Andijon davlat universiteti

PARALINGVISTIK VOSITALARINING PAYDO

BO’LIShI TARIXI HAQIDA

Paralingvistik hodisalardan eng faol qo’llaydiganlaridan biri imo-ishoralaridir. Har qanday nutq ma’lum bir makonda, ma’lum bir vaziyatda ruyobga chiqadi. Hatto badiiy asarlardan ham ana shu nutq jarayoni vaziyat bilan bog’liq holda ko’rsatiladi. Xarakterlarning yaratilishini ham imo-ishoralarsiz tassavur qilish qiyin. Chunki harqanday kishi nutq jarayonida lingvistik vositalar bilan birga fikr ifodalashda ularga yondosh bo’lgan paralingvistik vositalardan, jumladan, ayniqsa, imo-ishoralardan keng foydalanadi. Shuning uchun imo-ishoralarning paydo bo’lishi tarixiga ham olimlar, mutaxassislar o’z munosabatlarini bildirganlar.

Imo-ishoralarning kelib chiqishi haqida hozirga qadar ikki xil qarash mavjud. Birinchi gruppadagi olimlar, naturalistik qarashning nomayondalari imo-ishoralarni tabiiy deb hisoblaydi, ma’lum biologik protsesslardan keltirib chiqarishga harakat qiladilar. Jumladan, Ch.DAVRIN “Sezgilarning ifodalanishi haqida” asarida inkor va tasdiq ifodalovchi imo-ishoralarning kelib chiqishi haqida shunday deydi: “Kichkina bolalarda inkorning birinchi akti ovqatdan o’zini tortishdan boshlanadi.” Men o’zimning bolalarimni bir necha marta kuzatganimda, ular buni kallasini ona ko’kragidan yoki qoshiqdagi ovqatdan bir tomonga silkish bilan ifodalaydilar. Agar ular ovqat eyishni xohlasalar, uni og’ziga oladilar yoki kallasini oldinga egadilar. Shu narsa etiborga loyiqki, ovqat qabul qilinayotganda, oldinga bir marta harakat qilinsa, tasdiq belgisi sifatida kalla bir marta oldinga silkinadi. Boshqa tomondan esa ovqatdan o’zini tortayotib, ayniqsa, agar ularga juda yaqin keltirilgan bo’lsa, bolalar xuddi biz inkor ifodalash uchun boshimizni qimirlatganimizdek, kallasini goh u tomonga, goh bu tomonga harakat qildiradi. Bundan tashqari, ko’pincha ovqatni rad qilishda bolalarning kallasini orqaga tashlashi yoki og’zini yumushlari ham kuzatiladi. Shuning uchun bu harakat ham inkor belgisini ifodalashlari mumkin.

Shuningdek, turli imo-ishoralarning biologik asoslarini rus sovet olimi V.M.BEXTOROV ham ko’rsatgan.

Ikkinchi gruppadagi olimlar esa paralingvistik hodisalarni, jumladan, imo-ishoralarni tabiiy hodisa emas, balki jamiyat bilan muvofiqlashgan shartli hodisa, deb qaraydilar. Ular o’z fikrlarini turli jamiyatlarda paralingvistik fonomenlarning farqli ekanliklarini ko’rsatish bilan isbotlaydilar.

G.M.NIKOLAEVA va B.A.USPENEKIYlar haqli ravishda paralingvistik hodisalarni o’rganishda har ikki qarashni birlashtirib maqsadga muofiqdir, deydilar. Chunki birinchi fikr ko’proq dioxronik planga, ikkinchisi esa sinxronik planga muofiq keldi.