|
Xulosa:
Xulosa o`rnida shuni aytish lozimki, X asr oxirlariga kеlib Movarounnahr hududida turkiy xalqlar sulolalarining hukmronlik mavqеi borgan sayin kuchayib boradi. Ular o`z tarixlari davomida birin-kеtin bir qancha davlatlarni tashkil etdilar.Bu xalqlarning davlatchilik an'analari islom dinini qabul qilganlaridan so’ng ham davom etdi. Ana shunday musulmon — turk davlatlaridan biri- g’aznaviylar davlati edi. Bu davlatning qamal toshini Alptakin qo’ydi. Sabuqtakin davrida g’aznalviylar quyoshi chiqqan bo`lsa, Mahmud G’aznaviy podsholigi yillarida eng porloq va qudratli kunlarni o’z boshidan kechidi.
G`aznaviylar davlat boshqaruv apparatiga to`xtaladigan bo`lsak ushbu sulolaning boshqaruv tartibi o`z davriga yarasha mukkamal tarzda tuzilgan va o`zidan avval mavjud bo`lgan mustaqil davlatlarni boshqaruv borasidagi siyosatini davom ettirgan yuqorida ta`kidlanganidek G`aznaviylar davri boshqaruv tizimiga to`xtaladigan bo`lsak boshqaruv tizimi o`zining murakkabligi bilan diqqatni jalb etadi. U ko`p jihatdan somoniylar, qoraxoniylar zamonidagi davlat boshqaruvi tizimiga yaqin va o`xshash. Bu tabiiy xol albatta .har qanday boshqaruv tizimi mavjud ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma`naviy , madaniy sharoitga bog`liq bo`ladi. Boshqa tomondan esa g`aznaviylar hukmronligi ostida bo`lgan Xuroson, Sieston, Qobul, G`azna kabi viloyatlar mintaqaning ajralmas tarkibiy qismi bo`lib kelganligini nazarda tutilsa, boshqaruvchilik taraqqiyotidagi o`xshashliklar, yaqinliklar sababi ma`lum bo`ladi. G`aznaviylar davlati muassasasi asosiy uch tarkibiy qisimdan iborat bo`lgan : Jumladan, Devonlar( vazirliklar) , Amir( dargoh) , Xojiblik( Harbiy). Boshqaruv tizimining markazida dargoh va devonlar ( vazirliklar) turgan. Avvallari ham ko`rilganidek, dargohga oily hukmdor ( g`aznaviy hukmdorlar “Amir” unvoniga sazovor bo`lganlar) xayoti va faoliyati bilan aloqador xizmatlar, amallar kirgan. Ular orasida “ Xojiblik” xizmati alohida e`tiborga loyiq .G`aznaviylar davri bo`yicha manbalarda biz xojiblikning quyidagi shakllariga duch kelamiz: Ulug` xojib, saroy xojibi, navbatchi xojib, xojib jomador. Ulug` xojib nafaqat boshqa xojiblar orasida balki umuman mamlakat va davlat xayotida alohida mavqega ega bo`lgan.Marosimlarda ulug` hojib oily hukmdorga eng yaqin joyni egallagan.Unga g`oyat muhm vazifalar yuklatilgan. Katta ahamiyat kasb etuvchi janglarda ulug` hojibga qo`shinning eng salmoqli mas`uliyatli qismiga boshchilik qilish vazifasi yukltilgan. Masalan , oily hukmdor markazni boshqarsa, sipohsolor o`ng qanotga, qo`mondonlik qilgan. Ulug` hojib o`ta jiddiy harbiy yurishlar, maxsus saralangan qismlarni tekshirish, ta`minotini joyiga qo`yish tadbirlarida ham faol bo`lgan. Oliy hukmdor va ulug` hojib xalqaro munosabatlarda nechoqlik katta kuchga ega bo`lishini shundan ham ko`rish mumkinki, Ma`sud ulug` hojib Ali Karibga yo`llagan maktubida unga “fozil” (ulug`) xojib, birodar” deb murojaat qilganini ko`rsatadi.
Saroy hojibining vazifasi- u saroy eshikog`asi bo`lgan.
Hojiblar bir vaqtning o`zida yana sipohsolor mansabiga ham ega bo`lganlar.( Xojiblar odatda qora chakmon va ikki uchli kuloh kiyib yurganlar.
Dargoh faoliyatida sipohsolor (saroy xizmatchisi), davatdor(oily hukmdor shaxsiy hujjatlari, yozuv-chizuv bilan bog`liq, ishlarga bosh-qosh xizmatchi), pardador( mavram, sir saqlovchi, pinhona vazifalarni bajaruvchi), martabador( saroydagi o1rta darajadagi amaldor), farrosh(saroydagi kichik xizmatchilardan), xazinachi, jomaxona(kiyim-kechak saqlanuvchi xona) boshlig`i kabi mansab va xizmatchilarning ham o`z o`rni bo`lgan . Devonliklar(vazirliklar) ijroiya idoralari bo`lganligi o`z-ozidan tushunarli. Manbalarda bunday devonlardan beshtasining nomi tilga olinadi. Vazir devoni, ya`ni bosh vazir devoni; xarbiy ishlar devoni; diplomatic va boshqa rasmiy tadbirlar, hujjatlarni rasmiylashtirish, tuzish devoni; hisob-kitob, ya`ni moliya devoni; pochta-xabar devoni va shunga o`xshash lavozimlar faoliyat yuritgan.Umumiy aytadigan bo`lgan g`aznaviylar davlat boshqaruv tizilmasi mahkamachilikka asoslangan boshqaruv tizimiga ega bo`lgan . Bundan tashqari Gaznaviylar davrida ilm-fan adabiyot sohasiga ham katta e`tibor berilgan G’aznaviylarning mintaqa hayotida tutgan o’rni benihoya katta bo’lib, XI asr fan va madaniyat shu darajada rivojlandiki, u musulmon dunyosida ko’zga ko’ringan va tanilgan Mahmud G’aznaviy turk, fors, arab, pahlaviy tillarida she’r bitgan. Shuningdek, 400 dan ortiq olimu fo`zalolar g’aznaviylar davrida ijodi qilib, jahonga dovrug’ taratganlar. Buyuk ajdodimiz Abu Rayhon Beruniy ham g’aznaviylar saroyida ilm bilan shug’ullanib o’zining («Hindiston», «Geodeziya»,
«Xorazmning mashhur kishilari», «Mas’ud qonun», «Minerologiya», «Saydana») asarlarini G’aznada yozgan.G`aznaviylar bilan yana bir mashhur madaniyat arbobining nomi bog’liq. So`z Abulqosim Fardavsiy haqida. Fors adabiyotining daho shoirlaridan hisoblanmish Firdavsiy hammaga ma'lum "Shohnoma" asarini o`ttiz yildan ortiq vaqt ichida yozib tugatib, o`sha zamon tartib-qoidalariga ko`ra davr sultoni Mahmudga taqdim etadi. Mahmud bu ulkan she'riy asar (60 mingdan ziyod baytdan iborat) uchun taomilga ko`ra shoirni taqdirlashi va hurmatini o`rniga qo`yishi kerak edi. Ammo u bunday qilmaydi. Ba'zi bir adabiyotlarda buning uchun Mahmudni qoralash qonun tusiga kirib qolganligini nazarda tutib, bu masalaga ravshanlik kiri-tishga harakat qilaylik. Firdavsiy o`z xalqi farzandi va kuychisi sifatida tabiiy ravishda Eronzamin va eron xalqini madh etadi. Va bunda eronliklarning tarixi vafazilatlari (donoligi, shijoati va hokazo) masalasini yoritishda ularga turonliklarni qarshi qo`yadi. Bugungi kun tili bilan aytganda asarda turonliklar salbiy "qahramonlar" sifatida gavdalanadilar. Turkiynasab hukmdor sifatida Mahmud buni qabul qilolmasligi tabiiy edi. qaysi hukmdor o`z xalqiga qarshi ruhda bitilgan asarni taqdirlagan Bunday yo`q- Shuning uchun bu borada Mahmudni ayblash tarixiy haqiqatga va umuman mantiqqa ziddir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
