Andijon davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti ekologiya va botanika kafedrasi

1.2. Irsiyat va o‘zgaruvchanlik qonuniyatlarining ochilishi, fanning rivojlanish tarixi. Biologiya fanlari tizimida genetikaning o‘rni.
Genetika fani rivojlanishining qisqacha tarixi. Buyuk chex olimi Gregor Mendel o'zining no'xat o'simligida olib borgan ko'p yillik tajribalari natijasida biologiya tarixida birinchi bo'lib irsiylanishning uchta fundamental qonunlarini kashf etdi. U genetikaning asosiy va eng samarali uslubi bo'lmish – duragaylash yo'li bilan irsiyatni o'rganish metodini yaratdi. Mendel tadqiqotlarining natijasi 1865 yilda chop etilgan bo'lsa-da, uzoq vaqt u tan olinmadi. 1900 yilda X.De Friz Gollandiyada, K.Korrens Germaniyada va E.Chermak Avstriyada keng ko'lamda har xil turga kiruvchi o'simliklar (ko'knor, makkajo'xori, no'xat va boshqalar) da Mendelь kashf etgan irsiylanish qonunlarini takroran kashf etdilar. Bu adolatli olimlar taklifi bilan Mendel kashf etgan uchta irsiylanish qonunlari “Mendelь qonunlari” deb atala boshlandi va ilmiy jamoatchilik tomonidan tan olindi. Shuning uchun ham 1900 yil biologiya tarixida genetika faniga asos solingan sana hisoblanadi. Genetika yunoncha genesis so'zidan olingan bo'lib “tug'ilish”, “kelib chiqish“ degan ma'noni bildiradi. “Genetika“ atamasi fanga 1906 yilda V.Iogansen tomonidan kiritilgan.
Genetika fanining rivojlanish tarixida quyidagi asosiy bosqichlarni belgilash mumkin:
• Mendel va uning izdoshlari tomonidan irsiylanish va irsiyat qonunlarining kashf etilishi;
• T.Morganning xromosoma nazariyasining yaratilishi va uning rivojlanishi;
• mutatsiya nazariyasining yaratilishi va uning rivojlanishi;
• populyatsion genetika va evolyutsiyaning genetik asoslari sohasidagi tadqiqotlar;
• molekulyar genetika yutuqlari va istiqboli;
• tibbiyot genetikasi asoslari;
• o'simliklar, hayvonlar va mikroorganizmlar selektsiyasining genetik asoslari. Mendelgacha bo'lgan davrda o'simlik, hayvon va odamlarda turli belgilarning ota– onadan kelgusi avlodlarga berilishiga oid bir qator dalillar yig'ilgan edi. Masalan: nemis olimi I.G.Kelreyter (1733–1806) tamaki o'simligi duragaylarini kuzatib birinchi marta geterozis hodisasini tasvirladi.
Molekulyar genetikaning bu kashfiyotini ta'min etishda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'lgan ilmiy tadqiqotlar quyidagilardan iborat:
1. DNK molekulasi strukturasining aniqlanishi (amerikalik bio-kimyogar Dj.Uotson va ingliz fizigi F.Krik, 1953).
2. Oqsil molekulalari tarkibiga kiruvchi asosiy (20 ta) aminokislotalarning biosintez jarayonida oqsil hosil bo'lishidagi ishtirokini ta'min etuvchi irsiy axborot (kod) birligi nukleotidlar tripletining kashf etilishi (M.Nirenberg, G.Mattey, S.Ochoa va F.Krik 1961; 1962).
3. Genning molekulyar – genetik ta'rifining shakllantirilishi (amerikalik olimlar J.Bidl va E.Teytum).
4. Laboratoriya sharoitida DNK molekulasining sun'iy sintez qilinishi (amerikalik olim A.Kornberg, 1958 ).
5. Gen funktsiyasining, ya'ni oqsil sintezi regulyatsiyasi molekulyar mexanizmining ochilishi (frantsuz olimlari F.Jakob, J.Mono, 1961, 1962). Bu sohada nazariy tadqiqotlarning rivojlanishi natijasida genetikaning amaliy ahamiyatini yanada oshiradigan tarmoq – gen injeneriyasi va biotexnologiyasi paydo bo'ldi.