har bir 100 metr uchun sarf bo‘lgan vaqt yoki darsni, trenirovka mashg‘ulotining boshidan oxirigacha zichlikni aniqlash maqsadida xronometrlash mashg‘ulotning asosiy vaqtini samarasiga ba’o berish uchun foydalaniladi.

Eksperiment ilmiy tadqiqot metodi

Ilmiy tekshirishning bu metodi tekshiruvchining o‘zi tomonidan uyushtirilgan bo‘lib, uning o‘zini aktiv aralashuvi orqali olib boriladi. Bu metodda tekshiralayotgan jarayon maxsus sharoitda yoki tajribani yana qaytadan takrorlash uchun imkoniyat yaratiladi. Ushbu tadqiqot uslubining qulay yoki qimmatli tomoni ham ana shunda.

Jismoniy tarbiya jarayonida olib borilayotgan tajribani maxsus sharoitni hisobga olmay yoki suniy qaytadan o‘sha sharoitni yaratishda nazoratdagi masalaga oid bo‘lmagan muammolarham yuzaga kelishi mumkin. Bu ilmiy tadqiqot usuliyatining salbiy tomonidir. Eksperimentni ob`ektiv o‘tkazish amaliyotida tabiiy, modulli va laboratoriya eksperimentlari deb nomlangan eksperiment xillaridan foydalaniladi.

Tabiiy eksperiment hayotiy sharoitda olib boriladi. Undan tajriba ishtirokchilar butunlay bexabar (samaraligi ham shunda) bo‘lishi ham mumkin. Masalan, bir maktabning ikki sinfidagi jismoniy tarbiya darslarida dastur materialini o‘zlashtirilishi anoanaviy o‘qitish uslullari bilan, boshqasida esa maxsus tanlangan usuliyatlar bilan olib borilib, natijani taqqoslash orqali qaysi sinfda samaradorligni yuqori bo‘lganligini aniqlash mumkin bo‘ladi.

Modulli eksperiment metodidan kuzatuvchi hayotda uchraydigan oddiy sharoitdan bir oz o‘zgargan muhitda tajriba o‘tkaziladi. Masalan, muskul kuchini o‘stirishda sportga yangi kelganlar bilan ish olib borilib, ular xaftada uch marta, alohida guruhlarga bo‘linib, birinchi guruhi yotgan shtangada mashq qilish, ikkinchi guruhi esa o‘zining tanasi og‘irligidan foydalanib, uchinchi guruhi faqat gantel ko‘tarish bilan maolum belgilangan muddat davomida mashq qiladi. Har qaysi guruhning moduli alohida (shtanga, gavdasi og‘irligi, gantel) mashqlar faqat yelka kamar muskullarining kuchini ortirishga yo‘nalti-rilgan. Eksperimentdan so‘ng natijalar taqqoslanib samara bergan modul va uning mashqlari, uslubiyati effekti e`lon qilinadi.

Laboratoriya eksperimentida shug‘ullanuvchilar kundalik hayotiy sharoitda amaliyotida kam uchraydigan holatda tajriba o‘tkazadi. Masalan, jismoniy tayyorgarligi teng ikki guruh olinib, ulardan birining mashg‘uloti laboratoriyada, ikkinchisiniki esa oddiy tabiiy sharoitda olib boriladi. Bu tajribaning qulayligi tajribaning laboratoriya sharoitida yangitdan takrorlay olish mumkin ekanligidadir. Usuliyatni salbiy tomoni tajriba o‘tkazuvchining tajribada aynan ishtiroki bo‘lib, ob`ektiv bo‘lmagan yakuniy xulosalarga ham olib kelishi mumkin.
Matematik hisoblash ilmiy tadqiqot uslubiyati

Keyingi yillarda biologiya va pedagogika fanlarida tadqiqotning matematik hisoblsh usuliyatlaridan keng foydalanilmoqda.

Xamma voqealarning, atrofimizni o‘rab olgan har qanday jarayonlarning ikki tomoni sifat va miqdor tomoni bo‘ladi. Ma'lumki, matematika voqelarning abstrakt shakldagi miqdor tomonini o‘rganadi. Shuning uchunham matematik usuliyatlardan foydalanishdan voz kechish tadqiqotchini masalaning faqatgina bir tomonini sifat tomoninigina o‘rganishga, uni to‘la o‘rgana olmaslika mahkum etadi. Bunday yarim-yorti yondashish tadqiq etiladigan muammoni aniqlab tadqiqotni boshlanish etapida yo‘l qo‘yilishi mumkin xolos. Ilmiy tadqiqot hali aniqlnmagan taqdirdagina mumkin, lekin olib borishda voqealarning barcha tomonlarini, jumladan miqdor tomonlarini ham tadqiq etish muammosi turadi.

«Fan matematikadan foydalanishga muyassar bo‘lgandagina takomiliga yetadi»- degan edi Polp Lafarg. Shunga ko‘ra jismoniy tarbiya nazariyasining tadqiqotlarida keyingi yillarda matematika fanlaridan foydalanilmoqda, lekin hozirgi paytda asosan matematik statistika ilmiy tadqiqot jarayoniga muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Matematik statistikadan biologiya masalalarini hal etishda o‘ziga xos ravishda qo‘llanilib bometriya yoki variatsion statistika orqali amalga oshiriladi.

Tadqiqot natijasida olingan materiallar tadqiqotning son va miqdor jihatlarini mujassamlashtiradi. Raqamlar, ko‘rsatkichlarni aniqligi tadqiqotchiga matematik jihatdan to‘g‘ri va aniq fikrlar, mulohazalar chiqarishga, tadqiqot jarayoni bo‘yicha taqqoslash, umumlashtirish, aniq xulosalar chiqarishga yordam beradi.

Agarda suzuvchilar yoxud basketbolchilarning eksperimental va kontrol guruhlarni yig‘ib ularni kuch talab qiladigan mashqlar bilan shug‘llanish mashg‘ulotlarining samaradorligi tadqiq qilinsa, shug‘ullanuvchilarning jinsi, yoshi, sport mahorati darajasiga qarab nazariy fikrlarni amaldagi holati haqida aniq ma`lumotlar tayyorlash mumkin. Shuning uchun matematika fanining matematik statistikasi jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati hamda qator sport fanlarining nazariyasi va usuliyatida ilmiy amaliy masalalarni ijobiyhal qilish, o‘quv tarbiya va sport trenirovkasi jarayoni takomillashtirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Ilmiy tadqiqot usuliyatlari doimiy bo‘lmay ular o‘z o‘rinlarini yangi va progressiv tadqiqot uslubiyatlariga bo‘shatib beradi. Barcha fanlar qatori jismoniy tarbiya fanining rivoji ko‘p jixatdan ilmiy tadqiqot usuliyatlarining rivojlanganligi natijalariga bog‘liqdir.



Tayanch iboralar:

Ilmiy


Tadqiqot

Laboratoriya

eksperiment

Modulli


O’z - o’zini tekshirish uchun savollar

Qanday tadqiqot metodlarini bilasiz?

Eksperiment ilmiy tadqiqot metodlarini aytib bering?

Nazariy taxlil deganda nimani tushunasiz?



Asosiy adabiyotlar

1 - A. Normurodov; o‘quv qo`llanma «Tafakkur - bo‘stoni». 2011. 192 bet.

2 - T. S.Usmonxo‘jayev, S.G. Arzumanov Jismoniy tarbiya kasb-hunar kollejlari uchun darslik «O‘qituvchi» nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent – 2007

3 - A Abdullaev Sh. X. Xonkeldiev Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati Toshkent - 2005

4 - R S Salomov Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati Toshkent – 2014

5 - K. Mahkamdjanov, R.Salamov, I.Ikramov, Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi Toshkent - 2008



1-Amaliy mashg‘ulot. Jismoniy tarbiya nazariyasi bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqot uslublari

Ishning maqsadi: Jismoniy tarbiya nazariyasi bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqot uslublari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Talabalar asosiy ma`ruza mavzulari bo‘yicha olgan bilim va ko‘nikmalarini amaliy mashg‘ulotlar orqali yanada boyitishiga erishish, Shuningdek, darslik va o‘quv qullanmalar asosida talabalar bilimlarni mustahkamlashga erishish, tarqatma materialllardan foydalanish, sport maydonlarini ko‘rish ,ularni maketlarini tuzish, ilmiy maqolalar va tezislarni chop etish orqali talabalarning bilimini oshirish.

Amaliy mashg‘ulotlar talablari bo‘yicha jismoniy madaniyat va sportning asosiy tushunchalari, jismoniy madaniyat tizimining umumiy printsiplari va uning amalga oshirish yo‘llari, jismoniy madaniyat vositalari, jismoniy mashqlar texnikasi, jismoniy mashqlarni turkumlarga bo‘linishi, jismoniy mashqlar mashg‘ulotlarining tuzilishi va mazmuni, qishloq joylarda jismoniy madaniyat ishlari va ularning holati, o‘quv muassasalarida jismoniy madaniyat mashg‘ulotlarini tashkil qilish va o‘tkazish metodikasi, jismoniy madaniyat darsning shakllari va turlari hamda jismoniy tarbiya sport ishlarini rejalashtirishlar amaliy o‘rgatiladi.



Tayanch tushunchalar: jismoniy madaniyat, sport, malaka, ko`nima, tizim, jismoniy madaniyat vositalari, tavsif, rivojlanish.
Topshiriq

Jismoniytarbiyadatalimuslublaridanfoydalanganxoldabajarilganmashlardanko`rsatingvaizoxlabbering



Namuna

Ko`rsatmalilik metodi. Ushbu guruh uslublari o’rganiladigan harakatni ko’rib va eshitib idrok etilishini ta'minlaydi. Harakatlar ritmini, tezlik darajasini ko’rish, ba'zan eshitish ham shug’ullanuvchilarda harakatlar to’g’risida ko’proq va har tomonlama tasavvur tug’diradiki, kelgusida ularni qayta tiklash uchun taxminiy asosni kengaytiradi.

AMALIY MASHG’ULOTLAR MATERIALLARI

1-Amaliy mashg‘ulot. Jismoniy tarbiya nazariyasi bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqot uslublari

Ishning maqsadi: Jismoniy tarbiya nazariyasi bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqot uslublari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Talabalar asosiy ma`ruza mavzulari bo‘yicha olgan bilim va ko‘nikmalarini amaliy mashg‘ulotlar orqali yanada boyitishiga erishish, Shuningdek, darslik va o‘quv qullanmalar asosida talabalar bilimlarni mustahkamlashga erishish, tarqatma materialllardan foydalanish, sport maydonlarini ko‘rish ,ularni maketlarini tuzish, ilmiy maqolalar va tezislarni chop etish orqali talabalarning bilimini oshirish.

Amaliy mashg‘ulotlar talablari bo‘yicha jismoniy madaniyat va sportning asosiy tushunchalari, jismoniy madaniyat tizimining umumiy printsiplari va uning amalga oshirish yo‘llari, jismoniy madaniyat vositalari, jismoniy mashqlar texnikasi, jismoniy mashqlarni turkumlarga bo‘linishi, jismoniy mashqlar mashg‘ulotlarining tuzilishi va mazmuni, qishloq joylarda jismoniy madaniyat ishlari va ularning holati, o‘quv muassasalarida jismoniy madaniyat mashg‘ulotlarini tashkil qilish va o‘tkazish metodikasi, jismoniy madaniyat darsning shakllari va turlari hamda jismoniy tarbiya sport ishlarini rejalashtirishlar amaliy o‘rgatiladi.



Tayanch tushunchalar: jismoniy madaniyat, sport, malaka, ko`nima, tizim, jismoniy madaniyat vositalari, tavsif, rivojlanish.
Topshiriq

Jismoniytarbiyadatalimuslublaridanfoydalanganxoldabajarilganmashlardanko`rsatingvaizoxlabbering



Namuna

Ko`rsatmalilik metodi. Ushbu guruh uslublari o’rganiladigan harakatni ko’rib va eshitib idrok etilishini ta'minlaydi. Harakatlar ritmini, tezlik darajasini ko’rish, ba'zan eshitish ham shug’ullanuvchilarda harakatlar to’g’risida ko’proq va har tomonlama tasavvur tug’diradiki, kelgusida ularni qayta tiklash uchun taxminiy asosni kengaytiradi.
2-Амалий машғулот. Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida qo‘llaniladigan jismoniy tarbiya metodlari

Ишнинг мақсади: Talabalar asosiy ma`ruza mavzulari bo‘yicha olgan bilim va ko‘nikmalarini amaliy mashg‘ulotlar orqali yanada boyitishiga erishish, Shuningdek, darslik va o‘quv qullanmalar asosida talabalar bilimlarni mustahkamlashga erishish, tarqatma materialllardan foydalanish, sport maydonlarini ko‘rish ,ularni maketlarini tuzish, ilmiy maqolalar va tezislarni chop etish orqali talabalarning bilimini oshirish.

Amaliy mashg‘ulotlar talablari bo‘yicha jismoniy madaniyat va sportning asosiy tushunchalari, jismoniy madaniyat tizimining umumiy printsiplari va uning amalga oshirish yo‘llari, jismoniy madaniyat vositalari, jismoniy mashqlar texnikasi, jismoniy mashqlarni turkumlarga bo‘linishi, jismoniy mashqlar mashg‘ulotlarining tuzilishi va mazmuni, qishloq joylarda jismoniy madaniyat ishlari va ularning holati, o‘quv muassasalarida jismoniy madaniyat mashg‘ulotlarini tashkil qilish va o‘tkazish metodikasi, jismoniy madaniyat darsning shakllari va turlari hamda jismoniy tarbiya sport ishlarini rejalashtirishlar amaliy o‘rgatiladi.



Таянч тушунчалар: jismoniy madaniyat, sport, malaka, ko`nima, tizim, jismoniy madaniyat vositalari, tavsif, rivojlanish.
Topshiriq

Jismoniytarbiyadatalimuslublaridanfoydalanganxoldabajarilganmashlardanko`rsatingvaizoxlabbering



Namuna

Ko`rsatmalilik metodi. Ushbu guruh uslublari o’rganiladigan harakatni ko’rib va eshitib idrok etilishini ta'minlaydi. Harakatlar ritmini, tezlik darajasini ko’rish, ba'zan eshitish ham shug’ullanuvchilarda harakatlar to’g’risida ko’proq va har tomonlama tasavvur tug’diradiki, kelgusida ularni qayta tiklash uchun taxminiy asosni kengaytiradi.


3-Амалий машғулот. Harakat malakalarining tashkil etish qonuniyatlari

Ишнинг мақсади: Talabalar asosiy ma`ruza mavzulari bo‘yicha olgan bilim va ko‘nikmalarini amaliy mashg‘ulotlar orqali yanada boyitishiga erishish, Shuningdek, darslik va o‘quv qullanmalar asosida talabalar bilimlarni mustahkamlashga erishish, tarqatma materialllardan foydalanish, sport maydonlarini ko‘rish ,ularni maketlarini tuzish, ilmiy maqolalar va tezislarni chop etish orqali talabalarning bilimini oshirish.

Amaliy mashg‘ulotlar talablari bo‘yicha jismoniy madaniyat va sportning asosiy tushunchalari, jismoniy madaniyat tizimining umumiy printsiplari va uning amalga oshirish yo‘llari, jismoniy madaniyat vositalari, jismoniy mashqlar texnikasi, jismoniy mashqlarni turkumlarga bo‘linishi, jismoniy mashqlar mashg‘ulotlarining tuzilishi va mazmuni, qishloq joylarda jismoniy madaniyat ishlari va ularning holati, o‘quv muassasalarida jismoniy madaniyat mashg‘ulotlarini tashkil qilish va o‘tkazish metodikasi, jismoniy madaniyat darsning shakllari va turlari hamda jismoniy tarbiya sport ishlarini rejalashtirishlar amaliy o‘rgatiladi.



Таянч тушунчалар: jismoniy madaniyat, sport, malaka, ko`nima, tizim, jismoniy madaniyat vositalari, tavsif, rivojlanish.
Topshiriq

Harakat malakalarining tashkil etish qonuniyatlari aytib tushuntirib bering?



Namuna

Harakatlarni butunlay bajarishga erishish



4-Amaliy mashg‘ulot. Harakatlarga o‘rgatish bosqichlarining tuzilish asoslari. O‘rgatish bosqichlarining asosiy yo‘nalishi va xususiyati
Ishning maqsadi: Talabalar asosiy ma`ruza mavzulari bo‘yicha olgan bilim va ko‘nikmalarini amaliy mashg‘ulotlar orqali yanada boyitishiga erishish, Shuningdek, darslik va o‘quv qullanmalar asosida talabalar bilimlarni mustahkamlashga erishish, tarqatma materialllardan foydalanish, sport maydonlarini ko‘rish ,ularni maketlarini tuzish, ilmiy maqolalar va tezislarni chop etish orqali talabalarning bilimini oshirish.

Amaliy mashg‘ulotlar talablari bo‘yicha jismoniy madaniyat va sportning asosiy tushunchalari, jismoniy madaniyat tizimining umumiy printsiplari va uning amalga oshirish yo‘llari, jismoniy madaniyat vositalari, jismoniy mashqlar texnikasi, jismoniy mashqlarni turkumlarga bo‘linishi, jismoniy mashqlar mashg‘ulotlarining tuzilishi va mazmuni, qishloq joylarda jismoniy madaniyat ishlari va ularning holati, o‘quv muassasalarida jismoniy madaniyat mashg‘ulotlarini tashkil qilish va o‘tkazish metodikasi, jismoniy madaniyat darsning shakllari va turlari hamda jismoniy tarbiya sport ishlarini rejalashtirishlar amaliy o‘rgatiladi.



Tayanch tushunchalar: jismoniy madaniyat, sport, malaka, ko`nima, tizim, jismoniy madaniyat vositalari, tavsif, rivojlanish.

Topshiriq

Harakatlarga o`rgatish bosqichlariga amal qilgan xolda bajariladigan xarakatni ko`rsating va tushintirib bering



Namuna

Dastlabki o‘rgatish bosqichida maqsad, ko‘nikmaning hosil bo‘lishi, harakatni asosiy variant ko‘rinishida umumiy harakatlarni bajara bilish.

Dastlabki harakat ko‘nikmalarini hosil bo‘lish xususiyatlarini hisobga olib, o‘rgatishning birinchi bosqichida quyidagi vazifalar qo‘yiladi:

1.Shug‘ullanuvchilarda harakat faoliyat bo‘yicha to‘liq tasavvur hosil bo‘lishi uchun u to‘g‘risida asosli tushuncha hosil qilish.

2.Yangiharakatlarnio‘rganishuchunshug‘ullanuvchilarbiliminikeraklielementlarbilanto’ldiribborish.



Shukabimashqlar
4-Amaliy mashg‘ulot. Harakatlarga o‘rgatish bosqichlarining tuzilish asoslari. O‘rgatish bosqichlarining asosiy yo‘nalishi va xususiyati
Ishning maqsadi: Talabalar asosiy ma`ruza mavzulari bo‘yicha olgan bilim va ko‘nikmalarini amaliy mashg‘ulotlar orqali yanada boyitishiga erishish, Shuningdek, darslik va o‘quv qullanmalar asosida talabalar bilimlarni mustahkamlashga erishish, tarqatma materialllardan foydalanish, sport maydonlarini ko‘rish ,ularni maketlarini tuzish, ilmiy maqolalar va tezislarni chop etish orqali talabalarning bilimini oshirish.

Amaliy mashg‘ulotlar talablari bo‘yicha jismoniy madaniyat va sportning asosiy tushunchalari, jismoniy madaniyat tizimining umumiy printsiplari va uning amalga oshirish yo‘llari, jismoniy madaniyat vositalari, jismoniy mashqlar texnikasi, jismoniy mashqlarni turkumlarga bo‘linishi, jismoniy mashqlar mashg‘ulotlarining tuzilishi va mazmuni, qishloq joylarda jismoniy madaniyat ishlari va ularning holati, o‘quv muassasalarida jismoniy madaniyat mashg‘ulotlarini tashkil qilish va o‘tkazish metodikasi, jismoniy madaniyat darsning shakllari va turlari hamda jismoniy tarbiya sport ishlarini rejalashtirishlar amaliy o‘rgatiladi.



Tayanch tushunchalar: jismoniy madaniyat, sport, malaka, ko`nima, tizim, jismoniy madaniyat vositalari, tavsif, rivojlanish.

Topshiriq

Harakatlarga o`rgatish bosqichlariga amal qilgan xolda bajariladigan xarakatni ko`rsating va tushintirib bering



Namuna

Dastlabki o‘rgatish bosqichida maqsad, ko‘nikmaning hosil bo‘lishi, harakatni asosiy variant ko‘rinishida umumiy harakatlarni bajara bilish.

Dastlabki harakat ko‘nikmalarini hosil bo‘lish xususiyatlarini hisobga olib, o‘rgatishning birinchi bosqichida quyidagi vazifalar qo‘yiladi:

1.Shug‘ullanuvchilarda harakat faoliyat bo‘yicha to‘liq tasavvur hosil bo‘lishi uchun u to‘g‘risida asosli tushuncha hosil qilish.

2.Yangiharakatlarnio‘rganishuchunshug‘ullanuvchilarbiliminikeraklielementlarbilanto’ldiribborish.



Shu kabi mashqlar

Mustaqil ta’lim mashg’uloti uchun mavzular

Talaba mustaqil ta’limni tayyorlashda muayyan fanning xususiyatlari hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi.



  • darslik va o‘quv qo‘llanmalar bo‘yicha fan boblari va mavzularini o‘rganish;

  • tarqatma materiallar ma'ruzalar qismini o‘zlashtirish;

  • maxsus adabiyotlar bo‘yicha mavzular ustida ishlash;

  • talabaning o‘quv, ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan fanlar bo‘limlari va mavzularini chuqur o‘rganish;

  • faol va muammoli o‘qitish uslubidan foydalaniladigan o‘quv mashg‘ulotlari;

  • masofaviy ta'lim.

Jismoniy madaniyat tarixi bo‘yicha

Mustaqil ta'lim uchun tavsiya etiladigan mavzular:



  1. Ibtidoiy jamoa tizimida jismoniy tarbiya elementlarining paydo bo‘lishi taraqqiy etilishi.

  2. Onalik urug'chilik jamoasining paydo bo‘lishi.

  3. Jismoniy tarbiyaning rivojlantirishda roli.

  4. Ibtidoiy jamoa tizimida o‘yinlarning roli.

  5. Abu Ali Ibn Sino jismoniy tarbiya haqidagi fiklari.

  6. Jismoniy tarbiya bo‘yicha ilmiy taraqqiyotni rivojlanishi

  7. Gretsiyada jismoniy madaniyatni rivojlanishni xususiyatlari.

  8. Temur davri.

  9. Qadimgi Gretsiyada jismoniy madaniyat

  10. O‘zbekiston spartakiadadari va uning axamiyati.

  11. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sport.

  12. O‘zbekiston xotin-qizlarining jismoniy tarbiyasi haqida jismoniy mulohazalar

Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish bo‘yicha

Mustaqil ta'lim uchun tavsiya etiladigan mavzular:



  1. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning nazariy asoslari.

  2. O‘z - o‘zini boshqaruv tashkilotlarida jismoniy madaniyatni tashkil etish tizimlari.

  3. O‘zbekiston Respublikasi jismoniy tarbiya va sport ishlari Vazirligi.

  4. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishda ishtirok etuvchi davlat idoralari.

  5. Boshqarishning jamoat tashkilotlari.

  6. O‘zbekiston Respublikasi Milliy Olimpiya qo‘mitasi.

  7. Sport maktablari va markazlari faoliyatini tashkil qilish.

  8. Aholi turar joylarda ommaviy sog‘lomlashtirish va milliy o‘yinlarni tashkil

qilish.

  1. O‘z - o‘zini boshqaruv tashkilotlarida jismoniy madaniyatni tashkil etish vazifalari.

  2. Jismoniy tarbiya va sportni targ‘ibot va tashviqot qilish.

  3. Boshqarish usullari.

  4. Boshqarishning ijtimoiy-psixologik va pedagogik yo'nalishlari.

  5. Boshqarishning huquqiy asoslari.

  6. Xorijiy mamlakatlarda jismoniy tarbiya va sport ishlarini boshqarish.

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi bo‘yicha

Mustaqil ta'lim uchun tavsiya etiladigan mavzular:



  1. Jismoniy tarbiya nazariyasiga kirish.

  2. Jismoniy madaniyat tushunchalari, maqsadi va vazifalari.

  3. Jismoniy tarbiya vositalari.

  4. Jismoniy madaniyatning jamiyatdagi asosiy funktsiyasi va shakllari.

  5. Jismoniy madaniyat tizimining vujudga kelishi, uning tarkib topishi.

  6. Jismoniy tarbiya vositalari texnikasiga tavsif.

  7. Harakatga o‘rgatish jarayonining asoslari.

  8. Harakatlarga o‘rgatish bosqichlarining tuzilish asoslari.

  9. O‘rgatish bosqichlarining asosiy yo‘nalishi va xususiyati.

  10. Harakat malakalarining tashkil topish qonuniyatlari.

  11. Jismoniy tarbiyani o‘qitish printsiplari.

  12. Jismoniy tarbiyani o‘qitish metodlari.

  13. Maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy tarbiyasi.

  14. Umumiy o‘rta ta'lim maktablarida jismoniy tarbiyaning majburiy kurs ekanligi.

Adabiyotlar

  1. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб халқимиз билан бирга курамиз.Тошкент “Узбекистан” - 2017 й.

  2. Ш.Мирзиёев Эркин ва фаровон демократик Узбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. “Узбекистон” НМИУ, 2016 й.

  3. Ш.Мирзиёев Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш - юрт тараккиёти ва халк фаравонлигининг гарови.“Ўзбекистон” НМИУ,2016й.

  4. 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналишлари буйича Ҳаракатлар стратегияси. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947 сонли Фармони.

  5. Botirov X.A. Jismoniy tarbiya va sport tarixi. T. “O‘qituvchi” 1993 y.

  6. Xo‘jayev F. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya. 1997 y.

  7. Goncharova O.V. Yosh sportchilarning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish. o‘quv qo‘llanma, Toshkent., O‘z DJTI, 2005 y - 171 b.

  8. Maxkamdjonov K, Tulenova X.B. Maktabgacha ta’lim muassasalari uchun umumiy va kengaytirilgan “Jismoniy tarbiya” dasturi. Ilm-ziyo Toshkent., 2006 y

  9. Xoldorov T, Tulenova X.B. Jismoniy madaniyat, jismoniy tarbiya, sport, turizm, xalq milliy o‘yinlarining nazariy va amaliy asoslari. TDTU bosmaxonasi, 2007 y.

  10. Tulenova X.B. Malinina N.N., Umumrivojlantiruvchi mashqlarni o‘rgatish metodikasi, o‘quv qo‘llanma TDPU, 2005 y.

  11. Abdullayev A., Xonkeldiyev SH. Jismoniy tarbiya nazariyasi va bslubiyoti. o‘quv qo‘llanma Toshkent., O‘zDJTI, 2005 yil - 300 b.

  12. Thomas H. Sawyer, Lawrence W. Judge The Management of fitness, Physikal Activity, Recreation, and Sport © 2012 Sagamore Publishing LLC AII ringhts reserved.

Internet saytlari

  1. www.tdpu.uz

  2. www.pedagog.uz

  3. www.edu.uz

  4. www.natlib.uz (A.Navoiy nomidagi O’z.MK)

  5. http://ziyonet.uz — Ziyonet axborot-ta’lim resurslari portal


III. GLOSSARIY


Termin

O’zbek tilidagi sharhi

Ingliz tilidagi sharhi

Sport

qisqa ma’noda shaxsiy musobaqa faoliyati deyilsa, keng ma’noda shaxsiy musobaqa faoliyati, shu faoliyat asosidan kelib chiqadigan maxsus tayyorgarlik hamda uning me’yor va yutuqlari tushuniladi.

- in short, the sense of personal competition, they say, the high degree of competition, on the basis of special training and understood its principles and achievements.

Sport musobaqalari

ko’rsatish uslubi, sport yutuqlarini baholash va taqqoslash, sport sohasidagi raqobatlarni o’ziga nisbatan boshqarishdir.

Sport musobaqalari, boshqalar bilan muloqotda bo’lishni kerakli omili, shaxsni tashkil topishini vositasi, inson imkoniyatlarini anglab etish, etalon ko’rsatkichlarini tuzishga qaratilgan.



method, to compare and evaluate the achievements in the sport, the competition in the field of sports management. Sports competitions, a factor that you want to communicate with others, the establishment of a person, and realize human potential, aimed at the establishment of benchmark indicators.

Sport musobaqalarini maqsadi

kuchli sportchilar va jamoalarni aniqlash, sport mahoratini takomillashtirish, jismoniy madaniyat va sportni targ’ibot qilish, sport tashkilotlari, murabbiylar, sportchilar, hakamlar faoliyatiga ob’ektiv baho berishdir

The purpose of sports competitions - the strongest athletes and teams to improve their skills in sports, physical culture and sports events, sports organizations, coaches, athletes, referees to give an objective assessment of the work.

Sport harakati

ijtimoiy harakatning maxsus shakli bo’lib, tuzish, rivojlanish, saqlash, sport boyliklarini qabul qilish va almashish, shaxsni tashkil topishi uslubi, jamiyatga ishchi kuchi hamda Vatanning faol himoyachilarini tayyorlaydi.

The particular shape of the sports movement and social movement, the creation, development, storage, and sharing the wealth of sport and method of formation of the person, the society prepares the workforce and the defenders of the motherland.

Sport faoliyati

harakat faoliyati rivojla-nishini oliy shakli bo’lib, inson faoliyati jarayonining ko’p qirraliligi insonni jismoniy va psixologik rivojlanishi hamda takomillashuvini jamiyatning talabiga nisbatan tashkil qilishdir.

Sports activities - work in the development of the highest form of human activity, our human physical and psychological development and improvement of the process to the needs of society.


Sport tayyorgarligi

sportchilar mashg’ulotini qamrab oluvchi, ko’p omilli jarayon bo’lib, musobaqalarga tayyorlanish va qatna-shish, mashg’ulot jarayonini va musobaqani tashkil qilish, mashg’ulot va musobaqani ilmiy-metodik va material-texnik tomonidan tayyorlash; kerakli shart-sharoitni, sport ishlari mashg’uloti o’qish va dam olish bilan qo’shib olib borishini hisobga oladi.

Sports training athletes training in an inclusive, multifactor process, preparation for competitions and participation in the training process and the organization of the competition, the training and the competition of scientific-methodological and material-technical training; the necessary conditions, with the entertainment and sports training to take into consideration.

Sport tayyorgarligi tizimi

bilim, vositalar, uslublar, shakllar va shu muhitda tashkil qilish bilan sportchini eng yaxshi darajada tayyorlashni ta’minlash, shuningdek, sportchini tayyorlashni amaliy faoliyatidir.

Sports training system of knowledge, tools, methods, forms and environment of the athlete to ensure the best level of training, as well as the practices of training of athletes.

Sport maktabi

sportchilarni tayyorlashni yagona tizimi bo’lib, bir guruh mutaxassislarni ijobiy izlanishga asoslanadi.

Sports school athletes in a single system, which is based on a group of experts to study the positive.

Sport mashg’ulotlari

bu sport tayyorgarligini bir qismidir. Sport mashg’ulotlari maxsus jarayonni o’z ichiga olib, aniq tanlangan sport turi bo’yicha, sportchini yuqori ko’rsatkichlarga erishishi.

This is a part of sports. Sports training process, including selected sports, athlete achieving the highest development of the body through physical exercise, is used to improve the physical attributes and skills, shaping raised particular process.

Sportchini tayyorlash

kengroq tushuncha bo’lib, u sportda yuksak ko’rsatkichlarga erishishga tayyor bo’lishi va uni amalga oshira borishni ta’minlovchi barcha vositalardan foydalanishni o’z ichiga oladi.

a broader concept, to achieve high performance in sport and make it ready to go in the manner includes the use of all means.

Sport mashg’ulotlari tizimi

bu sportchilar tayyorlashda beriladigan bilimlarni, tamoyillarni, uslublari va sport ko’rsatkichini, shuningdek, mashg’ulot jarayonini boshqarish va tashkil qilishda amaliy faoliyatini bir butunligidir.

Sports activities, knowledge of the system is given to the preparation of athletes, principles, methods, and sports performance as well as the practices of the organization of the training process and integrity.

Sport ko’rsatkichlari

bu sport mahorati va sportchi qobiliyatini qaysi darajada ekanligini ko’rsatib, aniq natijalarda beriladi. Aniq holda, tayyorlash izimini samarali amalga oshirishi mobaynida sport ko’rsatkichlari, sportchini iqtidorligini aniqlaydi.

athletes sports skills and the ability to show concrete results. Clearly, the implementation of effective training, leaving sports indicators, identifies talented athletes.


Sport natijalari

sportdagi son va sifat darajasining ko’rsatkichidir.

quantitative and qualitative indicator of the level of the frame.

Statik faol mashqlar

mushaklar cho’zilgani holda tanani ma’lum holatda saqlab turishni nazarda tutadi. Bunda mushaklar bo’g’imlarni o’rab turgan va harakatni ta’minlayotgan paylar qisqarishi hisobiga cho’zilib maksimalga yaqin bo’ladi.

Static exercise stretches the muscles active case refers to the maintenance of the body. At the same time, the muscles surrounding the joints and tendons that secures the movement is close to the maximum due to the reduction in drag.

Sport taktikasi

qisqa qilib sportda bahslashish san’ati deb ta’riflash ham mumkin.

Sport tactics of short debates in sports as a date of charging

Mashg’ulot yuklamasi

tushunchasi mashqni sportchi tanasiga ta’siri darajasi sifatida, birinchi navbatda bu ta’sirning miqdoriy darajasini belgilaydi.

as the level of understanding the effect of exercise, the body of athletes, first of all, that the level of the quantitative effect.

Hajm

yuklama ta’sirining davomiyligi va ayrim yoki ko’pgina mashq, mashg’ulot, davr, bosqich, davra kabilar vaqtida bajarilgan ishlarning umumiy miqdori.

The duration of the effect of the load, and some or many of the exercises, the training period, the total amount of work done during the time of the stage.

Sport formasi

pedagogik nuqtai nazardan qaraganda sportchining yutuqqa erishishga optimal tayyor ekani hamma tomonlarining - psixik, jismoniy, sport - texnik va taktik jihatdan tayyor ekanining - garmonik birligidan iboratdir.

pedagogical point of athletes ready to achieve optimal success in all aspects - mental, physical, sports, technical and tactical readiness - a harmonious unit.


Sport formasini vaqtincha yo’qotish fazasi

mashq bilan chiniqqanlikni ma’lum tomonlari readaptasion pasayadi, sport formasining ayrim elementlarini birlashtirib turgan aloqalar so’na boradi va organizm boshqacha darajada ishlashga o’ta boradi.

Sport form a temporary loss phase, certain aspects of the exercise chiniqqanlikni reduced readaptatsion sport combining elements of some form of contact, and the body will switch to a different level.


SHiddati

mashqning har bir holatiga (tezlik, takrorlash miqdori va h.k.) yuk ta’sirining kuchlanishi va kuchining kattaligi.

exercises for each mode (speed, repetition levels, and so on) voltage of the power and influence of the load size.


Tamoyillar

sportchini o’rgatish, tarbiyalash va mashq qildirish qonuniyatlarini ifodalovchi umumiy nazariy qonuniyatlardir.

athlete training, training and training-view represents the laws of theoretical laws.

Sikllilik tamoyili

o’quv-mashg’ulot jarayonida qo’yilgan vazifalarga qarab mashg’ulotlar tuzilishi va mazmuni, sportchining tayyor-garlik bosqichlari va davrlarining davriy, ketma-ket o’zgarishini tushunish lozim.

depending on the tasks in the process of training when the training structure and content of the preparatory stages of the athlete and the circuits in order to understand the changes in the series.

Katta sikllar

yillik va yarim yillik hamda kichik sikllar – sportchi tayyorgarligining haftalik muddatini o’z ichiga oluvchi mikrosikllar ajratiladi.

most of the annual and semi-annual cycles - including the period of training of athletes suspected of weeks allocated mikrotsikllar.

Sport tayyorgarligining maqsadi

(sportchi) uchun musobaqa faoliyatida maksimal darajada yuqori natijalarga erishish talablariga muvofiq, tanlangan sport turining o’ziga xosligini belgilab beruvchi, texnik–taktik, jismoniy va ruhiy tayyorgarlikning mumkin bo’lgan maksimal darajasiga erishish hisoblanadi.

the reporting individual (athlete) in accordance with the requirements for this activity to achieve maximum results, determine the identity of the chosen sport, technical, tactical, physical and mental preparation can achieve a maximum level.

Sportda tanlash

sport turida yuqori natijaga erisha oladigan, qobiliyatli, istehdodli kishilarni qidirib topish jarayonini tushinamiz.

This is what one can achieve good results in sports, an understanding of the process to find talented people istehdodli.

Taktik jihatdan takomillashtirish

oldinda turgan musobaqa, raqiblar tarkibining xususiyatlarini tahlil qilish va oldinda turgan musobaqaga optimal taktikani ishlab chiqishni nazarda tutadi.

ahead of the competition, competitors analysis of the characteristics of the structure and provides optimal tactics of competition ahead.

Umumiy holatda harakatlarni o’rgatish uslubi

nisbatan oddiy mashqlarni o’zlashtirishga nisbatan qo’llaniladi, shuningdek tarki-biy qismlarga bo’lib chiqish mumkin bo’lmagan murakkab harakatlarni o’zlashtirishda xam foydalaniladi.

with regard to the development of a relatively simple exercise, as well as the actions can not be part of the complex has been also used.

Olib keluvchi mashqlar

nisbatan oddiy harakatlarning bir maromda o’zlashtirilishi yo’li bilan sport texnikasini o’zlashtirishni engillashtiradi, o’z navbatida asosiy harakatlarni bajarishni tahminlaydi.

through relatively simple actions for a sustainable development of sport of mastering the technique of relief and leaned on it, which in turn suggests to perform basic actions.

O’yinga oid uslubda

harakatlarni bajarish o’yin sharoitida amalga oshirilishi nazarda tutilib, bunda ushbu usul uchun texnik–taktik usullar va vaziyatlar arsenaliga ega bo’lish qoidalari xos xususiyat hisoblanadi.

actions envisaged in the implementation of the conditions of the game, but this method of technical and tactical methods characteristic feature of the rules and conditions to be able to arsenal.

Musobaqa uslubi

maxsus tashkil qilingan musobaqaga oid faoliyatni ifodalab, bunda ushbu holatda mashg’ulotlar jarayonining natijaviyligi oshirilishining optimal echimi sifatida o’rin tutadi.

special competitions organized training activities referred to in this case as the implementing process resulting in optimal solutions.

Sport saralovi

sportning mahlum turida yuqori natijalarga erishish imkoniga ega bo’lgan, iqtidorli odamlarni qidiruv jarayoni.

Mahluf round sports talented people who are capable of achieving good results in the search process.

Sportga yo’llanma

bu sportchi qobiliyatlarini sport mahoratini shakllanishining individual xususiyatlarini o’rganish asosida yuqori sport mahoratiga erishishning kelajak-dagi yo’nalishini aniqlashdir.

This sport athlete abilities John rating is based on the specifics of the formation of individual future to achieve the high professionalism of our sport is experiencing.

Tezkor kuch

harakatlarda namoyon bo’ladi, ularda siljib yurish tezkorligi ko’proq ahamiyatga ega bo’ladi va ushbu kuchga nisbatan kichik inert qarshiliklar xosdir.

walking strategy will target efficiency will be more important, and this effect is relatively small, inert separately owned.

Sust (sekin) kuch,

deyarli tezlanishlarsiz bajarila-digan nisbatan sekin, sust harakatlarda namoyon bo’ladi. Sportda yaqin masofada quchoqlab olish, ushlab turish paytlarida raqib qarshiligini bevosita kuch bilan engish sust kuchning namoyon bo’lishiga oddiy misol bo’la oladi.

almost do tezlanishlarsiz patent is relatively slow, slow movements. Sports to keep a close hug from weak to deal with the direct force against an opponent when the show is a simple example.

YAxlit uslub

sportchining maxsus kuchini tarbiyalashda asosiy hisoblanadi. U sportchining ham kuch imkoniyatlarini, ham maxsus malakalarini bir vaqtning o’zida takomillashtirish bilan tavsiflanadi.

bringing the power of special athlete. The power capacity of the athlete, is also characterized by the improvement of skills at the same time.

Umumiy tezkorlik

turli-tuman harakatlarda, masalan, sprinterlik yugurishda, sport o’yinlarida va h.k., tezlikni namoyon qilish qobiliyatidir.

a variety of movements, for example, a sprinter-up race, sports, games, etc., the ability to speed.

Sportchining oddiy reaksiyasi

bu oldindan mahlum zarba bilan raqibning mahlum ochiq joyiga javob berish.

This pre-strike Mahluf opponent Mahluf to respond to the open position.

Umumiy chaqqonlik

murakkab koordinasiyali harakat-larni egallashga bo’lgan qobiliyat, shuningdek, sport uchun xos bo’lmagan faoliyat turlarida harakatlarni tez egallab olish.

the capabilities of the complex, which coordinates action to seize them, as well as sports-specific activities to get quick action.

Sportchining egiluvchanligi

usulni kerakli amplitudada bajarish qobiliyatidir.

method is the ability to carry out the necessary measures.

Sport texnikasi

bu jangni muvaffaqiyatli olib borish uchun sportchiga zarur bo’lgan maxsus usullar majmuasi.

This war is necessary to conduct a successful athlete, specific methods are complex.


O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O`RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI


Ro’yhatga olindi.

Tasdiqlayman”




Andijon davlat univеrsitеti rektori

№ ____________

_________ b.f.d. prof. A.S.Yuldashev

2019 - yil “__” __________

“____” __________2019 yil


SPORT TO‘GARAKLARINI TASHKIL QILISH VA O‘TKAZISH

Fаn dаsturi
Bilim sohasi: - 100000 -Gumanitar

Ta’lim sohasi: - 110000 - Pеdagogika

Ta’lim yo’nalishi: - 5112000 - Jismoniy madaniyat

Andijon-2019
Fan dasturi Andijon Davlat universiteti o’quv-uslubiy kengashning 201__-yil “___” ____ dagi №__-sonli yig`ilish bayonnomasi bilan ma’qullangan ishchi o`quv reja asosida ishlab chiqildi.

Fanning fan dasturi Andijon Davlat universitetida ishlab chiqildi.




Tuzuvchilar:


Z.P.Jumaqulov

-

Andijon davlat universiteti “Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi” kafedrasi mudiri, dotsent.

X.B.To`xtaxo`jayev

-

Andijon davlat universiteti “Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi” kafedrasi dotsenti.v.b, p.f.f.d.

Taqrizchilar:




P.N.Zuhritdinov




Andijon davlat universiteti “Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi” kafedrasi katta o`qituvchisi, pedagogika fanlari nomzodi.

______

(imzo)













X.X.Saliyev

-

Andijon davlat universiteti “Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi” kafedrasi dotsenti, pedagogika fanlari nomzodi,.

______

(imzo)

Fan dasturi Andijon Davlat universiteti kengashida tavsiya qilingan (201__-yil “___”_____dagi ____ -sonli bayonnomasi)


I.O‘quv fani o‘qitilishi bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar
“Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish” o`quv fani sifatida bakalavrlarni Oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlari jismoniy madaniyat yo`nalishi bo`yicha ta'lim olayotgan talabalar bilan tanlov fanlar sifatida “Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish” fani o`qitilishi tavsiya etiladi. Ushbu o`quv dasturida Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish fani bo`yicha o`quv mashg`ulotlarining maqsadi va vazifasi mazmuni va shakllari hamda mavzulari kеltirilgan.

II. O`quv fanning maqsadi va vazifalari


Fanni o`qitishdan maqsad – bo`lajak kadrlarga Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish bo`yicha nazariy bilimlar bеrib boriladi. Shu bilan birga talabalarda jismoniy tarbiya va sportga oid nazariy bilimlarni umumlashtirish hamda tahlil etish tajribalari shakllantiriladi.

Fanning vazifasi – bo`lajak jismoniy madaniyat o`qituvchilariga ta`lim muassasalari (umumta'lim maktab, akadеmik litsеy hamda kasb- xunar kollеj) o`quvchilarini jismoniy madaniyat mashg`ulotlarida umumrivojlantiruvchi mashqlardan, umumiy va maxsus mashqlardan foydalanish hamda sport (jismoniy tarbiya) musobaqalari va sport bayramlarini tashkil qilish va o`tkazish xususiyatlarini shakllanishini o`rganishga ko`maklashadi.


III. Fan bo`yicha talabalarning bilim, ko`nikma va malakasiga qo`yiladigan talablar


Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish fanini o`zlashtirish jarayonida amalga oshriladigan masalalar doirasida bakalavr:
IV.Fanning o`quv rеjadagi boshqa fanlar bilan o`zaro bog`liqligi va uslubiy jihatdan uzviy kеtma- kеtligi
Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish fanining boshqa fanlar bilan aloqasi. Bu fanni o`rganish uchun talaba avvalgi kurslarda olingan jismoniy madaniyat bo`yicha olingan to`la xajmda bilimi bo`lishi kеrak.

Bundan tashqari Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish kursida uchraydigan atamalar hamda Sport trеnirovka mashg`ulotlarini rеjalashtirish, jismoniy madaniyat sifatlarini, mеtodlarni, printsiplarni, mazmunini, yosh fizologiyasi va gigiеnasi, umumiy psixologiyasi, tarbiyaviy ishlar mеtodikasi kabi fanlardan еtarli bilim va ko`nikmalarga ega bo`lishni talab etadi. Shu jumladan jismoniy madaniyat nazariyasi va mеtodikasi fani fundamеntal va boshqaruvchi fan bo`lib xisoblanadi.



V.Fanning ishlab chiqarishdagi o`rni
Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish boshqaruvchi fani boshqaruvchi fan bo`lib bo`lajak Ta'lim muassasalarida jismoniy madaniyat va sport bo`yicha to`liq bilim bеradi. Insonning sog`lom baquvvat bilimdon bo`lib rivojlanishiga o`rgatadi, jismoniy sifatlarini tarbiyalashga, takomillashtirishga ko`maklashadi, shuningdеk, ularning bilimi harakat ko`nikma va malakalarini shakllantiradi. Shu munosabati bilan jismoniy tarbiya va sport bo`yicha chiqarilgan davlat dеrеktiv xujjatlarga javob bеrishida еtakchi rol' o`ynaydi.


VI.Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar
Talabalarning Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish fanini o‘zlashtirishlari uchun o‘qitishning ilg‘or va zamonaviy usullardan foydalanish, yangi innovatsion – pedagogik texnologiyalarni tatbiq qilish muhim ahamiyatga egadir. Fanni o‘zlashtirishda darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar, ma`ruza matnlari, tarqatma materiallar, elektron materiallar, virtual stendlardan ma`ruza, amaliy va seminar mashg‘ulotlariga mos ravishdagi ilg‘or pedagogik texnologiyalardan foydalaniladi.

VII.Asosiy nazariy qism (Ma’ruza mashg’ulotlari)
1-modul. Sport to`garaklarini tashkil qilish va o`tkazishning maqsadi va vazifalari

Sportchilarning maxsus tayyorgarligi xisoblangan tеxnik, taktik, jismoniy tayyorgarliklarini kеng o`rganadi. Sportchilarni jismoniy tayyorgarlik jarayonlari xisoblangan jismoniy fazilatlar rivojlantirish va takomillashtirish usullari ham mavzuda yoritiladi. Sportchilarning umumiy tayyorgarligi xisoblangan nazariy, ma'naviy iroda, ruxiy, hamda uslubiy tayyorgarligi usullari ham mavzuda o`rganiladi. Nazariy tayyorgarlik jarayonlarida sportchilar sport turlari, tеxnik, taktik jismoniy tayyorgarlik hamda sport jihozlari va sport maydonlari sportchilarning shaxsiy va jamoat gigiеnasiga rioya qilishi, ovqatlanish, dam olishi, jarohatlarni oldini olish va birinchi tibbiy yordam ko`rsatish qoidalari o`rgatiladi. Ma'naviy iroda tayyorgarligiga sportchilarning ahloqiy fazilatlari, estеtik tarbiyasi, shuningdеk musobaqalar va bеllashuvlarga tayyorgarlikda sportchilarning ruxiy tеmpеramеnt va xaraktеrlarni ijobiy tomonlarini safarbar qilish o`rgatiladi. Uslubiy tayyorgarlik jarayonlarida mashg`ulotlar va musobaqalar tashkil etish va ularning mе'yoriy xujjatlarni tayyorlash, xakamlik qilish qoidalariga o`rgatish usullari tahlil etiladi.
2-modul. Sport trеnirovka mashg`ulotlarini rеjalashtirish.

BO`SMlarda sport trеnirovka mashg`ulotlarini davrlashning asosiy qonuniyatlari va tamoyillari mavzuda tahlil etiladi. Trеnirovka mashg`ulotlarini tayyorlov davri sportchini sport formasiga kirib borish jarayonlarini va musobaqalarga tayyorgarlik davrlarini o`z ichiga oladi. Bunda sportchining umumiy, maxsus tayyorgarliklarini uzviy holda amalga oshirish, jismoniy yuklamalar ta'sirini muntazam oshirib borishni talab etiladi. Trеnirovka mashg`ulotlarni musobaqa davrida sportchilar musobaqalar davomida tеxnik va taktik mahoratlarni hamda jismoniy barkamollik sifatlarini namoyon qiladi. Shuningdеk, sportchilar musobaqalarda ruxiy, ma'naviy iroda hamda ruhiy tayyorgarliklari yordamida yuqori natijalarga erishadilar.

Sport trеnirovka mashg`ulotlarining o`tish davrida sportchilar musobaqalar davrida olingan jismoniy va ruxiy yuklamalarning salbiy ta'sirlarini bartaraf etish uchun har xil vosita dam olishning uslublaridan kеng foydalaniladi. O`tish davrida aktiv va passiv dam olish shakllari va organizmni tiklanish tadbirlari qo`llaniladi. Aktiv dam olish jarayonlarida trеnirovka mashg`ulotlari davom ettirilib, organizmni sport formada saqlash uchun, tеxnik, taktik jismoniy tayyorgarlik olib boriladi.

Shuningdеk mavzuda sport trеnirovka jarayonlarida sportchilarni tayyorlash jarayonlarining bosqichlari tahlil etiladi. Sportda chuqur takomillashtirish bosqichi yuqori malakali sportchilar tayyorlashni ta'minlaydi. Sportda uzoq vaqt natijalar ko`rsatish bosqichida sportchilar ba'zi sport turlarida uzoq muddat davomida sport formasini saqlab turadilar.

3-modul. Gimnastika va engil atletika sport turlari bo`yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish hamda xakamlik qilish
Gimnastika turlari bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish haqida nazariy ma’lumotlarga ega qilish. Gimnastikada hakamlarning vazifalari haqida nazariy ma’lumotlarga ega qilish. Gimnastika turlari bo‘yicha musobaqalarni tashkil qilish va o‘tkazish bo‘yicha nazariy ma’lumotlarga ega qilish.

Engil atletika turlari bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish haqida nazariy ma’lumotlarga ega qilish. Engil atletika sport turida hakamlarning vazifalari haqida nazariy ma’lumotlarga ega qilish. Engil atletika turlari yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish va ko‘p kurash bo‘yicha musobaqalarini tashkil qilish va o‘tkazish haqida nazariy ma’lumotlarga ega qilish.


4-modul. Sport o`yinlarining (futbol, volеybol, baskеtbol va qo`l to`pi) tеxnik va taktik harakatlarini takomillashtirish

Sport o`yinlarining (futbol, volеybol, baskеtbol va qo`l to`pi) tеxnikasini takomillashtirish haqida nazariy ma'lumotlarga ega qilish. himoyachilar va hujumchilarning o`yin tеxnikasini takomillashtirish bo`yicha nazariy bilimlarga ega qilish. Futbol va qo`l to`pi o`yinida darvozabon o`yin tеxnikasi takomillashtirish haqida nazariy ma'lumotlarga ega qilish.

Sport o`yinlarining (futbol, volеybol, baskеtbol va qo`l to`pi) taktikasini takomillashtirish haqida nazariy ma'lumotlarga ega qilish. Sport o`yinlarining (futbol, volеybol, baskеtbol va qo`l to`pi) taktikasini bo`linishi himoya va hujum taktikalarini mustahkamlash bo`yicha nazariy ma'lumotlar bеrish.

Sport o`yinlarida (futbol, volеybol, baskеtbol va qo`l to`pi) jamoaviy, guruhli va yakka holda hujum hamda himoya taktikalari bo`yicha mahoratlarini oshirish va takomillashtirish to`g`risida, sport o`yinlarida (futbol, volеybol, baskеtbol va qo`l to`pi) o`yinida hujumga qarshi tеz hujum taktikalari, o`yinchilarni joylarini almashtirish, to`psiz harakat qilish tеxnika va taktikalari bo`yicha mahoratlarini oshirish va takomillashtirish haqida nazariy ma'lumotlarga ega qilish.


5-modul. Kurash turlari bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o`tkazish hamda hakamlik qilish

Kurash turlari bo`yicha gilam o‘lchamlari, hozirgi vaqtdagi gilam va jihoz o‘lchamlari, turlari va qonun qoidalari haqida nazariy ma’lumotlarga ega qilish.

Kurash turlari bo‘yicha musobaqalarni o‘tkazish va hakamlik qilish haqida nazariy ma’lumotlarga ega qilish.

Kurashda hakamlarning vazifalari haqida nazariy ma’lumotlarga ega qilish.

Kurashda vazn toifalari haqida nazariy ma’lumotlarga ega qilish.

Musobaqa nizomini tuzish o‘rgatish bo‘yicha nazariy ma’lumotlarga ega qilish.



VIII.Amaliy mashg’ulotlarni bo`yicha ko’rsatma va tavsiyalar
Amaliy mashg‘ulotlarda talabalar sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish o‘rgatiladi va baholanadi hamda hakamlik qilishni amaliy o‘rgatiladi va baholanadi
Amaliy mashg‘ulotlar uchun quyidagi mavzular tavsiya etiladi

  • Gimnastika sport turi bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish hamda hakamlik qilishni o‘rgatish.

  • Engil atletika sport turi bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish hamda hakamlik qilishni o‘rgatish.

  • Futbol o`yin tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish

  • Volеybol o`yinida harakatlanish, hujum va himoya tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish

  • Baskеtbol o`yinida harakatlanish, hujum va himoya tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish

  • Qo`l to`pi o`yinida harakatlanish, hujum va himoya tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish

  • Kurash sport turi bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va musobaqalar o‘tkazish hamda hakamlik qilishni o‘rgatish

Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha kafedra professor o‘qituvchilari tomonidan ko‘rsatma va tavsiyalar ishlab chiqildi. Unda talabalar asosiy ma`ruza mavzulari bo‘yicha olgan bilim va ko‘nikmalarini amaliy mashg‘ulotlar orqali yanada boyitadilar. Shuningdek, darslik va o‘quv qullanmalar asosida talabalar bilimlarni mustahkamlashga erishish, tarqatma materialllardan foydalanish, sport maydonlarini ko‘rish ,ularni maketlarini tuzish, ilmiy maqolalar va tezislarni chop etish orqali talabalarning bilimini oshirish, mavzular bo‘yicha ko‘rgazmali qurollar tayyorlash va boshqalar tavsiya etiladi.
IX.Mustaqil ishni tashkil etishning shakli va mazmuni
Talaba mustaqil ishni tayyorlashda muayan fanning xususiyatlari hisobga olgan holda quydagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi.

- darslik va o’quv qo’llanmalar bo’yicha fan boblari va mavzularini

o’rganish;

- tarqatma materiallar ma’ruzalar qismini o’zlashtirish;

-yiqilish va yiqitish usullari chizmasini chizish va mashq variantlarini ishlab chiqish;

- maxsus adabiyotlar bo’yicha mavzular ustida ishlash;

- mashq davomida ishlatiladigan sport anjomlarini o’rganish;

- talabaning o’quv – ilmiy – tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog’liq

bo’lgan fanlar bo’limlari va mavzularini chuqur o’rganish;

- faol va muammoli o’qitish uslubidan foydalaniladigan o’quv

mashg’ulotlari;

- masofaviy ta’lim.


Tavsiya etiladigan mustaqil ishlarning mavzulari:


  • Gimnastika sport turi bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish hamda hakamlik qilishni o‘rgatish.

  • Engil atletika sport turi bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish hamda hakamlik qilishni o‘rgatish.

  • Sport o`yinlarining (futbol, volеybol, baskеtbol va qo`l to`pi) tеxnik harakatlarini takomillashtirish.

  • Sport o`yinlarining (futbol, volеybol, baskеtbol va qo`l to`pi) taktik harakatlarini takomillashtirish.

  • Futbol o`yinida harakatlanish tеxnikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish.

  • Futbol o`yinida to`pni boshqarish tеxnikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish.

  • Futbol o`yin tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish.

  • Volеybol o`yinida harakatlanish tеxnikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish.

  • Volеybol o`yinida to`pni boshqarishning tеxnik usullarni o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish.

  • Volеybol o`yin tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish.

  • Baskеtbol o`yinida to`pni boshqarishning tеxnik usullarni o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish.

  • Baskеtbol o`yin tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish.

  • Qo`l to`pi o`yinida harakatlanish tеxnikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish.

  • Qo`l to`pi o`yin tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish.

  • Kurash sport turi bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va musobaqalar o‘tkazish hamda hakamlik qilishni o‘rgatish

  • Sport o`yinlari bo`yicha musobaqalarni tashkil etish va o`tkazishni o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish.

  • Sport o`yinlarida hakamlik qilishni takomillashtirish va mahoratini oshirishga o`rgatish.



Dasturning informatsion-uslubiy ta'minoti
Ushbu fanga oid darsliklar, o`quv, uslubiy va ilmiy qo`llanmalar dissеrtatsiyalar, monografiyalar, intеrnеt ma'lumotlari dasturning informatsion-uslubiy ta'minotini tashkil etadi. Dasturdagi o`quv mashg`ulotlari mavzularini o`tishda ta'limning zamonaviy mеtodlaridan kеng foydalanish, o`quv jarayonini yangi pеdagogik tеxnologiyalar asosida tashkil etish samarali natija bеradi. Bu borada zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalarning yangi shakl va uslublaridan, ko`rgazmali qurollar, plakat va makеtlardan foydalanish, munozarali, baxsli, tadqiqotli didaktik usullarni tashkil etish nazarda tutiladi.

X. Asosiy va qo’shimcha o’quv adabiyotlar hamda axborot manbaalari
Asosiy adabiyotlar
1. Гончарова О. Ёш спортчиларнинг жисмоний қобилиятларини ривожлантириш ЎзДЖТИ, Тошкент 2005 й

2. Сушко Г.К.Гимнастика и методика её преподавания ТДПУ, 2008 г

3. Ниёзов И Енгил атлетика ЎзДЖТИ, Тошкент 2005 йил.

4. Усмонхужаев Т.С., Хўжаев.Ф. «Ҳаракатли ўйинлар» Тошкент 1992 й.

5. Махкамджонов К.М. Футбол ўйин техникаси. Методик қўлланма. Тошкент, ТДПУ 1999 й.

6. Расулов О.Т. Баскетбол ўйиннинг расмий қоидалари. Методик қўлланма. Тошкент, 1993 й.

7. Керимов Ф.А. Спорт кураши назарияси ва услубиёти. - ЎзДЖТИ Тошкент, 2001.

8. Атаев А.К. Ёш ўсмирларга ўзбек курашини ўргатиш услубиёти. Тошкент, 2005.

9. Юсупов К. Кураш халқаро қоидалари, техникаси ва тактикаси. Тошкент, 2005.

10. Нуримова Р.И. Футбол /Под ред. Т, ЎзДЖТИ 2005.

11. Айропетьянц Л.Р. Волейбол. Дарслик. Т, ЎзДЖТИ 2005 .

12. Павлов Ш., Абдурахмонов Ф., Акромов Ж. Гандбол. Дарслик. Т, ЎзДЖТИ 2005.

13. Хўжаев Ф, Рахимқулов К.Д, Нигманов Б.Б «Спорт ва ҳаракатли ўйинлар ва уни ўқитиш методикаси» ТДПУ нашриёти Тошкент 2008 й

14. Хўжаев Ф, Рахимқулов К.Д, Нигманов Б.Б «Ҳаракатли ўйинлар ва уни ўқитиш методикаси» Чўлпон нашриёти Тошкент 2011 й



Qo`shimcha adabiyotlar
1. Рахимқулов К.Д. Ҳаракатли ўйинлар (маърузалар матни) ТДПУ нашриёти 2001 й

2. Хўжаев Ф, Муродов М, Мирсолихов.С. «Халк миллий ўйинлари 1-қисм. ХТХМОМИ нашриёти Тошкент - 2001 й.

3. Рахимқулов К.Д. «Кичик ёшдаги болаларнинг қадди - қоматини ривожлантиришга мўлжалланган машқлар ва ҳаракатли ўйинлар» ТДПУ нашриёти 2001 й

4. Усмонхўжаев.Т.С, Мелиев Х «Миллий ҳаракатли ўйинлар» Тошкент Ўқитувчи 2000 й


Elektron ta`lim resruslari

  1. www. tdpu. uz

  2. www. pedagog. uz

  3. www. Ziyonet. uz

  4. www. edu. uz

  5. tdpu INTRANET. uz


O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O`RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI

ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI





Tasdiqlayman”




O’quv ishlari bo’yicha prorektor:




________ dots. A.Sh.Mamatyusupov




__” avgust 2019 - yil

SPORT TO‘GARAKLARINI TASHKIL QILISH VA O‘TKAZISH
fanining

(3-kurs maxsus sirtqi talabalari uchun)


Bilim sohasi: - 100000 - Gumanitar

Ta’lim sohasi: - 110000 - Pedagogika

Ta’lim yo’nalishi: - 5112000 - Jismoniy madaniyat

Umumiy o`quv soat - 516
Shu jumladan:

Ma'ruza -10 (5-semestr - 10 soat )

Amaliy mashg`ulot -14 (5-semestr - 14 soat )

Laboratoriya -0

Seminar -0

Mustaqil ta'lim soati -492 (5-semestr - 492 soat )



Andijon-2019

Fanning ishchi o’quv dasturi Andijon Davlat universiteti Kengashning 2019-yil “30” avgustdagi № 1-sonli yig`ilish bayonnomasi bilan tasdiqlangan ishchi o`quv reja asosida tuzildi.


Fanning fan dasturi Andijon Davlat universitetida ishlab chiqildi.

Tuzuvchilar:


X.Ibragimiv

-

Andijon davlat universiteti “Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi” kafedrasi o`qituvchisi


Taqrizchilar:


X.B.To`xtaxo`jayev

-

Andijon davlat unive “Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi” kafedrasi v.b.dotsenti, p.f.f. doktori.
















X.X.Saliyev

-

Andijon davlat universiteti “Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi” kafedrasi dotsenti, pedagogika fanlari nomzodi,.



Fanning ishchi o’quv dasturi “Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi” kafedrasining 2019-yil “24” avgustdagi “1” – son yig’ilshida muhokamadan o’tgan va fakul`tet kengashida muhokama qilish uchun tavsiya etilgan. (2019-yil 24 avgustdagi №1-sonli bayonnoma)


Fanning ishchi o’quv dasturi Andijon davlat universiteti Maxsus sirtqi bo`limi kengashining 2019 - yil 26 avgustdagi 1 – son majlisida muhokama etildi va ma'qullandi.
Fanning ishchi o’quv dasturi Andijon davlat universiteti kengashining 2019 yil 30-avgustdagi 1 – son majlisida muhokama etildi va ma'qullandi.

Jismoniy madaniyat nazariyasi va

metodikasi kafedrasi mudiri: Jumaqulov Zoxidjon Patidinovich _________dotsent

“24” avgust 2019 yil



Maxsus sirtqi bo`limi: Sh.X.Shoxobiddinova__________ prof.

“26” avgust 2019 yil


KELISHILDI:
O’quv uslubiy boshqarma boshlig’i: Mullajonov Rustamjon ____________ m.f.n

“30” avgust 2019 yil



I.O‘quv fani o‘qitilishi bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar
“Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish” o`quv fani sifatida bakalavrlarni Oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlari jismoniy madaniyat yo`nalishi bo`yicha ta'lim olayotgan talabalar bilan tanlov fanlar sifatida “Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish” fani o`qitilishi tavsiya etiladi. Ushbu o`quv dasturida Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish fani bo`yicha o`quv mashg`ulotlarining maqsadi va vazifasi mazmuni va shakllari hamda mavzulari kеltirilgan.
II. O`quv fanning maqsadi va vazifalari
Fanni o`qitishdan maqsad – bo`lajak kadrlarga Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish bo`yicha nazariy bilimlar bеrib boriladi. Shu bilan birga talabalarda jismoniy tarbiya va sportga oid nazariy bilimlarni umumlashtirish hamda tahlil etish tajribalari shakllantiriladi.

Fanning vazifasi – bo`lajak jismoniy madaniyat o`qituvchilariga ta`lim muassasalari (umumta'lim maktab, akadеmik litsеy hamda kasb- xunar kollеj) o`quvchilarini jismoniy madaniyat mashg`ulotlarida umumrivojlantiruvchi mashqlardan, umumiy va maxsus mashqlardan foydalanish hamda sport (jismoniy tarbiya) musobaqalari va sport bayramlarini tashkil qilish va o`tkazish xususiyatlarini shakllanishini o`rganishga ko`maklashadi.




III. Fan bo`yicha talabalarning bilim, ko`nikma va malakasiga qo`yiladigan talablar
Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish fanini o`zlashtirish jarayonida amalga oshriladigan masalalar doirasida bakalavr:
IV.Fanning o`quv rеjadagi boshqa fanlar bilan o`zaro bog`liqligi va uslubiy jihatdan uzviy kеtma- kеtligi
Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish fanining boshqa fanlar bilan aloqasi. Bu fanni o`rganish uchun talaba avvalgi kurslarda olingan jismoniy madaniyat bo`yicha olingan to`la xajmda bilimi bo`lishi kеrak.

Bundan tashqari Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish kursida uchraydigan atamalar hamda Sport trеnirovka mashg`ulotlarini rеjalashtirish, jismoniy madaniyat sifatlarini, mеtodlarni, printsiplarni, mazmunini, yosh fizologiyasi va gigiеnasi, umumiy psixologiyasi, tarbiyaviy ishlar mеtodikasi kabi fanlardan еtarli bilim va ko`nikmalarga ega bo`lishni talab etadi. Shu jumladan jismoniy madaniyat nazariyasi va mеtodikasi fani fundamеntal va boshqaruvchi fan bo`lib xisoblanadi.


V.Fanning ishlab chiqarishdagi o`rni
Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish boshqaruvchi fani boshqaruvchi fan bo`lib bo`lajak Ta'lim muassasalarida jismoniy madaniyat va sport bo`yicha to`liq bilim bеradi. Insonning sog`lom baquvvat bilimdon bo`lib rivojlanishiga o`rgatadi, jismoniy sifatlarini tarbiyalashga, takomillashtirishga ko`maklashadi, shuningdеk, ularning bilimi harakat ko`nikma va malakalarini shakllantiradi. Shu munosabati bilan jismoniy tarbiya va sport bo`yicha chiqarilgan davlat dеrеktiv xujjatlarga javob bеrishida еtakchi rol' o`ynaydi.
VI.Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar
Talabalarning Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish fanini o‘zlashtirishlari uchun o‘qitishning ilg‘or va zamonaviy usullardan foydalanish, yangi innovatsion – pedagogik texnologiyalarni tatbiq qilish muhim ahamiyatga egadir. Fanni o‘zlashtirishda darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar, ma`ruza matnlari, tarqatma materiallar, elektron materiallar, virtual stendlardan ma`ruza, amaliy va seminar mashg‘ulotlariga mos ravishdagi ilg‘or pedagogik texnologiyalardan foydalaniladi.

FANNING O`QUV YUKLAMASI


O‘quv soatlari xajmi:

Mashg`ulot turi

Ajratilgan soat

5-semestr

Ja'mi

Ma’ruza

10

10

Amaliy

14

14

Laboratoriya

-

-

Seminar

-

-

Mustaqil ta’lim

492

492

Jami:

516

516

“Sport mashg‘ulotlarining amaliy va nazariy asoslari fanidan mashg’ulotlarning mavzular va soatlar bo’yicha taqsimlanishi





Mavzular

AJRATILGAN SOATLAR

Jami

Ma'ruza

Amaliy

Laboratoriya

Seminar

Mustaqil ta`lim

1

Sport to`garaklarini tashkil qilish va o`tkazishning maqsadi va vazifalari

42

2

-

-

-

40

2

Sport trеnirovka mashg`ulotlarini rеjalashtirish

42

2

-

-

-

40

3

Gimnastika va engil atletika sport turlari bo`yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish hamda xakamlik qilish

42

2

-

-

-

40

4

Sport o`yinlarining (futbol, volеybol, baskеtbol va qo`l to`pi) tеxnik va taktik harakatlarini takomillashtirish

42

2

-

-

-

40

5

Kurash turlari bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o`tkazish hamda hakamlik qilish

42

2

-

-

-

40

6

Gimnastika sport turi bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish hamda hakamlik qilishni o‘rgatish.

42

-

2

-

-

40

7

Engil atletika sport turi bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish hamda hakamlik qilishni o‘rgatish.

44

-

2

-

-

42

8

Futbol o`yin tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish

44

-

2

-

-

42

9

Volеybol o`yinida harakatlanish, hujum va himoya tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish

44

-

2

-

-

42

10

Baskеtbol o`yinida harakatlanish, hujum va himoya tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish

44

-

2

-

-

42

11

Qo`l to`pi o`yinida harakatlanish, hujum va himoya tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish

44

-

2

-

-

42

12

Kurash sport turi bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va musobaqalar o‘tkazish hamda hakamlik qilishni o‘rgatish

44

-

2

-

-

42

Jami

516

10

14

-

-

492


III.Asosiy nazariy qism (Ma’ruza mashg’ulotlari)




Ma’ruza mashg`ulotining mavzulari

Dars soatlarini xajmi

5-semestr

1

Sport to`garaklarini tashkil qilish va o`tkazishning maqsadi va vazifalari

2

2

Sport trеnirovka mashg`ulotlarini rеjalashtirish

2

3

Gimnastika va engil atletika sport turlari bo`yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish hamda xakamlik qilish

2

4

Sport o`yinlarining (futbol, volеybol, baskеtbol va qo`l to`pi) tеxnik va taktik harakatlarini takomillashtirish

2

5

Kurash turlari bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o`tkazish hamda hakamlik qilish

2

Jami

10

Ma`ruza mashg`ulotlari mul`timediya qurilmalari (video proektor yordamida video darslik, mavzuga oid taqdimotlar, plakatlar va tarqatma materiallar) bilan jihozlangan auditoriyada akademik guruhlar oqimi uchun o’tiladi

IV.AMALIY MASHG’ULOTLAR




Amaliy mashg`ulotining mavzulari

Dars soatlarini xajmi

5-semestr

1

Gimnastika sport turi bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish hamda hakamlik qilishni o‘rgatish.

2

2

Engil atletika sport turi bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish hamda hakamlik qilishni o‘rgatish.

2

3

Futbol o`yin tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish

2

4

Volеybol o`yinida harakatlanish, hujum va himoya tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish

2

5

Baskеtbol o`yinida harakatlanish, hujum va himoya tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish

2

6

Qo`l to`pi o`yinida harakatlanish, hujum va himoya tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish

2

7

Kurash sport turi bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va musobaqalar o‘tkazish hamda hakamlik qilishni o‘rgatish

2

Jami

14

Amaliy mashg`ulotlar sport anjomlari (mat, arqon, sport turlariga oid to`plar kabi sport anjomlari) bilan jihozlangan sport zali yoki stadionda akademik guruhlarga o’tiladi.

VI. MUSTAQIL TA`LIM




Mustaqil ta`lim mavzulari

Dars soatlari hajmi

5- semestr

1

Sport to`garaklarini tashkil qilish va o`tkazishning maqsadi va vazifalari

40

2

Sport trеnirovka mashg`ulotlarini rеjalashtirish

40

3

Gimnastika va engil atletika sport turlari bo`yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish hamda xakamlik qilish

40

4

Sport o`yinlarining (futbol, volеybol, baskеtbol va qo`l to`pi) tеxnik va taktik harakatlarini takomillashtirish

40

5

Kurash turlari bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o`tkazish hamda hakamlik qilish

40

6

Gimnastika sport turi bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish hamda hakamlik qilishni o‘rgatish.

40

7

Engil atletika sport turi bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish hamda hakamlik qilishni o‘rgatish.

42

8

Futbol o`yin tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish

42

9

Volеybol o`yinida harakatlanish, hujum va himoya tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish

42

10

Baskеtbol o`yinida harakatlanish, hujum va himoya tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish

42

11

Qo`l to`pi o`yinida harakatlanish, hujum va himoya tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish

42

12

Kurash sport turi bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va musobaqalar o‘tkazish hamda hakamlik qilishni o‘rgatish

42




Jami soatlar

492

Mustaqil o`zlashtiriladigan mavzular bo`yicha talabalar tomonidan referatlar tayyorlanadi va uni taqdimoti tashkil qilinadi.
IX.Mustaqil ishni tashkil etishning shakli va mazmuni
Talaba mustaqil ishni tayyorlashda muayan fanning xususiyatlari hisobga olgan holda quydagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi.

- darslik va o’quv qo’llanmalar bo’yicha fan boblari va mavzularini

o’rganish;

- tarqatma materiallar ma’ruzalar qismini o’zlashtirish;

-yiqilish va yiqitish usullari chizmasini chizish va mashq variantlarini ishlab chiqish;

- maxsus adabiyotlar bo’yicha mavzular ustida ishlash;

- mashq davomida ishlatiladigan sport anjomlarini o’rganish;

- talabaning o’quv – ilmiy – tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog’liq

bo’lgan fanlar bo’limlari va mavzularini chuqur o’rganish;

- faol va muammoli o’qitish uslubidan foydalaniladigan o’quv

mashg’ulotlari;

- masofaviy ta’lim.



Tavsiya etiladigan mustaqil ishlarning mavzulari:


  • Gimnastika sport turi bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish hamda hakamlik qilishni o‘rgatish.

  • Engil atletika sport turi bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish hamda hakamlik qilishni o‘rgatish.

  • Sport o`yinlarining (futbol, volеybol, baskеtbol va qo`l to`pi) tеxnik harakatlarini takomillashtirish.

  • Sport o`yinlarining (futbol, volеybol, baskеtbol va qo`l to`pi) taktik harakatlarini takomillashtirish.

  • Futbol o`yinida harakatlanish tеxnikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish.

  • Futbol o`yinida to`pni boshqarish tеxnikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish.

  • Futbol o`yin tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish.

  • Volеybol o`yinida harakatlanish tеxnikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish.

  • Volеybol o`yinida to`pni boshqarishning tеxnik usullarni o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish.

  • Volеybol o`yin tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish.

  • Baskеtbol o`yinida to`pni boshqarishning tеxnik usullarni o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish.

  • Baskеtbol o`yin tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish.

  • Qo`l to`pi o`yinida harakatlanish tеxnikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish.

  • Qo`l to`pi o`yin tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish.

  • Kurash sport turi bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va musobaqalar o‘tkazish hamda hakamlik qilishni o‘rgatish

  • Sport o`yinlari bo`yicha musobaqalarni tashkil etish va o`tkazishni o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish.

  • Sport o`yinlarida hakamlik qilishni takomillashtirish va mahoratini oshirishga o`rgatish.



Reyting tizimi asosida baholash mezoni



Fan nomi

Soat

Joriy baholash

(35)

Oraliq baholash

(35)

Yakuniy baholash

(30)

Ma'ruza

Amaliyot

Laboratoriya

Seminar

Mustaqil ish










Amaliy

Mustaqil ish

Ma'ruza

Mustaqil ish

Ball

Turi

Soni


Bali



Jami ball


Soni


Bali



Jami ball


Soni


Bali



Jami ball


Soni


Bali



Jami ball








7-semestr

Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish

10

14

-

-

492

1

25

25

1

10

10

1

25

25

1

10

10

30

yozma

NAZORAT TURLARINI O`TKAZISH TARTIBI
1. Joriy nazoratni o`tkazish tartibi:
Ushbu nazorat turi auditoriyada va sport zalida akademik guruhning barcha talabalari ishtirokida quyidagi shakllarda o`tkaziladi:

  • amaliy mashg`ulotlarni tekshirish;

  • texnik va taktik mahoratlar amaliy nazorat turlari bilan nazorat qilish;

  • Sport o’yini harakatlari texnikasini bajara olish qobiliyati, o’yin o’ynash ;

  • jismoniy rivojlanish darajalari nazorat qilinadi ;

  • og`zaki so`rov;


2. Oraliq nazoratni o`tkazish tartibi:
Ushbu nazorat turi auditoriyada potok hamda akademik guruhdagi barcha talabalar ishtirokida quyidagi shakllarda o`tkaziladi:

  • kollokvium;

  • amaliy mashg`ulotlarda sinovlar o`tkazish

  • og`zaki so`rov;

  • test sinovlari o`tkazish;

  • yozma ish.

3. Yakuniy nazoratni o`tkazish tartibi:

Ushbu nazorat turi sport zalida akademik guruhning barcha talabalari ishtirokida « Ta`lim muassalarida ommaviy sport turlari va ularni rivojlantirish fani bo`yicha texnik va taktik mahoratlar hamda jismoniy rivojlanish darajalari hamda amaliy nazorat turlari bilan nazorat qilinadi..


Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish” fanidan talabalar bilimini reyting tizimi asosida baholash mezoni.
« Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish” fani bo’yicha reyting jadvallari, nazorat turi, shakli, soni hamda har bir nazoratga ajratilgan maksimal ball, shuningdek joriy va oraliq nazoratlarining saralash ballari haqidagi ma'lumotlar fan bo’yicha birinchi mashg’ulotda talabalarga e'lon qilinadi.

Fan bo’yicha talabalarning bilim saviyasi va o’zlashtirish darajasining Davlat ta'lim standartlariga muvofiqligini ta'minlash uchun quyidagi nazorat turlari o’tkaziladi:



joriy nazorat (JN) – talabaning fan mavzulari bo’yicha bilim va amaliy ko’nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Joriy nazorat fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda amaliy mashg’ulotlarda og’zaki so’rov, test o’tkazish, suhbat, nazorat ishi, kollokvium, uy vazifalarini tekshirish va shu kabi boshha shakllarda o’tkaziladi;

oraliq nazorat (ON) – semestr davomida o’quv dasturining tegishli (fanlarning bir necha mavzularini o’z ichiga olgan) bo’limi tugallangandan keyin talabaning nazariy bilim va amaliy ko’nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Oraliq nazorat ikki marta o’tkaziladi va shakli (yozma, og’zaki, test va hokazo) o’quv faniga ajratilgan umumiy soatlar hajmidan kelib chiqqan holda belgilanadi;

yakuniy nazorat (YaN) – semestr yakunida muayyan fan bo’yicha nazariy bilim va amaliy ko’nikmalarni talabalar tomonidan o’zlashtirish darajasini baholash usuli. Yakuniy nazorat asosan tayanch tushuncha va iboralarga asoslangan “Yozma ish” shaklida o’tkaziladi.

ON o’tkazish jarayoni kafedra mudiri tomonidan tuzilgan komissiya ishtirokida muntazam ravishda o’rganib boriladi va uni o’tkazish tartiblari buzilgan hollarda, ON natijalari bekor qilinishi mumkin. Bunday hollarda ON qayta o’tkaziladi.

Universitet rektorining buyrug’i bilan ichki nazorat va monitoring bo’limi rahbarligida tuzilgan komissiya ishtirokida YaN ni o’tkazish jarayoni muntazam ravishda o’rganib boriladi va uni o’tkazish tartiblari buzilgan hollarda, YaN natijalari bekor qilinishi mumkin. Bunday hollarda YaN qayta o’tkaziladi.

Talabaning bilim saviyasi, ko’nikma va malakalarini nazorat qilishning reyting tizimi asosida talabaning fan bo’yicha o’zlashtirish darajasi ballar orqali ifodalanadi.

« Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazishfani bo’yicha talabalarning semestr davomidagi o’zlashtirish ko’rsatkichi maksimal 100 ballik tizimda baholanadi.

Ya.N.-30 ball, qolgan 70 ball esa J.N.-35 ball va O.N.-35 ball qilib taqsimlanadi.


Talabaning “Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish” fani bo`yicha o`zlashtirish ko`rsatkichi quyidagi mezonlar asosida baholanadi


Ball

Baho

Talabalarning bilim darajasi

86-100 ball uchun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob berishi lozim

A`lo

  • xulosa va qaror qabul qila olish;

  • fikrlay olish;

  • Mustaqil mushohada yuritish;

  • mashgulotlarda olgan bilimlarini amalda qo`llay olish

  • mashgulotlarni mohiyatini tushunish

  • mavzular mohiyatini to`la bilish va aytib bera olish;

  • mashgulotlar va mavzular bo`yicha tasavvurga ega bo`lish;

71-85 ball uchun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob berishi lozim

Yaxshi

  • Mustaqil mushohada yuritish;

  • mashgulotlarda olgan bilimlarini amalda qo`llay olish

  • mashgulotlarni mohiyatini tushunish

  • mavzular mohiyatini to`la bilish va aytib bera olish;

  • mashgulotlar va mavzular bo`yicha tasavvurga ega bo`lish;

55-70 ball uchun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob berishi lozim

Qoniqarli

  • mashgulotlarni mohiyatini tushunish

  • mavzular mohiyatini to`la bilish va aytib bera olish;

  • mashgulotlar va mavzular bo`yicha tasavvurga ega bo`lish;

0-54 ball bilan talabaning bilim darajasi quyidagi holatlarda baholanadi

Qoniqarsiz

  • Aniq tasavvurga ega emaslik

  • Bilmaslik

Fan bo’yicha saralash bali 55 ballni tashkil etadi. Talabaning saralash balidan past bo’lgan o’zlashtirishi reyting daftarchasida qayd etilmaydi.

Talabalarning o’quv fani bo’yicha mustaqil ishi joriy, oraliq va yakuniy nazoratlar jarayonida tegishli topshiriqlarni bajarishi va unga ajratilgan ballardan kelib chiqqan holda baholanadi.

Talabaning fan bo’yicha reytingi quyidagicha aniqlanadi: bu erda:

- semestrda fanga ajratilgan umumiy o’quv yuklamasi (soatlarda);

- fan bo’yicha o’zlashtirish darajasi (ballarda).

Fan bo’yicha joriy va oraliq nazoratlarga ajratilgan umumiy ballning 55 foizi saralash ball qisoblanib, ushbu foizdan kam ball to’plagan talaba yakuniy nazoratga kiritilmaydi.

Joriy JN va oraliq ON turlari bo’yicha 55 ball va undan yuqori ballni to’plagan talaba fanni o’zlashtirgan deb hisoblanadi va ushbu fan bo’yicha yakuniy nazoratga kirmasligiga yo’l qo’yiladi.

Talabaning semestr davomida fan bo’yicha to’plagan umumiy balli har bir nazorat turidan belgilangan qoidalarga muvofiq to’plagan ballari yio’indisiga teng.

ON va YaN turlari kalendar tematik rejaga muvofiq dekanat tomonidan tuzilgan reyting nazorat jadvallari asosida o’tkaziladi. YaN semestrning oxirgi 2 o’aftasi mobaynida o’tkaziladi.

JN va ON nazoratlarda saralash balidan kam ball to’plagan va uzrli sabablarga ko’ra nazoratlarda o’atnasha olmagan talabaga o’ayta topshirish uchun, navbatdagi shu nazorat turigacha, so’nggi joriy va oraliq nazoratlar uchun esa yakuniy nazoratgacha bo’lgan muddat beriladi.

Talabaning semestrda JN va ON turlari bo’yicha to’plagan ballari ushbu nazorat turlari umumiy balining 55 foizidan kam bo’lsa yoki semestr yakuniy joriy, oraliq va yakuniy nazorat turlari bo’yicha to’plagan ballari yig’indisi 55 baldan kam bo’lsa, u akademik qarzdor deb hisoblanadi.

Talaba nazorat natijalaridan norozi bo’lsa, fan bo’yicha nazorat turi natijalari e'lon qilingan vaqtdan boshlab bir kun mobaynida fakultet dekaniga ariza bilan murojaat etishi mumkin. Bunday holda fakultet dekanining taqdimnomasiga ko’ra rektor buyrug’i bilan 3 (uch) a'zodan kam bo’lmagan tarkibda apellyatsiya komissiyasi tashkil etiladi.

Apellyatsiya komissiyasi talabalarning arizalarini ko’rib chiqib, shu kunning o’zida xulosasini bildiradi. Baholashning o’rnatilgan talablar asosida belgilangan muddatlarda o’tkazilishi hamda rasmiylashtirilishi fakultet dekani, kafedra muduri, o’quv-uslubiy boshqarma hamda ichki nazorat va monitoring bo’limi tomonidan nazorat qilinadi.


Talabalar JN dan to’playdigan ballarning mezonlari



Ko’rsatkichlar

JN ballari

maks

O’zgarish oralig’i

1

Darslarga qatnashganlik va o’zlashtirishi darajasi. Amaliy mashgulotlardagi faolligi, amaliy mashg’ulot daftarlarining yuritilishi va holati

10

0-10

2

Mustaqil ta'lim topshiriqlarining o’z vaqtida va sifatli bajarilishi. Mavzular bo’yicha uy vazifalarini bajarilish va o’zlashtirishi darajasi.

10

0-10

3

Yozma nazorat ishi yoki test savollariga berilgan javoblar

15

0-15

Jami JN ballari

35

0-35


Talabalar ON dan to’playdigan ballarning mezonlari



Ko’rsatkichlar

ON ballari

maks

O’zgarish oraligi

1

Darslarga qatnashganlik darajasi. Ma'ruza darslaridagi faolligi, konspekt daftarlarining yuritilishi va to’ligligi.

10

0-10

2

Talabalarning mustaqil ta'lim topshiriqlarini o’z vaqtida va sifatli bajarishi va o’zlashtirish.

5

0-5

3

Og’zaki savol-javoblar, kollokvium va boshqa nazorat turlari natijalari bo’yicha

20

0-20

Jami ON ballari

35

0-35

Yakuniy nazorat “Yozma ish” shaklida o’tkazilishi belgilanganligi uchun u maksimal 30 ballik tizimda o’tkaziladi.

Yakuniy nazoratda “Yozma ish” javoblarnilarni baholash mezoni Sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish fanidan talabaning yozma ish bo’yicha o`zlashtirish ko`rsatkichi yuqorida ko’rsatilgan mezonlar asosida baholanadi.


Dasturning informatsion-uslubiy ta'minoti
Ushbu fanga oid darsliklar, o`quv, uslubiy va ilmiy qo`llanmalar dissеrtatsiyalar, monografiyalar, intеrnеt ma'lumotlari dasturning informatsion-uslubiy ta'minotini tashkil etadi. Dasturdagi o`quv mashg`ulotlari mavzularini o`tishda ta'limning zamonaviy mеtodlaridan kеng foydalanish, o`quv jarayonini yangi pеdagogik tеxnologiyalar asosida tashkil etish samarali natija bеradi. Bu borada zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalarning yangi shakl va uslublaridan, ko`rgazmali qurollar, plakat va makеtlardan foydalanish, munozarali, baxsli, tadqiqotli didaktik usullarni tashkil etish nazarda tutiladi.

X. Asosiy va qo’shimcha o’quv adabiyotlar hamda axborot manbaalari
Asosiy adabiyotlar

1. Гончарова О. Ёш спортчиларнинг жисмоний қобилиятларини ривожлантириш ЎзДЖТИ, Тошкент 2005 й

2. Сушко Г.К.Гимнастика и методика её преподавания ТДПУ, 2008 г

3. Ниёзов И Енгил атлетика ЎзДЖТИ, Тошкент 2005 йил.

4. Усмонхужаев Т.С., Хўжаев.Ф. «Ҳаракатли ўйинлар» Тошкент 1992 й.

5. Махкамджонов К.М. Футбол ўйин техникаси. Методик қўлланма. Тошкент, ТДПУ 1999 й.

6. Расулов О.Т. Баскетбол ўйиннинг расмий қоидалари. Методик қўлланма. Тошкент, 1993 й.

7. Керимов Ф.А. Спорт кураши назарияси ва услубиёти. - ЎзДЖТИ Тошкент, 2001.

8. Атаев А.К. Ёш ўсмирларга ўзбек курашини ўргатиш услубиёти. Тошкент, 2005.

9. Юсупов К. Кураш халқаро қоидалари, техникаси ва тактикаси. Тошкент, 2005.

10. Нуримова Р.И. Футбол /Под ред. Т, ЎзДЖТИ 2005.

11. Айропетьянц Л.Р. Волейбол. Дарслик. Т, ЎзДЖТИ 2005 .

12. Павлов Ш., Абдурахмонов Ф., Акромов Ж. Гандбол. Дарслик. Т, ЎзДЖТИ 2005.

13. Хўжаев Ф, Рахимқулов К.Д, Нигманов Б.Б «Спорт ва ҳаракатли ўйинлар ва уни ўқитиш методикаси» ТДПУ нашриёти Тошкент 2008 й

14. Хўжаев Ф, Рахимқулов К.Д, Нигманов Б.Б «Ҳаракатли ўйинлар ва уни ўқитиш методикаси» Чўлпон нашриёти Тошкент 2011 й
Qo`shimcha adabiyotlar
1. Рахимқулов К.Д. Ҳаракатли ўйинлар (маърузалар матни) ТДПУ нашриёти 2001 й

2. Хўжаев Ф, Муродов М, Мирсолихов.С. «Халк миллий ўйинлари 1-қисм. ХТХМОМИ нашриёти Тошкент - 2001 й.

3. Рахимқулов К.Д. «Кичик ёшдаги болаларнинг қадди - қоматини ривожлантиришга мўлжалланган машқлар ва ҳаракатли ўйинлар» ТДПУ нашриёти 2001 й

4. Усмонхўжаев.Т.С, Мелиев Х «Миллий ҳаракатли ўйинлар» Тошкент Ўқитувчи 2000 й


Elektron ta`lim resruslari

  1. www. tdpu. uz

  2. www. pedagog. uz

  3. www. Ziyonet. uz

  4. www. edu. uz

  5. tdpu INTRANET. uz

Тарқатма материаллар

Жисмоний тарбия ва спортга оид айрим атамалар изохи
1-Спорт (инг. sport — ўйин) — жисмоний маданиятнинг таркибий қисми, жисмоний тарбия воситаси ва усули, жисмоний машқларнинг турли мажмуалари бўйича мусобақалар ташкил этиш, тайёрлаш ва ўтказиш тизими.

2-Жисмоний тарбия - педагогик жараён бўлиб, инсон организмини морфологик ва функционал жихатдан такомиллаштиришга, унинг хаёти учун мухим бўлган асосий харакат малакасини, махоратини, улар билан боғлик булган билимларни шакллантириш ва яхшилашга каратилган.

3-Жисмоний маданият - жамият аъзолари жисмоний камолатга эришишини максадга мувофик равишда амалга ошириш учун махсус воситалар, методлар ва шароитларни яратиш ва улардан рационал фойдаланиш бўйича эришилган ютукларнинг мажмуасидир.

4-“Техника” атамаси юнонча (tehnus) сўз бўлиб, жуда кенг маънода фойдаланилади ва ўзбек тилида “санъат” тушунчасини англатади. Ҳаракатлар техникаси турли вазиятларда мақсадга мувофиқ, самарали ҳаракат қилиш билан баҳоланади. Ўйиндаги ҳар бир техник усулни бажариш бир-бири билан узвий боғланган ҳаракатланиш тизимидан ташкил топади. Ҳаракат техникаси ҳаракат вазифаларини муайян усул билан ҳал қилиш учун зарур ва етарли бўлган ҳаракатнинг динамик ва кинематик хусусиятларидир (кучларнинг муайян изчиллиги, гавданинг айрим қисмлари ўртасидаги мувофиқлик ва шу кабилар). Техника (techne - маҳорат, санъат) - моддий бойлик олиш ҳамда одамлар ва жамиятнинг эхтиёжларини қондириш мақсадида инсон атрофдаги табиатга таъсир қилишига имкон берадиган воситалар ва кўникмалар мажмуи.

5-Тактика (юн. tasso — сафлайман) — 1) ҳарбий санъатнинг таркибий қисми; белгиланган мақсадга эришиш учун ишлатиладиган восита ва усуллар мажмуаси.

6-Реакция» тушунчаси спортчининг унга маълум қўзғовчиларга онгли жавоб ҳаракатини англатади. Спортда реакция оддий ва мураккаб бўлади. Оддий реакция деб олдиндан маълум бўлган қўзғовчи сигналига олдиндан ўрганиб олинган жавоб ҳаракати билан жавоб қайтарилишига айтилади. Мураккаб реакцияда спортчига олдиндан бир нечта қўзғовчи ва шу бир нечта қўзғовчига қайтариладиган бир нечта адекват жавоб ҳаракати маълум. Лекин спортчи олдиндан қайси ҳаракат бўлишини ва унга қандай жавоб бериш кераклигини билмайди.

7-Ҳаракат вазифаларининг мақсадга мувофиқ содда ҳал этилишига ёрдам бeрадиган ҳаракат фаолиятининг усуллари жисмоний машқлар тeхникаси дeйилади.

( Махкамжонов 2008 й )

8аракат вазифасини осон самарали ҳал қилиш учун танланган ҳаракат акти (фаолият) ни – жисмоний машқ техникаси деб аташ қабул қилинган.

( Хонкелдиев 2005 й )

9-Машқлар тeхникаси ҳақидаги тушунча пeдагогик ва биомeханик нуқтайи назардан очиб бeрилиши мумкин. Пeдагогик нуқтайи назардан жисмоний машқлар тeхникаси дeганда, ҳаракатли фаолиятларнинг кўпроқ самарадор усулларининг қўлланиши тушунилади. Бир хил ҳаракатли фаолиятларни ҳар хил усуллар билан бажариш мумкин, лeкин улардан фақат оқилона, мақсадга мувофиқ тўғри бажарилгани тeхника дeйилади.

( Т. Усмонхўжаев)

10-Жисмоний машқларнинг ҳаракат вазифасини мақсадга мувофиқ равишда, анча самарали ҳал қилинишига имкон берадиган бажариш усуллари жисмоний машқлар техника ҳисобланади.

( интернетдан таржима )


TOPSHIRIQ

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi faning maqsad va vazifalarini amalga oshirishda o‘quv rejaga muvofiq ko‘plab fanlar bilan aloqada bo‘ladi. Birorta fan bilan qanday aloqada ekanligini tushuntirib keng sharxlab bering



NA’MUNA

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fani ko‘plab fanlar bilan aloqada bo‘lib shulardan biri “matematika” fani xisoblanadi.

Sog‘lomlashtiruvchi tadbirlar tashkil qilinib musobaqalar o‘tkazishda jamoalarga qur’a (jerebyovka) tashlanadi shunda aylanma (krugovoy ) yoki olimpiya tizimidagi ushbu (A-2n)2= formula ishlatiladi.

Olimpiya (Yutqazgan chiqib ketish) tizimi

Yutqazgan chiqib ketish tartibida o‘tkazilayotgan musobaqada uchrashuvda mag‘lub bo‘lgan jamoa musobaqalardan chiqib ketadi. Bu tartibning kamchiligi shundaki, o‘yin natijasi tasodifiy bo‘lishi ham mumkin. Ustunligi shundaki, ko‘p sonli jamoalar qatnashayotgan musobaqalarni o‘tkazish uchun ozgina vaqt kerak bo‘ladi.

Musobaqada ishtirok etayotgan jamoalar soni 4, 8, 16, 32, va hokazo bo‘lganda, hamma qatnashuvchilar musobaqaning birinchi turidan qatnashishadi.

Juftliklar tartib raqamlari yuqoridan pastga qarab tuziladi.

8 ta jamoa uchun namuna:




1














































2














































3














































4














































5














































6














































7














































8





















Agar jamoalar soni 2 ning darajasiga barobar bo‘lmasa, unda ayrim jamoalar (qur’a natijasiga ko‘ra) ikkinchi davradan boshlab qatnashadilar.

Jadvalni shunday tuzish kerakki, ikkinchi turda o‘ynaydigan jamoalar soni teng bo‘lishi kerak. Birinchi davrada nechta jamoa ishtirok etishi quyidagi formula bilan aniqlanadi. (A – 2n ) x 2, bunda A - jami jamoalar soni; n –qatnashadigan jamoalar soniga yaqin bo‘lgan daraja.

TOPSHIRIQ

Suratda keltirilgan birorta vositalardan birortasini rasmga olib tushuntirib qanday foydalanilishini sharxlang. Izox na’munada (rasmni o‘rniga videoga olinsa bo‘ladi)




Na’muna

Suv bilan davolash, gidroterapiya — davolash, gigiyena va profilaktika maqsadida suvdan foydalanish. Bu muolaja qadimdan maʼlum. 19-asrga kelib ilmiy jixatdan asoslab berildi. Suv bilan davolashd. muolajalari dush, vannalar, yuvinish, badanni xoʻl sochiq bilan ishqalab artish, boshdan suv quyish, hoʻl choyshabga oʻralib yotishdan iborat.

Suv bilan davolashd.da teridagi nerv oxirlari (retseptorlar)ga suvning tra, mexanik va kimyoviy omillari taʼsir koʻrsatadi. Bu taʼsirotlar reflektor ravishda markaziy nerv sistemasi orkali organizmning barcha aʼzolari va sistemalarida javob reaksiyasini paydo qiladi. Xususan, kasal aʼzoda juda kuchli reaksiya paydo boʻladi. Garchi koʻpchilik suv muolajalarini uy sharoitida mustaqil ravishda oʻtkazish mumkin boʻlsada, biroq ularni faqat vrach tavsiya etishi lozim. U har bir bemor organizmining funksional imkoniyatlariga va reaktivligiga mos keladigan muolajalarni tanlab beradi. Suv bilan davolashd. muolajalarida suv temperaturasi ning qoʻzgʻatuvchi taʼsiri asosiy oʻrinni egallaydi. Muolaja uchun sovuq suv (20° gacha), salqin, yaʼni indifferent suv (20—33°), iliq (37—39°) va issiq suv (40—42°) ishlatilishi mumkin. Tra omilining taʼsiri odam gavdasi bilan suv oʻrtasida issiqlik energiyasi almashinuvi sodir boʻlishiga asoslangan. Suv bilan davolashd.ning asosiy maqsadlaridan biri tabiiy omillardan foydalaniladigan boshqa davo usullaridagi kabi organizmni tetiklantirishdan iborat. Bunga muolajani toʻgʻri dozalash yoʻli bilan erishiladi.


TOPSHIRIQ
Jismoniy tarbiya tizimida Umumiy metodologik tamoyillardan tashqari ko‘plab tamoyillar mavjud ulardan birini mashg‘ulot o‘tkazishda qo‘llashni tushuntiring misollar orqali

NA’MUNA
Onglilik - bu insonning ob’ektiv qonuniyatlarni to‘g‘ri tushunish, ularni tahlil qila olish va shunga muvofiq o‘z faoliyatini amalga oshirish qobiliyatidir. O‘z faoliyati natijalarini oldindan ko‘ra olish va aniq vazifalarni oldinga qo‘yish onglilikning asosi hisoblanadi. Onglilik o‘qishga tarbiyaviy xususiyat bag‘ishlaydi va ko‘p jihatdan shaxsning yuksak axloqiy-psixologik hamda kasbiy sifatlarining shakllanishiga yordam beradi.

Misol:

O‘qituvchi yoki murabbiy o‘ng qo‘lingizni yuqoriga ko‘taring deb o‘zi xam o‘ng qo‘lini ko‘taradi bolalarni ko‘pchiligi o‘qituvchiga taqlid qilib chap qo‘lin ko‘taradi sababi o‘qituvchi bolalarga oynak vazifasini bajaradi oynakda bola o‘zini aksini ko‘rganday o‘qituvchini o‘ng qo‘li bolaga chap bo‘lib ko‘rinadi. Bu yerda ong to‘liq mushoxada qilmay ko‘proq ko‘rgazmalilik tamoyilini qo‘llaydi. Onglilik tamoyiliga asosan o‘ylagada o‘quvchi xam o‘ng qo‘lini ko‘tarishi kerak edi.



TOPSHIRIQ:

Jismoniy sifatlar (kuch, tezkorlik, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik) ni rivojlantirishda yordam beradigon maxsus mashqlarni qo`llab organizmdagi ma`lum bir toifa muskulni rivojlantirishni ko’rsating va tushuntirib bering.



NAMUNA.

Kuch sifatini ikki boshli muskul gruhini rivojlantirishga qaratilgan maxsus mashq qatiy tartiblashgan metod orqali bir necha bor reja asosida ma’lum bir og‘irlikdagi vazndagi yukni takror ko‘tarish orqali ikki boshli muskulni kuch sifati rivojlantiriladi.



Ushbu rasmda kuch sifatini rivojlantiruvchi maxsus mashqdan foydalanmoqda

Takror bajarishlar soni 8 tadan 4 martadan boshlanishi maqsadga muvofiq

Sport to’garaklarini tashkil qilish va o’tkazish fanidan nazorat test variantlari

1. Har bir yangi faoliyatga o’rgatish qanday sifatlarga asoslanadi?

A) Texnikaga

B) Taktikaga

C) CHidamlilikga

D) Dastlabki yig’ilgan faoliyatga
2. Ko’nikma qaysi toifaga oid.

A) Fiziologik toifaga oid

B) Psixofiziologik toifaga oid

C) Taktik toifaga oid

D) Psixologik toifaga oid
3. Malaka qaysi toifaga oid

A) Fiziologik toifaga oid

B) Psixofiziologik toifaga oid

C) Psixologik toifaga oid

D) Pedagogik toifaga oid
4. Odam o’z kuchi zahirasini qanday talablar asosida yuzaga chiqarishi mumkin?

A) Minimal talab asosida

B) O’rtacha talab asosida

C) Maksimal talab asosida

D) Submaksimal talab asosida
5.Jismoniymashqlarniamaliyotdasistemalashtirishdavafaoliyatnianiqinlashtirishdaqaysiusullarqo’llaniladi?

A)Pedagogik

B)Matematik

C)Fiziologik

D)Jismoniy
6.Jismoniyrivojlanganlikningyaxshiko’rsatkichlarigaerishishuchunqaysijarayonlarnito’g’ritashkilqilishkerak?

A)Psixologik

B)Fiziologik

C)Pedagogik

D)Texnikaviy
7.Faoliyatniyuqoritakomillashgandarajadaegalabolishdegandanimatushuniladi?

A)Taktikmasalanito’g’rihalkilish

B)Texniktayyorgarlik

C)Kamkuchsarflabmaqsadgaerishish

D)Qiyinkoordinasionmashqlarnibajarish
8.Harakatlarnierkinboshqarishidagimalakanimagabogliq?

A)Texnikaga

B)Taktikaga

C)Ko’nikmaga

D)Psixologiyaga
9.Sikliksportturlariqatorinianiqlang.

1. futbol 2. sportchayurish 3. eshkakeshish 4. kurash 5. yugurish 6. uzunlikkasakrash 7. suzish 8. uloqtirish

A) 1,2,4,7

B) 2,3,5,6

C) 1,4,6,8

D) 2,3,5,7
10.Faoliyatnidastlabkio’rganishdagivazifalarnechtabosqichdaniborat?

A)Beshta

B)To'rtta

C)Uchta

D)Ikkita
11.Organizmnihartomonlamavaxususiygarmonikrivojlanishinitarbiyalashdaqaysisifatlarrivojlanadi?

A)Chidamlilik


B)Psixologik

C)Jismoniy

D) Texnik
12.Qaysisifatishgasarflanganvaqtibilano’lchanadi?

A)Chaqqonlik

B)Chidamlilik

C)Moslashuvchanlik

D)Kuch

13.Qaysijismoniysifatharakatningvaqtdavomidabajarilganmiqdoribilano’lchanadi?

A)Tezlik

B)Chidamlilik

C)Chaqqonlik

D)Kuch

14.Tezliknirivojlantiruvchisportturi.

A)Gimnastika

B)Suzish

C)Og’iratletika

D)Qisqamasofagayugurish
15. Sportmashg’ulotlariningbirqismi.

A)YAkuniyqismi

B)Musobaqaqismi

C)O’rgatishqismi

D)Takrorlashqismi
16. Sportmusobaqalariqaysihujjatasosidao’tkaziladi?

A)Musobaqarejasi

B)Kalendarrejasi

C)Musobaqaprotokoli

D)Musobaqajadvali
17. Jismoniytarbiyaningasosiyyunalishlaridanbiri.

A)Hartomonlamarivojlanish

B)Harakatgao’rgatish

C)Sporttayyorgarligi

D)Musobaqa
18. Jismoniytarbiyadao’rgatishuslublaridanbiri.

A)Sportmashqlari

B)Engilatletika

C)Mashq

D)Gimnastika
19. Ilmiytadqiqotuslublaridanbiri.

A)Sportgimnastikasi

B)Jismoniytarbiyatarixi

C)Jismoniytarbiyaharakati

D)Pedagogikkuzatish
20. Harakatnio’rgatishdaboshvazifa.

A)Harakatgao’rgatish

B)Harakatfaoliyatibilantanishtirish

C)Harakatnitakrorlash

D)O’quvchilardato’g’ritushunchahosilqilish
21. Jismoniytarbiyaningboshvazifasi.

A)Tezliknirivojlantirish

B)Salomatliknimustahkamlash

C)Gimnastikabilanshug’ullanish

D)O’yingao’rgatish
22. Musobaqadavriningvazifasi.

A)Jismoniysifatnirivojlantirish

B)Hartomonlamarivojlantirish

C)Musobaqasamaraliqatnashishinita’minlash

D)Umumiychiniqtirish


23. Mashqtexnikasiqandaybaholanadi?

A)Mashqgo’zalligibilan

B)Engyuqorisamarasibilan

C)Mashqningto’g’ribajarilishibilan

D)Texniktomonibilan
24. Jismoniytarbyanazariyasinimanio’rgatadi?

A)Jismoniymashqlarni

B)Jismoniytarbiyani

C)Jismoniytarbiyaumumiyqonuniyatlarini

D)Jismoniytarbiyani
25. Sportformasidabo’lishfaoliyati.

A)Kuchnianglatadi

B)Sportfaoliyatiturg’unligini

C)Mashqni

D)Jismoniytayyorgarlikni
26. Sportmashg’ulotlariningasosiyvositasi

A)Jismoniysifatlar

B)Sportfaoliyati

C)Jismoniymashqlar

D)Musobaqalar
27. Asikliksportturlariqatorinianiqlang.

1. futbol 2. sportchayurish 3. eshkakeshish 4. kurash 5. yugurish 6. uzunlikkasakrash 7. suzish 8. uloqtirish

A) 1,2,4,7

B) 2,3,5,6

C) 1,4,6,8

D) 2,3,5,7
28. Aholiniturlitoifalariningjismoniykamolatdarajasinianiqlashuchunqandayme’yorlarishlabchiqilgan?

A) «Umidnihollari»

B) «Alpomish» va «Barchinoy»

C) «Quvnoqstartlar»

D) «Jismoniytarbiyavasportto’g’risida»giqonun
29. Harakatvazifasinioson, samaralihalqilishuchuntanlanganharakatakti- ........... deyiladi .

A)texnikazvenosi

B)jismoniymashqtexnikasi

C)texnikadetali

D) texnikaasosi
30.Jismoniyrivojlanishdavriningfazalari.

A) rivojlanish, yuqoridarajasi, nisbatanstabillashgan (barqarorlik) vainsonjismiimkoniyatlariningasta-sekinlikbilanpasayishi

B) yuqoridarajasi, nisbatanstabillashgan (barqarorlik) vainsonjismiimkoniyatlariningasta-sekinlikbilanpasayishi

C) rivojlanishvapasayish

D) yuqoridarajasivainsonjismiimkoniyatlariningasta-sekinlikbilanpasayishi
31. Musobaqao’tkazishusullari

A)aylanmavaketma - ketusullar

B)doiraviy, olimpiyavaaralashusullar

C)doiraviyvachiqibketishusullari

D)turnir, chempionatvakubokmusobaqalari
32. Jismoniyrivojlanishningshiddatli (keskin) davri.

A) maktabgachayoshdagivakichikmaktabyoshidagidavr

B) o’smirlikdavri

C) bolalikdavri

D) chaqaloqlikdavri
33. Sportmashg’ulotlarinitashkilqilishusullariniko’rsating.

A) so’z, ko’rsatish, tushuntirishusullari

B) yoppasigashug’ullanishusuli, oqimusuli, guruhusuli, ketmma-ketshug’ullanishusuli, aylanmatrenirovkausuli

C) onglilik, faollik, muntazamlilik, ketma-ketlik

D) so’z, ko’rsatish, amaliy
34. O’zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasiningjismoniytarbiyavasportsohasidagivakolati.

A) jismoniytarbiyavasportniboshqarishdavlatorganlarinituzish, qaytatashkiletishvatugatishtartibinibelgilaydi

B) aholiturlitoifalariningjismoniykamolotdrajasinianiqlashuchunsportnormativlariniishlabchiqadivatasdiqlaydi

C) jismoniytarbiya-sportkadrlarinitayyorlash, malakasinioshirishvaattestasiyao’tkazishnitashkiletadi

D) aholio’rtasidasportnormativlarinitopshirishbo’yiachaishlarnitashkiletadilar
35. Sportningrivojlanishiasosanqanaqako’rinishdabo’ladi.

A) o’quvpredmeti, ommaviy – ko’ngillisport, “Kattasport”

B) bolalarsporti, ommaviy –ko’ngillisport, kattayoshdagiaholisporti

C) dars, sinfdantashqariishlar, maktabdantashqariishlar

D) musobaqalarvachempionatlar
36. “Bolalarsportinirivojlantirishjamg’armasinitashkiletishto’g’risida”gifarmonqachone’lonqilingan

A) 2000 y. 29 avgust

B) 2002 y. 24oktyabr

C) 2002 y. 31 oktyabr

D) 2003 y. 7 noyabr
37. Qisqavaqtichidakattamiqdordakuchnamoyonqilishqobiliyati

A) portlovchikuch

B) absolyutkuch

C) nisbiykuch

D) muskulkuchi
38. Jismoniytarbiyavasportnimoliyalashkimnihisobidanamalgaoshiriladi.

A) bolalarsportijamg’armasi



B) respublikabyudjetivamahalliybyudjetlarhisobidan

C) homiylarhisobidan

D) milliyolimpiyaqo’mitasi
39. Shug’ullanuvchi organizmgajismoniymashqnibelgilanganhajmi - ........... deyiladi

A)yuklamahajmi

B)motorzichligi

C)jismoniymashqlaryig’indisi

D)jismoniyyuklama
40.Jismoniytayyorgarlikturlariniko’rsating.

A) engilatletika, sporto’yinlari, gimnastika

B) kuch, tezkorlik-chidamlilik, koordinasionqobiliyat

C) o’quvchilarni, talablarini, qishloqaholisinitayyorlash

D) umumiyvamaxsusjismoniytayyorgarlik
41. Birozkuchsizroqsportchigaengillikyaratibmusobaqao’tkazishusuli

A)gandikapausuli

B)doiraviyusul

C)olimpiyausuli

D)aralashusul
42. Muskulkuchievazigabo’ladiganegiluvchanlik.

A) aktivegiluvchanlik

B) passivegiluvchanlik

C) oddiyegiluvchanlik

D) muskulegiluvchanligi
43. Sportchinitayyorlashtomonlari

A)umumjismoniyvamaxsusjismoniytayyorgarlik

B)nazariyvaamaliytayyorgarlik

C)nazariy, jismoniy, texnik, taktik, ruhiy-irodaviytayyorgarlik

D)nazariy, umumjismoniy, maxsusjismoniy, ruhiytayyorgarlik
44. Respublikasporttoifalarikeltirilganqatornianiqlang

A)Sportustaligiganomzod, grossmeystor

B)I, II, III toifalar, sportustaligiganomzodvagrossmeystorlikkanomzod

C)Sportustasivagrossmeystor

D)Sportustaligiganomzod, sportustasi, grossmeystorlikkanomzod, grossmeystr
45. O’zbekistonRespublikasiyagonasporttasnifito’g’risidaginizomqachontasdiqlangan?

A) 23.12.2011 y

B) 24.10.2004 y

C) 27.05.2000 y

D) 14.01.1992 y


  1. Aholio’rtasidaommaviyjismoniytarbiyavajismoniytarbiyasog’lomlashtirishmashg’ulotlarinitashkiletuvchivaamalgaoshiruvchimutaxassis.

A)trener

B)trenerinstruktor

C)jismoniytarbiyao’qituvchisi

D)mahallafaoli


  1. Yuqori malakalivama’lumbirsportturibo’yichabevositasportchilarbilano’quvmashqmashg’ulotlariniolibboruvchi, ularnisportturibo’yichasportmusobaqalaridaqatnashishgatayyorlovchimutaxassis

A)sportturibo’yichatrener

B)trenerinstruktor

C)jismoniytarbiyao’qituvchisi

D)mahallafaoli


  1. O’zbekistonRespublikasidatrenerlikfaoliyatito’g’risidaginizomqachontasdiqlangan?

A) 23.12.2011 y

B) 24.10.2004 y

C) 27.05.2000 y

D) 09.06.2011 y


  1. Trenerlikfaoliyatiqandayshakllardaamalgaoshiriladi?

A) individualvaguruxiyishusulishaklida

B)musobaqalarvamashg’ulotlarshaklida

C)individualvame’yor-talablarasosida

D)mashg’ulotvadarsshaklida
50. Respublikasportunvonlarikeltirilganqatornianiqlang

A)Sportustaligiganomzod, grossmeystor

B)I, II, III toifalarvasportustaligiganomzod

C)Sportustasivagrossmeystor

D)Sportustaligiganomzod, grossmeystorlikkanomzod


  1. Sportdabahslashishsa’nati

A)Jismoniymashqtexnikasi

B)Musobaqalashish

C)Sporttexnikasi

D)Sporttaktikasi
52. Sportdagisonvasifatdarajasiniko’rsatkichi

A)Sporttaktikasi

B)Sporttexnikasi

C)Sportnatijasi

D)Musobaqalashish
53. Kuchliirodanatijasida “O’liknuqta” holatiniengishi, fiziologikfunksiyalarnirivojlanishi, ishqobiliyatinitiklanishinimadebataladi?

A)Adaptasiya

B) “Ikkinchinafas”

C) “Sportformasi”

D)Tiklanish
54. Yuqori harakatfaolligibilanbajariladigansportturlariqatorinianiqlang.

1. shashka 2. og’iratletika 3. avtosport 4. velosport 5. otsporti 6. eshkakeshish

7. suzish 8. shaxmat

A) 1, 2, 3, 4

B) 2, 6, 4, 7

C) 1, 3, 5, 8

D) 3, 4, 6, 7
55. Atletiksportturlariqatorinianiqlang.

A)Engilatletika, avtosport, otsporti

B)Og’iratletika, suzish, yakkakurash

C)Engilatletika, og’iratletika, motokross

D)Shashka, shaxmat, modelsporti
56 Olimpiyasportturlariqatorinianiqlang.

A)Sambo, karate, taekvando, sporto’yinlari

B)Engilatletika, og’iratletika, shaxmat, futbol

C)Gandbol, voleybol, engilatletika, sportgimnastikasi

D)Sportgimnastikasi, sambo, dzyu – do, kurash
57. Tezlikninamoyonbo’lishningqandayshakllaribor?

A)Yakka harakattezligi, harakatlarchastotasi, harakatreaksiyasininglatentvaqti

B)Tezliknioshiribborishfazasi, tezlikninisbatanstabillashuvifazasi

C)Soddareaksiyavamurakkabreaksiya

D)Analitikyondashishmetodi, sensomatormetodi

58. Sport inshoatlari, stadionlar, suv havzalari, sport zallar jismoniy madaniyatning ?

A. Jismoniy madaniyatning ma’naviy va jismoniy boyliklari

B. Jismoniy madaniyatning manaviy boyliklari

C. Jismoniy madaniyatning moddiy boyliklari

D. Jismoniy madaniyatning jismoniy boyliklari
59. Qaysi tamoyil, jismoniy tarbiya jarayonidagi oldingi mashg’ulotni iziga tushirishini tahminlashni talab qiladi?

A. Bajara olish (tushunarlilik)

B. Uzluksizlik

C. Dinamiklik

D. Ko’rsatmalilik
60. Qatiy reglamentlashtirilgan mashq metodlarining asosini nima tashkil etadi?

A. Aniq harakat algoritmi

B. Dam olish oraliqlarini aniq normalash

C. Nagruzkani aniq dozalash (miqdorlash)

D. Oldindan belgilangan qathiy dastur va nagruzka bilan dam olishni aniq me’yorlash

61. Harakatlarga o’rgatish bosqichi nimalardan iborat?

A. Bo’lib o’rgatish

B. Dastlabki, chuqurlashtirib, mustahkamlash va takomilashtirish

C. Chuqurlashtirilgan o’rgatish

D. Bevosita kuzatish
62. Harakat vazifalarini hal etish uchun zarur bo’ladigan harakat tuzilishining asosiy zveno va xususiyatlarining to’plami - bu...?

A. Harakat texnikasining detallari

B. Harakat texnikasining asosiy zvenosi

C. Harakat texnikasining asosi

D. Harakat texnikasi
63. Jismoniy tarbiyaning uslubiy tamoyillari qaysilar?

A. Ko’rgazmalilik

B. Mehnat va harbiy amaliyot bilan bog’liqlik tamoyili

C. Onglilik va faollilik

D. Onglilik va faollilik, ko’rgazmalilik, muntazamlilik, talablarini asta-sekin va tobora oshirib borish, oson tushunarli va individuallashtirish
64. Maktab kun tartibida sog'lomlashtirish tadbirlari?

A. Quvnoq daqiqalar, sinfdan tashqari ishlar

B. Sog'lomlashtirish soatlari, sinfdan tashqari ishlar

C. Harakatli o'yinlar, oilada jismoniy tarbiya

D. Ertalabki badan tarbiya, jismoniy tarbiya darslari, darsdan va sinfdan tashqari ishlar
65. Darsning qaysi qismlarida frontal metodi keng qo’llaniladi?

A. Yakuniy qismda

B. Tayyorlov va yakuniy qismda

C. Asosiy va yakuniy

D. Asosiy qismda

66. Jismoniy tarbiyaning uslubiy tamoyili?

A. Harbiy amaliyot amaliyot bilan bog’liqlik prinsipi

B. Sog’lomlashtirish prinsipi

C. Kasbga yo’naltirilgan prinsipi

D. Mutazamlilik prinsipi
67. Jismoniy tarbiyada sinfdan tashqari ishlar?

A. Darsgacha gimnastika, katta tanafuslardagi o’yinlar, sport bayramlari, jismoniy tarbiya daqiqalari

B. Salomatlik kunlari, to’garaklar, BO’SM

C. Darsgacha gimnastika, katta tanafuslardagi o’yinlar, mahalla tadbirlari

D. Oila, mahalladagi tadbirlar, sport
68. Jismoniy tarbiya darsining qanday turlari mavjud?

A. Tayyorlov, chiqish,o’zlashtirish, aralash, mustahkamlash

B. Takomillashtirish, yakuniy, darsning borishi

C. Kirish, yangi maateriallarni o’zlashtirish, aralash, mustahkamlash, takomillashtirish, yakuniy

D. Kirish, yangi maateriallarni o’zlashtirish, asosiy,hayirlashish
69. Ko’rgazmali materiallarni his qilish metodlari nimalardan iborat?

A. Ko’rsatish, slaydlar, tushuntirish, muxokama

B. Kinogramma, musobaqa, suhbat

C. Muhokama, plakatlar, rasmlar, buyruqlar

D. Ko’rsatish, namoyish etish, plakatlar, chizmalar
70. Jismoniy tarbiyaning o’ziga xos metodlarini qaysi biri ko’proq kichik yoshdagi bolalarga mo’ljallangan?

A. Musobaqa metodi

B. O’yin va musobaqa metodlari

C. So’z metodlari

D. Ko’rgazmalik, tezkor informatsiya metodlari

71. Talim metodlari necha guruhga ajratib tavsiflanadi?

A. Uch guruhga

B. Ikki guruhga

C. Besh guruhga

D. To’rt guruhga
72. Sportchining vazni 88 kg. bo’lgan holda 176 kg og’irlikdagi yukni ko’tarsa, sportchining absalyut/nisbiy kuchi qanchaga teng?

A. 2kg/176kg

B. 176kg/2kg

C. 176kg/88kg

D. 88kg/176kg
73. Harakat malakasiga quyidagilarning qaysi biri mos keladi?

A. Harakat texnikasida bitta katta xato bor

B. Harakatni bir-ikki marta bajaradi, lekin uchinchisida katta xatoga yo’l qo’yadi

C. Harakat avtomatlashgan

D. Harakat texnikasida ahamiyatsiz xatolar bor

74. Harakat tezkorligini tarbiyalashning asosiy metodi nima?

A. Oraliq metodi

B. Musobaqa metodi

C. Qat’iy reglamentlashtirilgan mashq metodi

D. O’yin metodi
75. Keltirilgan qaysi bir tushuncha egiluvchanlikni belgilaydi?

A. Egiluvchanlik - bu sportchining tayanch harakat apparat bo’g’inlarining harakatchanlik darajasidir

B. Egiluvchanlik - tayanch harakat apparatining xususiyati bo’lib, uning zvenolarini harakatchanlik darajasini aniqlaydi



C. Egiluvchanlik - jismoniy sifat bo’lib, harakatlarni maksimal imkoniyatda bajarish qobiliyatidir

D. Egiluvchanlik - morfofunksional xususiyat bo’lib, harakatlarni katta amplitutada bajarish qobiliyatidir
76. Kasbiy-amaliy jismoniy madaniyatga nimalar kiradi?

A. Ishlab chiqarish, jismoniy madaniyat va jismoniy tarbiyaning maxsus turlari

B. Sog’lomdashtirish, tiklash jismoniy madaniyati

C. Fonli (fonoviy) jismoniy madaniyat

D. Bazaviy jismoniy madaniyat, ishlab chiqarish

77. Jismoniy tarbiya darsning vazifalari nimalardan iborat?

A. Dars o'tish

B. Darsni samarali o'tish

C. O'rgatish, takrorlash, mustahkamlash, nazorat olish

D. Darsni qismlarga bo'lib o'tish

78. Tarbiya tizimi yaratgan shakllantirgan g’oyaviy, ilmiy, tashkiliy, amaliy va maxsus ilmiy yutuqlar jismoniy madaniyatning …?

A. Jismoniy madaniyatning manaviy boyliklari

B. Jismoniy madaniyatning moddiy boyliklari

C. Jismoniy madaniyatning ma’naviy va jismoniy boyliklari

D. Jismoniy madaniyatning jismoniy boyliklari
79. O’quvchilar tomonidan jismoniy mashqlar bajarish jarayonida yo’l qo’yiladigan xatolar qanday guruhlarga bo’linadi?

A. Asosiy xatolar va asosiy bo’lmagan xatolar

B. Texnik xato va asosiy xato

C. Kichik xatolar, ahamiyatsiz xatolar va asosiy xatolar

D. Kichik xatolar, asosiy xatolar va asosiy bo’lmagan xatolar

80. Ta’lim metodlari qaysilar?

A. Muntazamlilik, amaliy

B. Ko’rgazmalilik, so’zdan foydalanish

C. So’zdan foydalanish, ko’rgazmali materiallarni his qilish, amaliy

D. Onglilik va faollik, ko’rgazmali materiallarni his qilish

81. Harakatni bajara olish, uni takomillashtirish va ko’nikmani vujudga keltirish vazifasini hal qiluvchi etap?

A.Takomillashtirish etapi

B. Tanishtirish etapi

C. Mustahkamlash etapi

D. O’zlashtirish etapi
82. Jismoniy mashqlarni shakli va mazmuniga ko’ra turkumlarga bo’lish bu…??

A. Jismoniy mashqlar tarixi

B. Jismoniy mashqlar texnikasi

C. Jismoniy mashqlar klassifikasiyasi (turkumlari)

D. Jismoniy mashqlar usullari

83. “Alpomish” va “Barchinoy” mahsus testlari bo'yicha sinov turlarining shartlari to'g'ri berilgan javobni toping?

A. Qisqa masofaga 25 metrga yugurish, disk uloqtirish

B. Marofoncha yugurish 42 km 195 metr yugurish, balandlikka sakrash

C. 25 ta turnikda tortilish, uzunlikka sakrash

D. 60, 100, 1000, 2000, 3000 metrga yugurish
84. O’quvchilarni sog’lomlashtirishda jismoniy tarbiyaning qaysi shakllaridan foydalaniladi?

A. Jismoniy tarbiya darslari

B. Mashg’ulotgacha o’tkaziladigan gimnastika, quvnoq daqiqalari, katta tanaffusdagi o’yinlar, to’garkalar va boshqalar

C. Darsni aralash turlari

D. Aylanma trenirovka mashg’uloti
85. Sportchining vazni 90 kg. bo’lgan holda 200 kg og’irlikdagi yukni ko’tarsa, sportchining nisbiy kuchi qanchaga teng?

A. 2.2 kg

B. 90 kg

C. 200 kg

D. 0.45 kg
86. Har bir yangi faoliyatga o’rgatish qanday sifatlarga asoslanadi??

A. Taktikaga

B. Texnikaga

C. Dastlabki yig’ilgan faoliyatga

D. Chidamlilikga
87. Harakat malakalarini turli sharoitlarda qo’llay bilishga o’rgatish bosqichining asosiy vazifasi

A. Harakat faoliyatini to’g’ri bajarish uchun zarur tasavvur hosil qilish

B. Harakat ko’nikmasining asosiy variantini shakllantirish, harakat malakalarini turli sharoitlarda qo’llab bilish

C.Harakat malakalarini turmushda, mehnatda va sport faoliyatida bemalol ishlatishga o’rgatish

D. Etakchi harakatlarni va texnika asoslarini o’rgatish, ularni barqarorlashtirish

88. Jismoniy tarbiyada maktabdan tashqari ishlar?

A. Katta tanafusdagi o’yinlar, sport bayramlari

B. BO”SM lardagi sport to’garaklar, yashash joylarda turli tadbirlar, o’yinlar, oila jismoniy tarbiyasi

C. Darsgacha gimnastika, katta tanafuslardagi o’yinlar, sport bayramlari

D. Jismoniy tarbiya darsi, sport bayramlari.
89. Jismoniy tarbiyaning o’rgatish metodlari?

A. So’z, ko’rgazmali, o’yin, musobaqa, qathiy tartiblashtirilgan mashqlar metodlar

B. Mustahkamlash, takrorlash, baholash

C. Takrorlash, ko’rsatish

D. Qathiy tartiblashtirilgan mashqlar metodlar
90. Jismoniy tarbiyaning uslubiy tamoyili?

A. Talablarning asta sekinlik bilan oshirib borishi

B. Soglomlashtirish prinsipi

C. Shaxsni har tamonlama rivojlantirish prinsipi

D. Harbiy amaliyot amaliyot bilan bog’liqlik prinsipi
91. Quyidagilar ichidan o’yin metodiga xos xususiyatni toping?

A. O’ynda shug’ullanuvchilarni tez-tez almashtirish

B. Ijodiy izlanish

C. O’yinni uzoq davom ettirish

D. O’yinda har xil sport anjomlaridan foydalanish
92. Jismoniy tarbiyada so’zdan foydalanish metodlari nimalardan iborat?

A. Maketlar, modellar, muhokama

B. Ko’rsatish, buyruq berish, plakatlar

C. Hikoya, ifodalash, tushuntirish, suhbat, buyruqlar

D. O’yin, rang va tovush signallari
93. Jismoniy tarbiya va sportda harakat malakalarini ijobiy va salbiy ko’chishi ko’rinadi. Malakani ijobiy ko’chirishning asosiy sharoiti nima bo’lib hisoblanadi?

A. Jismoniy tarbiya o’qituvchisining, sport turi bo’yicha trenirovkasining yuqori darajadagi kasb mahorati

B. Onglilik va faollik tamoyilini to’g’ri olib borishiga

C. Shug’ullanuvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olishga va sportchining malakasiga bog’liq

D. Bosh fazalarini tuzilishida (ayrim zvenolarida) o’xshashlik borligi
94. Bo’laklarga bo’lib o’zlashtirish, bir butunligicha o’rgatish, o’yin va musobaqa bu…?

A. Nazariy metod

B. Jismoniy metod

C. Amaliy metod

D. Musobaqa metodi

95. Jismoniy tarbiya darsida jismoniy yuklanishni boshqarish usulari?

A. Vaqtni chegaralash bilan

B. Sport asboblarni sonini ortishi bilan

C. Sinfni guruhlarga bo’linishi bilan

D. Mashqni bajarishdagi xajmi va shiddati bilan
96. Harakatlarga o’rgatish bosqichi nimalardan iborat?

A. Chuqurlashtirilgan o’rgatish

B. Bevosita kuzatish

C. Dastlabki, chuqurlashtirib, mustaxkamlash va takomilashtirish

D. Bo’lib o’rgatish

97. Jismoniy tarbiya darsida guruhli metodi qaysi qismlarda keng qo’llaniladi?

A. Darsning asosiy qismida

B. Darsning yakuniy qismida

C. Darsning tayyorlov qismida

D. Darsning tayyorlov va yakuniy

98. Jismoniy tarbiya va sport to’g’risidagi qonun nechta bob va moddadan iborat?

A.8 bob va 47 modda

B.7 bob va 47 modda

C.8 bob va 48 modda

D.3 bob va 27 modda
99. Darsning qaysi qismlarida frontal metodi keng qo’llaniladi?

A.Tayyorlov va yakuniy qismda

B. Yakuniy qismda

C. Asosiy va yakuniy

D.Asosiy qismda
100. “Umid nihollari” sport musoboqalari dasturiga kiritilmagan sport turlari qaysilar?

A. Og’ir atletika, boks, akademik eshkak eshish.

B. Kurash, tennis, boks, basketbol.

C. Yengil atletika, futbol, boks.

D. Kurash, pinchak silat, karate.
Спорт тўгаракларини ташкил қилиш ва ўтказиш фанидан якуний назорат иши саволлари 3-курс махсус сиртқи талабалари учун

1-вариант

1.Ёш спортчиларни жисмоний тарбиялаш.

2.Валейбол Баскетбол Кўл тупи майдонларини технологик харитаси

3.Тўгарак машғулотларини ташкил этишда тиббий назорат ва унинг хусусиятлари.
Спорт тўгаракларини ташкил қилиш ва ўтказиш фанидан якуний назорат иши саволлари 3-курс махсус сиртқи талабалари учун

2-вариант

1.Жисмоний кобилятларнинг умумий таснифи.

2.Спортнинг вазифалари.

3.Ўкувчилар соглом турмуш тарзи жимоний маданияти.

Спорт тўгаракларини ташкил қилиш ва ўтказиш фанидан якуний назорат иши саволлари 3-курс махсус сиртқи талабалари учун

3-вариант

1.Куч кобиляти ва уларни ривожлантириш усулияти

2.Спорт машғулотининг максади ва вазифалари.

3. Спортчилар жисмоний тайёргарлигини бахолашнинг услублари.
Спорт тўгаракларини ташкил қилиш ва ўтказиш фанидан якуний назорат иши саволлари 3-курс махсус сиртқи талабалари учун

4-вариант

1.Тезлик кобиляти ва уни ривожлантириш усуллари.

2.Жисмоний машклар техникаси.

3.Илмий тадкикот ишларини максад ва вазифалари.
Спорт тўгаракларини ташкил қилиш ва ўтказиш фанидан якуний назорат иши саволлари 3-курс махсус сиртқи талабалари учун

5-вариант

1.Чакконлилик кобиляти ва уни ривожлантириш усулияти.

2.Спорт машғулоти услублари

3.Жисмоний тарбия ва спортда илмий тадкикот ишларини ташкил этиш.

Спорт тўгаракларини ташкил қилиш ва ўтказиш фанидан якуний назорат иши саволлари 3-курс махсус сиртқи талабалари учун

6-вариант

1.Чидамлилик ва уни ривожлантириш усулиёти.

2.Кадди-коматни шакллантириш вазифалари.

3.Тўгарак машғулоти жараёнида шуғулланувчи фаолиятини назорат килиш.
Спорт тўгаракларини ташкил қилиш ва ўтказиш фанидан якуний назорат иши саволлари 3-курс махсус сиртқи талабалари учун

7-вариант

1.Эгилувчанлик ва уни ривожлантириш усулиёти.

2.Тактик тайёргарлик.

3.Спорт тугарак машғулотлари ташкил этиш ва режалаштириш.

Спорт тўгаракларини ташкил қилиш ва ўтказиш фанидан якуний назорат иши саволлари 3-курс махсус сиртқи талабалари учун

8-вариант

1. Ёш спортчиларни жарохат олишининг сабаблари.

2.Спорт машғулоти ва мусобакалар самарасини оширувчи омиллар.

3.Оммавий спорт тадбирларини ташкил этиш.
Спорт тўгаракларини ташкил қилиш ва ўтказиш фанидан якуний назорат иши саволлари 3-курс махсус сиртқи талабалари учун

9-вариант

1.Спорт машғулотларида психологик тайёргарлик.

2.Спорт машғулотининг тузилиши.

3.Мураббийнинг фаолиятида таьлим назорати услублари.

Спорт тўгаракларини ташкил қилиш ва ўтказиш фанидан якуний назорат иши саволлари 3-курс махсус сиртқи талабалари учун

10-вариант

1.Спортнинг ижтимоий ахамияти.

2.Спорт машғулотларини тамоиллари.

3.Спортчиларни жисмоний фазилатларини ривожлантиришда харакатли ўйинларни ахамияти.
Спорт тўгаракларини ташкил қилиш ва ўтказиш фанидан якуний назорат иши саволлари 3-курс махсус сиртқи талабалари учун

11-вариант

1.Болалар спортини ривожлантириш хозирги кундаги ахамияти.

2.Спорт машғулоти кўп йиллик жараён сифатида.

3.Тўгарак машғулотини бошкаришда мураббий фаолиятини хусусиятлари.
Спорт тўгаракларини ташкил қилиш ва ўтказиш фанидан якуний назорат иши саволлари 3-курс махсус сиртқи талабалари учун

12-вариант

1.Хотин-кизлар хаётида жисмоний тарбия ва спорт.

2.Жисмоний тарбия ва спортнинг ижтимоий тарбияда ахамияти.

3.Ўкувчи ёшларни спорт тўгарак машғулотларига йўналтиришни хозирги кундаги ахамияти.
Спорт тўгаракларини ташкил қилиш ва ўтказиш фанидан якуний назорат иши саволлари 3-курс махсус сиртқи талабалари учун

13-вариант

1.Таьлим муассасаларида спорт мусобакаларини ташкил этиш.

2.Жисмоний кобилятларни умумий таснифи.

3.Спортчиларни умумий ва махсус жисмоний тайёргарлиги.
Спорт тўгаракларини ташкил қилиш ва ўтказиш фанидан якуний назорат иши саволлари 3-курс махсус сиртқи талабалари учун

14-вариант

1.Тўгарак машғулотларини режалаштириш.

2.Тўгарак машғулотларида назарий тайёргарлик.

3.Ўзбекистон Республикасида мавжуд уч боскичли мусобака жараёнларининг тавсифи.

Спорт тўгаракларини ташкил қилиш ва ўтказиш фанидан якуний назорат иши саволлари 3-курс махсус сиртқи талабалари учун

15-вариант

1.Тўгарак машғулотларини воситалари.

2.Тўгарак машғулотларида жисмоний тайёргарлик.

3.Жисмоний фазилатларнинг умумий тавсифи.

Спорт тўгаракларини ташкил қилиш ва ўтказиш фанидан якуний назорат иши саволлари 3-курс махсус сиртқи талабалари учун

16-вариант

1.Тўгарак машғулотларининг меьёрий хужжатлари.

2.Тўгарак машғулотларида техник ва тактик тайёргарлик.

3.Таьлим муассасаларида синфдан ва мактабдан ташкари тадбирлар.
Спорт тўгаракларини ташкил қилиш ва ўтказиш фанидан якуний назорат иши саволлари 3-курс махсус сиртқи талабалари учун

17-вариант

1.Тўгарак машғулотларига ўкувчиларни тайёрлаш.

2.Тўгарак машғулотларида махсус тайёргарлик.

3.Академик лицей ва касб хунар коллежларида жисмоний тарбия.

Спорт тўгаракларини ташкил қилиш ва ўтказиш фанидан якуний назорат иши саволлари 3-курс махсус сиртқи талабалари учун

18-вариант

1.Тўгарак машғулотларини ташкил этиш ва бошкариш.

2.Жисмоний машклар таьсирида инсон танасида юз берадиган физиологик ва кимёвий ўзгаришлар.

3.Спортчиларнинг махсус тайёргарлиги.
Спорт тўгаракларини ташкил қилиш ва ўтказиш фанидан якуний назорат иши саволлари 3-курс махсус сиртқи талабалари учун

19-вариант

1.Тугарак машгулотлари жараёнида шугулланувчилар фаолиятини назорат килиш.

2. Жисмоний ривожланиш

3.Спортчиларни техник ва тактик тайёргарлиги.
Спорт тўгаракларини ташкил қилиш ва ўтказиш фанидан якуний назорат иши саволлари 3-курс махсус сиртқи талабалари учун

20-вариант

1.Спорт иншоотларининг умумий тавсифи.

2.Спортчиларнинг назарий тайёргарлиги.

3.Мусобака жараёнларининг узига хос хусусиятлари.

«TASDIQLAYMAN»

Kafedra mudiri: “_______”dotsent Z.Jumaqulov

“_____”_____________________ 2019 yil
DASTUR BAJARILISHINING KALENDARLI REJASI

(ma’ruza, amaliy, laboratoriya va seminar mashgulotlari)
Fakul’tet: Jismoniy madaniyat

Ta’lim yo‘nalishi: 5112000 - Jismoniy madaniyat maxsus sirtqi

Kursi: __ Akademik guruh: ___-___

Fanning nomi: “Sport to’garaklarini tashkil qilish va o’tkazish”
Ma’ruza o‘qituvchisi: X.A.Ibragimov



Mavzular

Soat

Sana

Imzo

1

Sport to`garaklarini tashkil qilish va o`tkazishning maqsadi va vazifalari

2







2

Sport trеnirovka mashg`ulotlarini rеjalashtirish

2







3

Gimnastika va engil atletika sport turlari bo`yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish hamda xakamlik qilish

2







4

Sport o`yinlarining (futbol, volеybol, baskеtbol va qo`l to`pi) tеxnik va taktik harakatlarini takomillashtirish

2







5

Kurash turlari bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o`tkazish hamda hakamlik qilish

2







JAMI

10








«TASDIQLAYMAN»

Kafedra mudiri: “_______”dotsent Z.Jumaqulov



“_____”_____________________ 2019 yil
DASTUR BAJARILISHINING KALENDARLI REJASI

(ma’ruza, amaliy, laboratoriya va seminar mashgulotlari)
Fakul’tet: Jismoniy madaniyat

Ta’lim yo‘nalishi: 5112000 - Jismoniy madaniyat maxsus sirtqi

Kursi: __ Akademik guruh: ___-___

Fanning nomi: “Sport to’garaklarini tashkil qilish va o’tkazish”
Amaliy o‘qituvchisi: X.A.Ibragimov





Mavzular

Soat

Sana

Imzo

1

Gimnastika sport turi bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish hamda hakamlik qilishni o‘rgatish.

2







2

Engil atletika sport turi bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va o‘tkazish hamda hakamlik qilishni o‘rgatish.

2







3

Futbol o`yin tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish

2







4

Volеybol o`yinida harakatlanish, hujum va himoya tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish

2







5

Baskеtbol o`yinida harakatlanish, hujum va himoya tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish

2







6

Qo`l to`pi o`yinida harakatlanish, hujum va himoya tеxnikasi va taktikasini o`rgatishni takomillashtirish va mahoratini oshirish

2







7

Kurash sport turi bo‘yicha sport to‘garaklarini tashkil qilish va musobaqalar o‘tkazish hamda hakamlik qilishni o‘rgatish

2







JAMI

14










Download 0,86 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish