Andijon davlat universiteti tarix fakulteti

3. Nasrullohxon davrida Buxoro amirligining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti 
Sobiq ittifoq tuzumi davrida mang‘itlar sulolasi vakillariga bir tomonlama 
yondashilib, ular davrida hech qanday islohotlar amalga oshirilmagan, ushbu davlat 
boshliqlari asosan maishatbozlik va jangu-jadallar bilan ovora bo‘lib, mamlakat 
hayotida jiddiy o‘zgarishlar qilishga urinmaganlar degan qarashlar hukmron edi. 
Mang‘itlar davri tarixnavislari ma’lumotlari, tarixiy hujjatlar, dastlabki manbalar va 
sayohatchilarning yo‘l xotiralarini o‘rganish va tahlil qilish o‘z navbatida, ushbu 
fikrlarning asossiz ekanligini ko‘rsatadi. O‘rganilgan tarixiy manbalar mang‘itlar 
sulolasi vakillarining barchasini ham faoliyati yuqoridagi yondashuvlar asosida 
baholashga loyiq emasligidan dalolat beradi. Shu jihatdan olganda, tahlil etilgan 
manbalarga asoslanib, albatta, bunda jamiyat rivojlanishiga ta’sir etgan obyektiv va 
subyektiv omillarni hisobga olgan holda, Buxoro amirligi davlatchiligining 
shakllanish va rivojlanishini muayyan bosqichlarga ajratib o‘rganish maqsadga 
muvofiq deb hisoblaymiz. Biz bunda mang‘itlar sulolasining dastlabki vakillari 
tomonidan amalga oshirilgan islohotlar o‘z navbatida, mamlakatni birlashtirish va 
aholi turmush tarzini yengillashtirishda muayyan darajada ijobiy ahamiyat kasb 
etganligini davrlashtirish uchun mezon sifatida belgilashga harakat qildik.
Agar Buxoro amirligi davlatchiligi taraqqiyotini ushbu nuqtai-nazardan 
qaraydigan bo‘lsak, uni quyidagi ikki bosqich doirasida o‘rganish maqsadga 
muvofiqdir: Birinchi bosqich – dastlabki to‘rt mang‘it hukmdorlari Muhammad 
Rahim, Muhammad Doniyolbiy, amir Shohmurod, amir Haydarning davlatni 
shakllantirish va rivojlantirish borasidagi siyosiy-huquqiy, iqtisodiy hamda 
madaniy-ma’rifiy sohadagi faoliyatlari davrini o‘z ichiga oladi. Buxoro amirligi 
taraqqiyotining ushbu bosqichini siyosiy-huquqiy, diniy, madaniy hayot, tashqi 
diplomatiya va tashqi savdo masalalarida ijobiy natijalarga erishilgan davr sifatida 
e’tirof etish mumkin.
Mang‘itlar sulolasining asoschisi Muhammad Rahim (1747-1759) o‘z 
hukmronligini dastlab, mamlakatni mustahkamlash hamda davlat uchun muhim 
bo‘lgan mustaqil yoki yarim mustaqil holatga kelib qolgan ma’muriy-hududiy 
birliklarni qayta birlashtirishga harakat qilishdan boshlagan
1
. O‘z navbatida, 
Muhammad Rahim davlatni mustahkamlash va ma’muriy-hududiy birliklarni 
birlashtirish yo‘lida tashqi siyosiy to‘siqlarga duch kelgan. Mahalliy tarixnavislar 
Muhammad Sharif va Xumuliylarning guvohlik berishicha, afg‘on sarkardasi 
Ahmadshoh Durroniy Burgut va Miyonqol hududlarida kechgan siyosiy 
g‘alayonlarning yuzaga kelishiga sababchi bo‘lgan va mahalliy aholini Muhammad 
Rahim qo‘shiniga qarshi kurashda chetdan turib qo‘llab-quvvatlab turgan. 
Muhammad Rahim Buxoro amirlari orasida mamlakatning barcha hududida 
muayyan 
darajada 
tinchlikni 
saqlay 
olgan, 
davlatning 
chegaralarini 
mustahkamlagan hamda tashqi dushmanlardan himoya qilgan yagona davlat 
1
Ражабов Қ. Насруллоҳхон. Тошкент, “Абу Матбуот-Консалт”, 2011.-Б.23. 

---

22 
boshlig‘idir. O‘z navbatida, u mamlakatni birlashtirishda muayyan darajada to‘siq 
bo‘lib turgan Afg‘oniston davlati bilan sulh shartnomasini (1750yil) imzolashga 
erishadi. Muhammad Rahim davlatni boshqarishning eng maqbul usuli sifatida o‘zi 
tomonidan shakllantirilgan “yangi davlat” (sulola, davlat, hukumat, hokimiyat, 
taqdirdagi baxtli burilish)ni ko‘rsatadi. Tarixnavis Xumuliyning ma’lumotiga 
qaraganda, Muhammad Rahimning “yangi davlati” davlat tepasiga yangi sulola – 
mang‘it sulolasining kelishi bilan bog‘liq edi. Shu bilan birga, tegishli manbalarni 
chuqur tahlil etish, Muhammad Rahim davrida davlatni tashkil etish borasida jiddiy 
o‘zgarishlar ro‘y bermaganligi to‘g‘risida xulosa chiqarishga ham imkon tug‘diradi. 
Bunda Muhammad Rahimning unvonlar berish va davlat mansablari tizimiga 
qisman o‘zgartirish kiritish bilan cheklanganligini ko‘rsatib o‘tish mumkin, xolos. 
Shu bilan birga, Muhammad Rahim ashtarxoniylar davridan meros bo‘lib qolgan 
salbiy oqibatlar, ya’ni qo‘shni davlatlar bilan doimiy urushlar olib borishga qisman 
chek qo‘ygan va mamlakatda muayyan darajada tartib o‘rnatishga erishgan. Bu esa 
o‘z navbatida, amirlikda savdo-sotiq va dehqonchilik ishlarining rivojlanishiga turt-
ki bo‘lgan.
Dastlabki manbalarga asoslangan xorij tadqiqotlarida ham Muhammad 
Rahimning davlat boshqaruviga ijobiy baho beriladi. Xususan, Anke fon Kyugelgen 
“Muhammad Rahim mamlakatni rivojlantirdi va mamlakatda yashovchilarni 
baxtiyor ayladi. U davlatni boshqarish bilan birga o‘zini boshqarishni va fuqarolarni 
hurmat qilishni hamda ularning dardi bilan yashashni unutmadi” – deb qayd etadi. 
Tarixnavis Somiy ham Muhammad Rahimni saxiy, mehribon, oliyjanob hamda 
jazolashda qat’iy qaror qabul qiluvchi hukmdor sifatida ta’riflaydi.
Mang‘itlar sulolasining keyingi vakili Muhammad Doniyolbiy (1759-1785) 
Muhammad Rahim davrida uning siyosiy va iqtisodiy masalalar bo‘yicha 
yordamchisi va maslahatchisi lavozimida faoliyat yuritgan. U davlat tepasiga kelishi 
bilan oldindan mang‘itlarga qarshi bo‘lib kelgan o‘zga urug‘lar tomonidan turli 
g‘alayonlar kelib chiqqan. G‘alayonchilar Muhammad Doniyolbiyning hukmdorligi 
legitim (qonuniy) emasligini ro‘kach qilib, hokimiyat tepasiga chingi-
ziy(ashtarxoniylar)lar kelishini talab qiladilar. Amirlikka qarashli bo‘lgan 
Shahrisabz, Miyonqol va Qarshi bekliklarida yana musstaqillik uchun kurash avj 
olib ketadi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, Muhammad Doniyolbiy Muhammad 
Rahim vafotidan keyin mamlakatda eng yuqori unvon hamda lavozimga ega shaxs 
edi. Shuning uchun ham Muhammad Doniyolbiy barcha olimu-fuzalolar, din 
peshvolarining tanlovi asosida davlatni boshqara boshlagan. 
Muhammad Doniyolbiy birinchi navbatda davlatda tartibsizliklarni bartaraf 
etishga va huquqbuzarliklarni oldini olishga e’tibor qaratgan. Ikkinchi o‘rinda u 
nafaqat Buxoro shahri balki amirlik tarkibiga kiruvchi barcha bekliklarda savdo-
sotiq, hunarmadchilikni rivojlantirishga hamda fuqarolarga tinchlik va havfsizlikni 
ta’minlab berishga muyassar bo‘lgan. Muhammad Doniyolbiy ijtimoiy 
munosabatlarni huqukiy asoslarda tartibga solishning tarafdori bo‘lgan. Shuning 

---

23 
uchun u fiqh ilmi ulamolarini har taraflama qo‘llab-quvvatlagan. Manbalarda 
keltirilishicha, Muhammad Doniyolbiy barcha huquqiy masalalarda islom 
huquqshunoslaridan maslahat olgan. Muhammad Doniyolbiy davlat va jamiyat 
boshqaruvidagi turli masalalarni kengashgan holda maslahatlashib amalga oshirgan. 
Xususan, 1781 yilda Rossiya hukumatining Buxoroda savdo shartnomasini tuzishga 
oid taklifiga u dastlab 92 o‘zbek urug‘i vakillarining fikrini olishi lozimligini uqtirib 
o‘tadi.
Shuni ta’kidlash joizki, Muhammad Doniyolbiy so‘fizm ta’limotiga alohida 
e’tibor qaratgan. Xususan, u Muhammad Rahimning vafotidan so‘ng mamlakatda 
boshlanib ketgan turli g‘alayonlarni oldini olish, xalq tinchligi va havfsizligini 
ta’minlash maqsadida so‘fizm namoyondalaridan biri hisoblangan Mahdumi 
A’zamning avlodlaridan biri Ishoq Xojadan maslahat olib turgan. Binobarin, 
Muhammad Doniyolbiyning so‘fizm ta’limotini ashaddiy tarafdori ekanligi 
to‘g‘risida to‘liq ma’lumot bo‘lmasada, u o‘g‘li Shohmurodni ushbu ta’limotning 
yirik namoyondalaridan biri bo‘lib shakllanishi uchun barcha imkoniyatlarni yaratib 
bergan. Muhammad Doniyolbiy vafotidan keyin uning o‘g‘li Shohmurod davlatni 
boshqarish vakolatini qo‘lga kiritadi. U Muhammad Doniyolbiy davrida Karmana, 
Qarshi bekliklarini boshqaradi va ma’lum vaqt davomida davlatdagi eng oliy 
mansablardan biri bo‘lmish qushbegi lavozimida faoliyat yuritadi. “Boshdanoq u 
mamlakatda qattiq tartib o‘rnatishga kirishib, ishni sulola mavqeini rasmiy jihatdan 
mustahkamlashdan boshlaydi. Ya’ni soxta xonlik an’anasiga chek qo‘yib, taxtga 
rasman o‘zi chiqadi, lekin xon emas, amir unvoni bilan”
1
.
Shohmurod davlat boshlig‘i – amir unvonini ta’sis etar ekan, ushbu unvonning 
o‘zbek va mo‘g‘ul urug‘lari an’analari bilan emas, balki shariat qoidalari asosida 
yuzaga kelganini asoslab beradi. Huquqshunos olim Z.Muqimovning ta’kidlashicha, 
“Amir Shohmurod soliqlardan ezilgan xalqning noroziligi kuchaygan davrda taxtga 
o‘tirganligi uchun ham birinchi islohotni soliqlarni tartibga solishdan boshladi. 
Butun Buxoro amirligi aholisiga tarxon yorlig‘i berib, o‘zidan avvalgi hukmdorlar 
joriy qilgan, shariatga to‘g‘ri kelmaydigan yorg‘u, boj, tarx, tushmol, yasoq kabi 
soliqlarni bekor qildi
2
. Amir Shohmurod tomonidan amalga oshirilgan soliq 
islohotlari uning soliq solish va uni undirishni tartibga keltirishga oid farmonlarida 
aks etgan.
Amir Shohmurod tomonidan o‘tkazilgan sud – huquq islohotlari o‘z 
navbatida, mamlakatda sud ishlarini yuritishda nohaqliklarga chek qo‘yilishiga, 
qozilar tomonidan muayyan darajada odillik, adolat va insonparvarlik ruhida sud 
jarayonlarini amalga oshirishga imkon yaratib bergan. Ushbu sud-huquq 
islohotlarining yana bir muhim jihati qozining hukmidan norozi bo‘lgan tarafning 
qozi-ul-quzzotga yoki amirga shikoyat qilish huquqini qo‘lga kiritganligida 
ko‘rinadi. O‘z navbatida, qozikalonga yoki amir nomiga yozilgan shikoyatnoma 
1
Зиё Азамат. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2000. – Б.281. 
2
Муқимов З. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: Адолат, 2004. – Б.210. 

---

24 
o‘rganib chiqilib, qozining hukmini asosli ravishda qozi-ul-quzzot bekor qilishi 
hamda uning qarorini faqat amir bekor qilishi mumkin bo‘lgan. Amir Shohmurod 
tomonidan o‘tkazilgan sud-huquq islohotlari o‘z davrida nafaqat Buxoro amirligi, 
balki boshqa xonliklar uchun ham progressiv ahamiyatga ega edi. Shu bilan birga, 
amir Shohmurod sudlovni tashkil etish, xususan, quyi sud qozilarining tayinlanishi 
borasida ham muayyan o‘zgarishlarni amalga oshirgan. Binobarin, amir 
Shohmurodning bevosita tashabbusi bilan qirq a’lamdan (qonunshunoslardan) 
iborat tarkibda oliy sud (qozixona) palatasi tuzilgan . Ushbu palatada qozilarning 
hukmidan norozi bo‘lib yozilgan arz va shikoyatnomalar shariat normalari bilan 
birga, amir Shohmurod tomonidan tuzilgan qoidalar to‘plami asosida ko‘rib chiqil-
gan. Sud palatasida arz yoki shikoyatnoma ko‘rilayotganda da’vogarning shaxsan 
o‘zi ishtirok etish imkoniyatiga ega bo‘lgan.
Amir Shohmurod tomonidan amalga oshirilgan ushbu islohotlar xorij olimlari 
tomonidan ham e’tirof etilgan. Xususan, ingliz olimi X.Malkolmning ta’kidlashicha, 
amir Shohmurod davlat va huquq islohotchisi, islom huquqi normalarining g‘oyaviy 
va amaliy kurashchisi hamda davlat boshlig‘i sifatida qirq a’lam sudi ishlarida 
ishtirok etganda taraflarning o‘zaro kelishuvi, jabrlanuvchi va ayblanuvchi 
tomonlarning o‘zaro yarashuvining tarafdori edi. U amirlik xazinasidan 
jabrlanuvchining foydasiga yetkazilgan zararning yarmini qoplash uchun 
ayblanuvchining kelajakda ijtimoiy tarbiyalanishi, oilasi, farzandlari qarovsiz qolib 
ketmasligining oldini olish maqsadida foizsiz mablag‘ ajratish amaliyotini 
qo‘llagan. Ushbu xususiyati bilan amir Shohmurod tomonidan amalga oshirilgan 
yarashuv mexanizmi o‘z davri uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Ta’kidlash 
joizki, amir Shohmurod tomonidan o‘tkazilgan ushbu islohot bugungi kunda sud-
huquq amaliyotida muhim amaliy ahamiyatga egadir.
Amir Shohmurod shariat normalariga mutlaqo zid bo‘lgan va uning 
talablariga javob bermaydigan zid bo‘lgan barcha normalarning amal qilishini bekor 
qilgan. Tarixnavis Somiyning ma’lumotlariga qaraganda, harbiy sohadagi 
boshqaruv faoliyatini ulamolarning fatvosi asosida olib borgan hamda aynan uning 
davrida huquq manbasi bo‘lmish sunnaga sezilarli darajada amal qilingan.
Shohmurod vaqf mulklari hamda ulardan tushadigan soliq va boshqa majburiy 
to‘lovlar hisobidan eski madrasa, masjid, honaqo, maktab va mozorlarni qayta 
tiklaydi. Madrasa mudarrisi, muftiy, imom, qozi va boshqa diniy mansablarga 
nomzodlarni tayinlashda ularning shariat normalariga amal qilish darajasi, huquqiy 
bilimlari va huquqiy savodxonligiga e’tibor qaratgan.
U shariat normalarini chuqur o‘zlashtirgan madrasa talabalariga soliqlar 
hisobidan qo‘shimcha talabalik haqlari berish tizimini joriy qilgan. Shohmurod 
nafaqat ta’lim jarayonida, balki boshqa fuqarolarning ham islom huquqi normalarini 
bilishlikka da’vat etish bilan birga, ularga keng imtiyoz va imkoniyatlar yaratib 
bergan.

---

25 
Bu borada Xumuliyning ta’kidlashicha, amir Shohmurod fiqhshunos olimlar 
va viloyat beklaridan amirlikning barcha hududlaridagi masjid va madrasalarda 
aholiga haqiqiy islom huquqi normalariga asoslangan odat va majburiyatlarni 
tushuntirishni hamda ularning shar’iy huquqiy bilimlari darajasini yanada oshirishni 
talab qilgan. Amir Shohmurodni o‘z navbatida islom fiqhshunosligi murabbiysi 
sifatida ham e’tirof etish mumkin. Shohmurod madrasalarda xanafiy mazhabi, 
xususan, Burhoniddin al-Marg‘inoniyning “Al-Hidoya” asari, Imom Al-
Moturidiyning g‘oyalari, Qur’oni Karimni talqin qilish va uni sharhlash bo‘yicha 
Andalusiyalik mashhur Ash-Shotibiy asarlaridan foydalangan holda dars 
mashg‘ulotlarini o‘tkazgan.
Tarixnavis Miriyning ta’kidlashicha, amir Shohmurod so‘fiylik ilmini, islom 
huquqi normalari va majburiyatlari haqidagi ilmlarni Shayx Safardan, Qur’oni 
Karim ilmini esa uch murabbiydan, ya’ni Hofiz Ashur, Nodir Boqi qori va Niyozquli 
qorilardan tahsil olib o‘rgangan. Shu bilan birga, amir Shohmurod huquqiy 
masalalarga oid bo‘lgan kitoblar yozgan. Xususan, xanafiya mazhabiga oid bo‘lgan 
barcha fatvolar va qoidalarni mujassamlashtirgan “Fatvoyi ahli Buxoro” va “Ayn ul-
Hikma” nomli to‘plamlarini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Shu jihatdan olganda, amir 
Shohmurodning ushbu asarlarini bugungi kunda milliy davlatchilik tarixini 
o‘rganish va uni ilmiy tahlil etishda nodir va qimmatli huquq manbasi sifatida qarash 
lozim.
Amir Shohmurod nafaqat Buxoro shahrida balki amirlikning turli 
viloyatlariga borib ulardagi masjid va madrasalarda shariat huquqi normalari va 
ularni tadbiq etishga oid masalalar yuzasidan mashg‘ulotlar o‘tkazib kelgan. 
Masjidlarda imomlik qilib, namoz tugaganidan so‘ng “oliy yig‘in”(majlisi oliy)ni 
chaqirgan hamda unga ilm ahlini, qozilarni, hadisshunos olimlarni to‘plagan. Ushbu 
majlislarda islom huquqi normalariga, huquqiy odatlarga asoslangan holda aholiga 
ularning fiqhiy muammolarga oid savollariga javob qaytargan. Amir Shohmurod 
Buxoro amirligi hududida qishloq xo‘jaligini yanada rivojlantirish, qishloq xo‘jaligi 
mahsulotlari va yer unumdorligini oshirish maqsadida ariqlar, zovurlar qazdirgan, 
daryo va irmoqlarni qaytadan ta’mirlagan.
Amerikalik olim G. Xembli amir Shohmurod shaxsiga, uning davlat boshlig‘i 
va davlatni boshqarish san’atining o‘ziga xosligiga alohida e’tibor berib, 
Shohmurodning yoshlik yillari Buxoroning qadimiy Masjidi Kalonida diniy va 
dunyoviy ilmlarni o‘rganish bilan o‘tganligini, u darvesh jamiyatining odatlari va 
kiyimlarini saqlab qolib, hatto o‘z qo‘shinlarini jangga boshlab borayotganda ham 
oddiy past bo‘yli otida borishini, harbiy yo‘lboshchi sifatida ajoyib tashkilotchilik 
qobiliyatiga ega ekanligini ta’kidlab o‘tadi.
O‘z navbatida G.Xembli amir Shohmurodning siyosiy-huquqiy faoliyatiga 
quyidagicha baho beradi: “U Afg‘onistonning Durroniy hukmdorlaridan Balxni 
tortib ololmasada, ammo Eronga qarshi Amudaryoni yildan-yilga muvaffaqiyatli 
kesib o‘tdi. Uning asosiy maqsadi Eron madaniyat markazi sanalmish Marvni 

---

26 
egallab olish edi. Shuning uchun ham Buxoro aholisi amir Shohmurodni harbiy 
zafarlari tufayli shariatning qat’iy talablari kabi hurmat qilardi”. Tarixchi olim 
T.Fayziyev ham amir Shohmurodga davlat boshlig‘i sifatida quyidagicha ta’rif 
beradi: “Begunoh amir nomini olgan Shohmurod shariat ishlariga keng yo‘l ochgan, 
vaqflarni tiklagan, masjid va madrasalar ishiga katta e’tibor bergan. U zohidlarga 
xos hayot kechirib, mamlakatda ro‘y bergan siyosiy-iqtisodiy vaziyat taqozosiga 
ko‘ra, bir necha jangu-jadallarda bo‘ldi. Mang‘itlar saltanatida bid’at va nomashru 
ishlarni tag-tomiridan uzgan birinchi hukmdor bo‘lgan”
1
.
Sobiq ittifoq davrida milliy davlatchiligimizni, xususan, adolatli 
hukmdorlarni hamda ular tomonidan amalga oshirilgan ko‘plab ezgu ishlarni 
o‘rganish uchun yetarli tarixiy manbalar mavjud bo‘lishiga qaramasdan, ularni 
o‘rganishga deyarli rag‘bat ko‘rsatilmagan. Shu asosda davlatchilikni rivojlanishiga 
muayyan darajada o‘z hissasini qo‘shgan amir Shohmurodga o‘xshagan hukmdorlar 
faoliyati ham bir tomonlama ya’ni faqat salbiy nuqtai nazardan o‘rganilgan. 
Holbuki, o‘z davrida mang‘it hukmdorlarining faoliyatini tanqidiy tasvirlagan 
Ahmad Donish ham amir Shohmurodni xalifa Umar bilan bir qatorga qo‘yib amirlik 
gilamini kambag‘allik kiyimi bilan bezadi, jahon bog‘idan dushmanlik va yomonlik 
tomirini sug‘urib tashladi va adolat nihollarini o‘tkazdi, - deb uning faoliyatini yuk-
sak baholagan edi.
Amir Shohmurod faoliyati yuzasidan xulosa o‘rnida aytish mumkinki, 
mang‘itlar hukmronligi davrida Buxoro amirligida davlatchilikni taraqqiy etib 
shakllanishi va rivojlanishi aynan u davlatni boshqargan davrga to‘g‘ri keladi. O‘z 
o‘rnida yuqoridagi xislatlarga ega bo‘lgan davlat boshlig‘i haqida Prezident 
I.A.Karimovning quyidagi fikrlarini keltirib o‘tish o‘rinli deb hisoblaymiz: “Odil va 
oqil hokimiyat xalq kayfiyatini, uning irodasini albatta hisobga oladi. Xalqning 
iste’dodini, undagi barcha olijanob xislatlarni ishga soladi, xalq g‘ayratini 
yaratuvchilik yo‘liga boshqaradi”.
Amir Shohmuroddan so‘ng davlatni boshqarish uning o‘g‘li Qarshi 
bekligining hokimi amir Haydar qo‘liga o‘tadi. Amir Haydar davlatni boshqarish 
masalasida otasi amir Shohmurod siyosatining izchil davomchisi edi. Ushbu holat 
ayniqsa, uning ulamolarga munosabati va tashqi siyosatni izchillik bilan davom 
ettirishida ko‘rinadi. Amir Haydar o‘z hukmronligi davrida asosan ichki 
dushmanlarga qarshi kurash olib boradi. Shahrisabz, Samarqand, Urgut bekliklarida 
bo‘lib o‘tgan g‘alayonlar, Marv vohasi uchun Xiva xoni Muhammad Rahimxon 
bilan olib borilgan urushlar Amir Haydarni davlatda harbiy-siyosiy islohotlar 
o‘tkazishga majbur qildi. U olib borgan tinimsiz kurashlar natijasida 1817-1850 yil-
larda Balx vohasi qo‘lga kiritildi, Maymana, Badaxshon va Qunduz viloyatlari 
amirlik hududiga qo‘shib olindi. Amir Haydar davlatni boshqarishda asosan tashqi 
munosabatlarga e’tibor qaratadi, xususan, u afg‘on hukmdori Ahmad Shoh 
1
Файзиев Т. Мутасаввиф ҳукмдор // Шарқшунослик. – Тошкент, 1997. - № 8. – Б.72.

---

27 
Durroniyning o‘g‘li SHo‘ja al-Mulkom bilan ikki mamlakat o‘rtasida o‘zaro do‘stlik 
rishtalarini qayta tiklashga muvaffaq bo‘lgan. Buxoroga qo‘shni davlatlarning 
hukmdorlari amir Haydar hukmronligini zaiflashtirish maqsadida uning saroy 
a’yonlari va beklari, qarindosh-urug‘lari va birodarlariga turli va’dalar berib, 
ularning o‘zaro totuvligiga putur yetkazishga intilganlar. Markaziy hokimiyatga 
qarshi isyon ko‘targan Nosiriddin To‘ra 4000 askar bilan Marvdan chiqib, 
Chorjo‘yga kelganida amir Haydar unga qarshi Niyozbek parvonachini 10 000 
kishilik qo‘shinga qo‘mondon qilib jo‘natgan.
Shuningdek, qo‘shni davlatlar Buxoro amirligi ichida ko‘tarilgan turli 
g‘alayonlardan o‘z maqsadlari yo‘lida foydalanishga uringanlar. 1821-1825 yillarda 
amir Haydarning soliq siyosatiga qarshi xitoy-qipchoqlar ko‘targan Miyonqol 
qo‘zg‘oloni katta qiyinchilik bilan bostirilgan. Ushbu qo‘zg‘olonga qo‘shni 
davlatlardan ko‘mak ko‘rsatilib, shu orqali Buxoro davlatini zaiflashtirishga harakat 
qilingan. Amir Haydar boshqa mang‘it hukmdorlaridan farqli ravishda o‘z 
qo‘shinidagi askarlarga muntazam ravishda yaxshi maosh to‘lab borgan. Bundan 
tashqari u mamlakatdagi soliq yig‘uvchilarga yillik maosh ajratish bilan birga, 
ularga yiliga ikki marta sarupo ulashgan. O‘z navbatida kambag‘allar, yetim-
yesirlar, qashshoqlar, darveshlar, muhojirlar va mullalarga har yili nafaqa berish 
uchun katta miqdorda mablag‘ ajratgan. Shu bilan birga, amir Haydar amirlikda 
xitoy-qipchoqlar tomonidan yuzaga kelib turadigan turli mojarolarni oldini olish 
maqsadida ushbu hududlarga nisbatan turli to‘lovlar miqdorini kamaytirgan. 
Amir 
Haydar 
mamlakatda 
muayyan 
darajada 
huquqiy 
tizimni 
mustahkamlashga ham harakat qilgan. Bu borada tarixchi olim Q.Rajabovning 
e’tirof etishicha, “Amir Said Haydar islom fiqhining hanafiya mazhabiga oid “Al-
favoid al-alfiya” nomli asar ham yozgan. Amir Haydar davlat hujjatlarini 
tizimlashtirishga alohida e’tibor qaratgan mang‘itlar sulolasining dastlabki 
hukmdorlaridan biri ekanligi bilan ham diqqatga sazovordir”. Tarixnavis Somiy ham 
amir Haydarni ziyoli davlat boshlig‘i va odil hukmdor sifatida baholab, uning davlat 
ishlari bilan nechog‘lik band bo‘lishiga qaramasdan olimu-fuzalolar bilan huquqiy 
mavzulardagi mashg‘ulotlarda doimo ishtirok etishini hamda ularning fikriga 
tayanib ish tutganligini e’tirof etadi.
Amerikalik olim G. Xembli ham amir Haydarning davlatni boshqarishga oid 
xususiyatlarini inobatga olgan holda uning faoliyatiga quyidagicha ta’rif beradi: 
“amir Haydar shahzodalarning rolini darveshlik bilan bir darajada muvaffaqiyatli 
bog‘ladi”. O‘z navbatida amir Haydarning maktub va nomalarini o‘rgangan olim 
Sh.Tilavov: “savodli va ilmli bo‘lmagan hukmdorning turli-tuman mavzularda 
shunchalar maktublar yozishiga ishonish qiyin”, - deb unga yuksak baho beradi.
Buxoro amirligi davlatchiligi rivojlanishining ikkinchi bosqichi 1826-1920 yillarni 
o‘z ichiga oladi. Ushbu davrda davlatda mang‘it sulolasidan amir Nasrullo, amir 
Muzaffar, amir Abdulahad, amir Olimxonlar hukmronlik qilganlar.

---

28 
Amir Nasrullo hokimiyat tepasiga otasi amir Haydarning o‘limidan so‘ng olti oy 
o‘tgandan so‘ng kelgan. U milliy davlatchilik tarixida kuchli, jasur hamda qattiqqo‘l 
davlat boshlig‘i sifatida joy olgan. Tarixchi va sayohatchilarning ma’lumotlariga 
qaraganda, amir Nasrullo hukmdor sifatida davlatning ichki va tashqi dushmanlariga 
haqiqiy zarbani berdi. Amir Nasrullo tomonidan olib borilgan harbiy-siyosiy 
islohotlar natijasida davlatning harbiy qudrati mustahkamlana borgan. Olib borilgan 
tinimsiz urushlar barobarida Qo‘qon xonligi (1842y) hamda Shahrisabz (1856y) 
bekligi egallanadi
1
.
Amir Nasrullo tashqi siyosat masalasida oldingi davlat boshliqlaridan farqli 
ravishda, Markaziy Osiyoning iqtisodiy salohiyatiga talabgor bo‘lgan ikki yirik 
davlatlar Rossiya va Angliya bilan ochiq siyosat olib borish dasturini amalga 
oshirgan. XIX asr 30 yillarining boshlarida Buxoro amirligiga Vest-Indiya 
kompaniyasining topshirig‘i bilan kelgan leytenant Aleksandr Berns bilan olib 
borilgan muzokaralar asosida Angliya davlati bilan qisqa muddatga bo‘lsada, o‘zaro 
hamkorlik munosabatlari o‘rnatiladi. Shu bilan birga, ayrim tarixiy manbalarda amir 
Nasrullo shafqatsiz hukmdor sifatida e’tirof etiladi. Lekin ingliz olimi Uiler amir 
Nasrulloni: “shafqatsiz hamda mustabid hukmronligiga qaramasdan, u davlat 
qurilishi yo‘lida bir qator ijobiy ishlarni ham amalga oshirdi. O‘ziga sodiq harbiylar 
bilan birga professional qo‘shin tashkil qildi, bir qancha sug‘orish loyihalarini va 
ma’muriy-huquqiy islohotlarni amalga oshirdi” deb, uning davlatni boshqarish 
faoliyatiga ijobiy baho beradi.
Amir Nasrullodan keyin davlatni boshqargan mang‘it sulolasi vakillaridan 
amir Muzaffar, amir Abdulahad, amir Olimxonlar davri milliy davlatchilik tarixida 
kam o‘rganilgan davr bo‘lib, tegishli manbalarda ushbu hukmdorlarga nisbatan 
deyarli ijobiy baho berilmagan. Istiqlol sharofati ila milliy davlatchilik manbalarini 
tadqiq etish jarayonida yuqorida nomlari zikr etilgan hukmdorlar tomonidan ham 
muayyan darajada islohotlarni amalga oshirishga harakat qilinganligiga guvoh 
bo‘lamiz. Xususan, amir Abdulahad sud-huquq tizimini tubdan isloh qilishga 
hamda ushbu sohani yanada insonparvarlik tamoyili asosida shakllantirishga, amir 
Olimxon jamiyatda poraxo‘rlikni butunlay yo‘qotish va ta’lim tizimini tubdan isloh 
etishga uringanlar
2
.
Buxoro davlatining butunlay Chor Rossiyasi tarkibiga qo‘shib olinishini 
oldini olish maqsadida amir Muzaffar chor hukumati bilan sulh shartnomasini 
tuzishga majbur bo‘lgan. Ushbu shartnoma asosida Buxoro amirligi tashqi va ichki 
siyosiy masalalarni hal qilishda mustaqillikdan mahrum bo‘lib Rossiya davlati 
ostidagi yarimmustamlaka davlatga aylandi. Ayniqsa, chor qo‘shinlarining 1871-
1
Абдураимов М.А. “Очерки аграрних отношений в Бухарском ханстве в ХVIII – первой половине ХIХ века”. 
Т.2. – Тошкент: Фан, 1970. 86-б