Andijon davlat universiteti nemis tili va adabiyoti kafedrasi

1.2 Soha atamalariga doir lug’atlar masalasi Xozirgi kunda bir lug`atni barpo qilish uni o`xshashligini, mosligini, unga qanday erishishni ko`rsata bilish va xal etish zarurdir. Unin birinchi darjadagi, muhimligi leksikografya faoliyatini uslublarini qayta ishlashdir.

Bizning kilassiklarimiz allaqachon leksikografyaning ham nazariy amaliy kerakli yo`nalisharini tanlab olganlar. V.Vinogradov yozgan edi “So`zlarining ma’nolari diferensiyasidagi kamchilik va xatolar va ularning hilma hiligida ularning semantik, manaviy, ma’rifiy leksikografik ishlarining uslubi va texnikiasiga bog`lidir”.

Uslubning bunday turi xaqida I. V. Sherba aniq g`oyalar bildirgan. Shunday qilib tilshunoslika tajriba prinspini kiritiladi. Ma’lum bir gapning u yoki bu so`zning ma’nosi, u yoki bu formasini so`z yasashning yoki forma yasashning qonuni asosini va shunga o`xshashlar. Bu qonunlar yordamida bir qator xar xil jumlalarni ishlatish mumkun.

Ayniqsa natija usuli sintaksis va leksikografiyada va albatda stlistikada muvofaqiyatlidir.men shunday demoqchi edimki yozardi A.V.Sherva tajribasiz tiulshunoslikning bu bo`limida shug`ulanish mumkun emas. Faqatgina uni yorgdami bilan biz kelajagda gramatika va lug`atning xaqiqiy mosligini yoritishga erishishimiz mumkun.

Leksikografiya faoliyati qator etaplarga bo`linadi. Uning taxminiy davomiligi quyidagilar.

1. 
   lug`atlarning tashqi parametrlari ishlab chiqish sistemasi talablari.
   
2. 
   Lug`atlarning ichki parametrlari ishlab chiqarish sistemasi talablari.
   
3. 
   Til osti formal inventorizatsiyasi.
   
4. 
   Tasvirlanyotgan birlikning ma’no jihatidan tajribada kuzatish.
   
5. 
   O’tkazilgan tajribani umumlashtirish.
   
6. 
   Til uslubining differensiya tuzilishi va ularda yangi tajribalar borishini tekshirish.
   
7. 
   Xar bir lug`aviy birliklarning to’ldiruvchi informatsiyasi va ularni yig`ish.
   
8. 
   Lug`aviy ma’nolarni bir formaga keltirish.
   
9. 
   Sistemali taxlil va lug`aviy ma’nolarini tartibga solish.
   
10. 
    Lug`atni bir butun fo’rmaga keltirish.
    

Agar bir bu etaplarning muhimligiga axamiyat bersak demak ularni birinchi o`ringa qo`yishimiz kerak bo`ladi. Semantik tajriba kuzatishlari diferensiya tuzilishiga bog`liq. Keyingi etapni, so`z xaqidagi to`ldiruvchi informatiyani vujudga kelishio etapi deb atash mumkun, va nixoyat lug`atni korib chiqish etapni, talab sistemasini ishlab chiqishdan boshlab, matin massivining formal inventarizatsiyasigacha lug`tni isbot qilish rejasi axamyatlidir. Etapning muximligiga beriladigon baho shartli.

Leksikografik faoliyat kabi keltirilgan vazifalar xulosasai lug`at saviyasining yuqoriligi bilan bog`liq. Biz ajratib olgan 3 ta asosiy vazifa yuqorida takitlanganidek leksikografik faoliyat o`z moxiyatiga ko`ra tilning semantik inventarizatsiyasi kabi bo`lishi mumkun.

Tilning semantik strukturasini to`liq tasvirlab berish faqat uning chqurligini keng tasvirlashga bog`liq. Shuning uchun xaqiqiy tasvirlash chegaralangandir. To`liq va o`xshash tasvirlash birligi yo`lida sementik faktlarni inventarizatsiyasini to`liq va o`xshash tasvirlashga birinchini qadim bo`ladi. U doimo ochiq tarzda bo`lmaydi. Lekin bunday vazifalar uchun ayanan ochiq tarzdagi bunday qadam zarur mano inventarlari bu aniq bir to`plam tuzilishdir.

Xar bir berilgan inventarizatsiya uchun invntr aspektlar maqsadga muvofiqligi semantik tuzilishi bilan xarakterlanadi. Semantik tasvirlashning davomiligi birinchi qadam bilan inventarizatsiyasi ro`li muximligini bildiradi yani umumiy kortinoning to`lqiligidan qochib, uning tarkibidagi aniq bir fragmentini o`rganishga beradi. Obyektlarni to`liq tasvirlash darajasiga aniq fakultativlik xam bo`g`liqdir. Inventarizatsiyasi xar hil maqsadlarda to`liqlikning turli darajalari esda saqlanib qolishi mumkun.

Yana boshqa tomonlari inventarizatsiyada tabiy va qulay unga deyarli diqqatini oz jalb qilish, inventar birliklar va komplekslarni semantik tasvirlarni, ko`priklar va komplekslarni esda saqlash, yana boshqa tomoni chegaralangan umumiy kuchi: element turlari tasvirni tushuntirish usulining o`zi emas. Biroq o`ylab tashkil qilinib inventar xotiralarga berilgan umumiylikni yengillatadi va tezlashtireadi. Inventarizatsiyaнинг ajratilib ko`rsatlganligi semantik tasvirlashda shu bilan imkon berdiki yukori ligivistik klasifikatsiyaning barcha muommolarini talab qilmaydigan kisman olgaritmik etapni ajratib beradi.

Xar bir semantik inventlar mahlum bir uxshash belgilar tasviri bilan xoxlagan semantik obek yordamida aytish mumkun u mahlum sementik inventlarga xos yoki yuq. Inventarizatsiyasiyaga u yoki bu obektlar kiradiki qaysiki ularning ichki munosabati mahno inventlari quydagi umumiy tahlablarni qo`yadi:

1. 
   bir xillik (bir ildizlik )
   
2. 
   to’liqlik
   
3. 
   tenglik
   
4. 
   ajratish kuchi
   

Semantik inventorlar mana shu talablarga bysunadi. Talablar sistemasi, aynan bir aniq lug`atda undagi maqsadiy yo’nalishda ko`pincha uning tuzilishini, formasini aniqlaydi.

Lug`atlarni yaratishda eng muximi asosiy pozitsiyadan kelib chiqib, ularni birlamchi muomlarni yechish kerak .

Shuning uchun yuqoridagi talablar bir biri biln bog`liq:ularning munosabatlari, qanday konkret voqeylikda qanday izlanishlarga bog`liq. Nazariy qayta ko`rish bilan birga amaldaxam o`rganish lug`atlarning tuzilishiga yani strukturasiga ta’siri bo`ladi. Sanab o`tilgan talablar lug`atlarni klasifikatsiyalashda xizmat qiladi. Shuning bilan birga u yoki bu bu talablarga mos keladigan darajadagi lug`atlar kelib chiqadi.

Biroq bunday lug’atlar talabalarga faqat matn o’qishda yordam beradi. Talabalarda esa ko’pncha uy vazifasidan darsda ma’lum masalalar muxokama qilinishini anglab, unga tayyorlanayotgan vaqtlarida biror so’zning ma’nosini to’g’ri emasligiga shubxalangan vaqtda ushbu so’zni lug’atdan ko’rish istagi paydo bo’lib qoladi. Bunday xollarda darsliklardagi chet tili ona tili lug’atlari ularga yordam bermaydi. Ba’zi mualliflar, chunonchi I.E. Anichkov aloxida olingan so’zlarning axamiyatini inkor etadi, u faqat gaplarni va og’zaki nutqni o’rgatishni taklif etadi. Biroq masalaga shu nuqtaiy nazardan qarasa, u vaqtda aloxida ajratib olingan so’zlarni tushunish uchun mo’ljallangan nutq xam o’z fikrini bayon qilish uchun nutqni xam o’rgatish lozim deb xisoblash kerak. Shunday bo’lganda chet tili rus lug’atlariga xam nisbatan extiyoj qolmaydi.

Bunday nuqtaiy nazarlar va ularning talabalarga chet tilini o’rganish jarayonida foyda keltirish eksperimental tekshirib ko’rilmaganligi va bu nuqtaiy nazarlarni tasdiqlovchi ma’lumotlarga metodikada xam ega bo’linmaganligi sababli darsliklarning shevasida xam chet tili – ona tili va ona tili – chet tili lug’atlarining bo’lishi maqsadga muvofiqdir.Chet tili va ona tili lug’atlari xam ona tili – chet tili lug’atlarida aloxida ajratib olingan so’zlardan tashqari maskur o’quv davrida talabalar tomonidan o’zlashtirilgan frazeologik iboralar xam bo’lishi kerak, ular bundan tashqari birikma tamoili asosida tuzilgan bo’lishi kerak. Bu tamoyilga asoslangan lug’at mavxum so’zlarning faqat ma’nosinigina emas balki o’tilgan boshqa so’zlar bilan birga kelishi mumkin bo’lgan variantlarni ifoda etadi. Izchil leksikografik faoliyat lug`atlar tuzishda mayda detalalargacha e’tibor beradi. Asosiy etaplardan farqli o`laroq undan muxim talab va tartiblar yuqoridir.

Hozirgi zamon fani va texnikasi deferensiyalanish va maxsuslanish bilan harakterlanadi. M: zamonaviy texnikalarning 500 mingdan ortiq soha va tarmoqlarga bo’linib ketganki, ularning har qaysisi o’zining takomillashgan maxsus atamashunoslikka ega. Shu bilan birga fan va texnikaning barcha soha hamda tarmoqlari maxsuslashgan bo’lishi bilan bir qatorda umumiy hamdir, binobarin ular soha mutahassislarining tor manfaatlari bilan cheklanib qololmaydi. Pirovardida atamalar aniq amaliy ishlarga qo’llash uchun qulay bo;lmog’I va va umumiyat manfaatini ko’zlamog’I lozim. Zamonaviy atamalarning harakterli hususiyatlaridan biri yani mutaxssis bo’lmagan keng ommani u yoki bu darajasi tor mutahassislar o’rtasida qo’llanadigan atamalar bilan duch kelishni taqazo etadi. Negaki fan va texnika ayniqsa bizning mamlakatimizda keng ommaning mulki bo’lib qoldi. Manashu sababli o’zbek halqining jumladan. Boshqa xalqlarningatamashunosliklarini tartibga solish hayptimizning, qolaversa, tilimizning dolzarb vazifalaridandir.atamashunoslik muammosiga termenologik tartibning mazmuni haqidagi fikrlarini o’z ichiga oladi, shu bilan bi qatorda fan va texnikaning zamonaviy rivojlanishini o’zida aks ettirishi kerak, shu bilan birga atamashunoslikni mantiqiy rasmiylashtirish va mantiqan bir tekisda joylashni o’z ichiga oladi.

Atamashunoslik muammosi juda murakkab ilmiy muammolar qatorida turadi. Uni tuzishda har hil soha tilshunoslarigina emas balki turli boshqa fanlar doirasidagi mutahassislari ham ishtirok etishi mumkin.

Atamashunoslikni yaxshi bilish bizga u yoki bu mahsus bir doirani chuqurroq o’rganishga yordam bersa (M: matematikatamaalogiyani tushunmay turib matematika bilan shug’ullanib bo’lmaydi)atamashunoslikdan noto’gri foydalanishimiz yoki uni keraksiz so’zlarni to’ldirishimiz bizni ilmlardan uzoqlashtiradi va unga bo’lgan yo’lni chegaralaydi. Xalqning bilim darajasi qanchalik yuqori bo’lsa unga tildagi keng tarqalganatamalar shunchaki tushunarli bo’ladi. Lekin har qanday vaziyatda hamatamalarni noaniq va noto’g’ri qo’llashlar uchrab turadi. L.N. Baranikova, A.A Reformatskiy R.A Budagovlar o’z asarlari atamaga quyidagicha ta’rif beradi.

Atamashunoslik bu qat’iy bir ma’noni anglatuvchi so’z. Qoida bo’yichaatamaologiya bir ma’noni bildiradi.Aniqroq qilib aytganda atamashunoslik bir ma’nolilikka intiladi(monosemiya)to’g’risini aytish kerak,o’zbek tili Atamashunosligning nazariy masalalari amaliyotdan ajralib qoldi.Natijada sifati bir muncha past bo’lgan qator atamalar lug’atlari yuzaga keldi.70-80-yillarda nashr etilgan darslik va o’quv qo’llanmalarida,ma’lumotnomalarida,shuningdek,davriy nashrlarda atamashunoslik talablarga javob bera olmaydigan atamalar tez-tez qo’llana boshladi.O’zbek tili atamashunosligidagi asosiy kamchiliklar nimalardan iborat ?Quyida manashu savolga javob berishga urinamiz.

Ma’lumki,sinonimiya har bir tilning ko’rki va husni.U nutqimizning nafisligi va hilma-hilligini ta’minlaydi.Biroq har tilning shunday o’ziga hos bir qatlami mavjudki, unga o’ziga hos bir qatlami mavjudki, unda ayni manashu holat inkor etiladi. Bu tilning atamashunoslik sistemasidir. Shuning uchun ham atamashunoslik bag’ishlangan ilmiy ishlardagina emas, maxsus tafsiyanomalarida ham atamashunoslikdagi sinonimiya eng birinchi va eng qusurli hodisan ekanligi alohida uqtiriladi. O’zbek tilining ilmiy texnik atamashunosligiga shu nuqtai nazardan qaralar ekan har qadamda sinonimiyaga yo’l qo’yilyotganligini guvohi bo’lish mumkin. Pirovardida muayyan bir tushunchaning ikki va undan ortiq til birliklarini ifodalanishi o’qish o’qitish ishlarini qiyinlash tirishga olib kelmoqda,atamalar sistemasi iqtisodkorligiga putur yetkazishga sabab bo’lmoqda.

Dalillar o’zbek tili atamashunosligida xilma xil sinonimik hodisalarga yo’l qo’yilib kelinayotganligini yaqqol tasdiqlab turibdi. Bular quydagi ko’rinishga ega. So’zdan iborat atamalarning so’zlar yoki birikmalar bilan sinonimiyasi. Achinarlisi shundaki, bu hildagi sinonimiya ayni bir asar yoxud lug’atning o’zida ham uchrab turadiki, va bundan o’sha ishning aftori yoki bu tushunchani ifodalash uchun hohlagan sinonimlardan foydalanaverishi mumkin, huaniqrog’i xohlasang unisni xohlasang bunisini ishlataver degan hulosa kelib chiqadi.Ayniqsa,terminalogik lug’atlarda shunday prinsipga rioya etib kelinayotganligi fakti bizni tashvishga solmay qo’ymaydi.Fikrimizni dalili uchun quyidagi misollarga murojat etaylik kultivatorda chopiq mashina,маркер\\nishon,тортар\\Xatkash;chuqurxaydar\\chuquryumshatgich (Paxtachilikda ruscha-o’zbekcha lug’at 1977) va boshqalar

Boshqa- boshqa manbalarda tanlab olish misollarida bir joyga jamujam qilsak bulardan ham achinarliroq manzaraga duch kelish mumkin. M: ruscha atamai turli mahbalarda shunchalik ko’p uchraydiki,ularning miqdori 10tagacha borib qoladi:yarimo’tkazgichda yarim o’tkazgichda chalaotkazgichda chala otkazgichda nimotkazgich nim otkazgich va nihoyat,yana qiyos qileylik kimyoviy riagentlar,kimyo sanoati kimyoviy birikma;kimyoviy riagentlar, kimyo sanoati.Ma’lum bolyaptiki ruscha birikmaatamaining besh xil korinishga ega.

Barcha tillarning atamashunoslikida bo’lganidek o’zbek tili atamashunoslikida ham ilmiy texnik tushunchalarni ifodalash uchun minglab birikmaatamalardan foydalanib kelinmoqda.

Shu bilan birga birikma atamalarning quydagi formadagi sinonimyasi ham manbalarda tez-tez uchrab turadi:ishchi g’idirakda ish g’idiragi; tormozlash qurilmasi tormoz qurimasi;konussimon reduktor konus redukto;payvantlama konstruktsiya payvant konstruksiyasi,bu o’rinda birikmaning aniqlovchi kompanenti goh yasovchi qo’shimchalar bilan goh ular ishtrokisiz qo’llanmoqda.

Birikmaatamalarning boshqa bir guruppasi aniqlovchi komponentlarning hilma xil afikslar yordamida yasash bilan harakterlanadiki,bu ham sinonimyani keltirib chiqarmoqda.M:terish apparati teruvchi apparat tergich aparat;kesgich asbob kesuvchi asbob;buriladigan qurilma burilma qurilma burish qurilmasi va boshqalar

O’zbek tilining ilmiy texnikatamaalogiyasini shakllantirish va absolyut ko’pchilik fondini boyitishda rus tili muhim rol o’ynaydi va o’ynamoqda.Bu jarayon rus tilidan atamalarni aynan o’zlashtirish yohud ruscha atamalarni o’zbek tilining qonun qoidalari asosida biror tarzda u amalga oshmoqda. Rus tilidagi yangi leksik birlik hosil qilish,ya’ni kalkalashtirish,garchi juda qiyin bo’lsada,har holda,bu borada ijobiy ko’rsatkichlarga egamiz.Biroq ruscha birikmaatamalarini o’zbek tilida to’g’ri va aniq ifodalash masalasi nihoyatda chalkashligicha qolib ketayotir.Albatta shuni aytish kerakki,rus va o’zbek tillari o’rtasida o’zaro munosabat boshlangan paytlardayoq ruscha birikmaatamalarini o’zlashtirishi lozim bo’gan aniqlovchi qismini qay tarzda ifodalash masalasi ko’ndalang bo’lgan.

Atamashunoslik masalalari mutlaqo kun tartibiga qo’yilgan o’sha paytda bu masala jo’ngina’ hal qilib qo’ya qolish edi;elektricheskaya mashina elektricheski mashina tehnicheskoe uchilishie tehnicheski uchilitsa kabi. Bu tarzdaatama yasash noto’g’ri edi albatta. Shuning uchun ularni o’zbek tilida to’g’ri ifodalashga harakat qilindi. Natijada ruscha birikmaatamalarni o’zbek tilida ifodalashning xilma xil formalari hosil bo’la boshladiki, hozirda ham amal qilib kelinmoqda. Bu esa xilma xilliklar binobarin chalkashliklarni keldirib chiqaradi.Bular quyidagi ko’rinishlarda nomoyon bo’ladi .

1. 
   Ruscha birikmaatamalarni aniqlovchi komponentlarning o’zak negizi o’zbek tili bazasida yuzaga kekgan yangi formalar bilan ifodalana boshlandi. Maslan: mexanik ishlov mexanik samara, matematik ifoda va boshqalar.
   
2. 
   Birikmaatamalarning aniqlovchi qismi bosh kelishik formasidagi ot bilan aniqrog’i // til izofa asosidagi birikmalar tizimida boshlandi urg’u yordamida leksema bo’lib birlashadi.
   

Juftatama sifatida birlashuvchi qismlar ayni bir turkumga mansub va ayni bir Grammatik formalardagi so’zlar bo’ladi. Atamashunoslik asosan ikki ot turkumiga mansub so’zlar juftlanadi, bunda har bir qism birlik va bosh kelishik formasidagi egalik affiksi olmagan so’z qatnashadi.(molekulyar mexanik nazariya) yahlitligicha ot leksemaga teng bo’ladi. Son kelishik kategoriyalarining formalari shu juftatamaga nutqda yaxlitligicha qo’shiladi.Ikki mustaqil so’zdan juftatama yasalavermaydi. Juftlashish semantikaga asoslanadi. Juftlashuvchi so’zlar semantic jihatdan o’zaro bog’liq aloqada bo’lishi kerak. Ko’pincha bir sohaga tegishli bolgan ikki musaqil so’zlar juftlashadi (volt-amper, vakkum- vakseniya). Juftatamalar strukturasiga ko’ra takrorlanish yo;li bilan yasalgan so’zlarga ancha o’xshamasa ham aniqlovchi aniqlanmish tipidagi qo’shma so’zlar va so’z birikmalaridan bir qancha tomonlari bilan ajralib turadi. (69-bet Xojiyev A. qarang).Atamalardagi normativlik dinamik harakterda ekanligini juftatamalarda ham ko’ramiz. Bir qatoratamalar jumladan o’zlashtirilgan qismlar orasiga garchand defies qo’yilsa ham bu qismlar semantic jihatdan teng holatda bo’lmaydi. Shunga ko’ra bu tashqi ko’rinishi jihatdan juft ancha o’xshaydiyu mazmunan esa izohlovchi- izohlanmish munosabatini eslatadi.

Juftatamalar atamashunoslikning rivojlanish, boyish yo’llarihar xil: boshqa tillardan so’z olish, so’z yasash, ayrim Grammatik kategoriyalarning leksikalizatsiyasi, so’zning semantik bir butun holiga kelib qolishi va boshqalar. Hozirda o’zbek tili atamashunosligining boyishi asosan boshqa turdan so’z olish va so’z yasash hisobiga bo’lyapti.

O’zbek tillarida atama yasashning vositalarida har xil bo’lib ularning bir necha turlari mavjud atamashunoslikda keng qo’llanadigan tiplari affiksal va kompozitsiya (so’z qo’shish) usullaridir. Bu usul orqali sodda yasama va murakkab (qo’shma)atamalar hosil qiladi.

Atamashunoslikda , jumladan o’zbek atamashunosligida hozirgi kunda qo’shma juft sostavli (birikmali)atamalari chegarasi ularning atamashunoslikda qo’llanish mezonlari belgilanmagan ularni orfografiyasida qator chalkashliklar mavjud.

Hozirdaatamaalogiyada so’z va birikmalar orasida turuvchi o’ziga hos modeli atamalar ko’plab xosil bo’lmoqdaki, bu masalani yanada chuqurlashtiradi. Shunga ko’ra quyidagi murakkab atamalardan biri juftat amalardir.

Ikki mustaqil leksik ma’noli komponentning teng bog’lanishi asosida tashkil topib umumlashtirish jamlik kabi manolarni ifodalovchi so’z juftatamalardir. Juftlanuvchi qismlar orasidagi tenglik munosabati yozuvda defies bilan ko’rsatiladi. Talaffuzda bu qismlar teng fonetik cho’qqiga ega bo’ladi. Ayni vaqtda, ikkisi yagona leksik manoni bildiradi.M: texnika xavfsizligi, energetika sistematik ifodalar va boshqalar.

Birikmaatamaining aniqlovchi komponenti yuqoridagidek sintaktik forma bilan aniqlanish komponenti esa egalik qo’shimchalarsiz, aniqrog’i, birinchi tip izofa asosidagi birikma hosil qilina boshlandi. M: plastina qopqoq, avtomat , telefon, tormoz, yo’l va boshqalar.

Birikmaatamalarini aniqlovchi komponentini –iy(-viy) so’z yasovchisi bilan yasashga kirishib ketildi. M: matematikaviy ifoda, kinematikaviy juft va hakazolar. Achinarlisi shundaki oxirgi usul bilan birikma atamalar hosil qilish ayniqsa, 70-yillarning ikkinchi yarmidan keyin avj olib keldi. Natijada o’zbek tili atamashunosligida diploma va kurs ishi, botanik tadqiqotlar tipidagi birikma atamalar yuzaga keladi. Xayriyatki, hozirgi atamashunosligmiz uchun ijobiy bo’lib chiqmagan bunday xatti harakatlarga o’z vaqtida barham beradi. To’g’ri, hozirgi kunda ham atamalar yaratishning bunday usulidan foydalanish inersiyasi davom etmoqda. Biroq jamoatchilik atamashunoslik masalalari bilan shug’ullanuvchi mutasaddi kishilar bunday inersiyani to’xtatibatamalarni narmal bo’lishi uchun harakat qilmoqda.