Andijon davlat universiteti ijtimoiy pedagogika

.

 

 

---

56 

 

etishadi.  Taksokoman  tirik  kolgan  taqdirdaa  ham,  uning  organizmiga  zaxarli  moddalarning 

ta’siri juda yomon okibatlar — nogironlik ak«li norasolikka olib keladi. 

Giyoxvandlik xozirgi kunda kuyidagi sabablarga ko‘ra jiddiy muammo xisoblanadi: 

1.

 

o‘smir yoshidagi giyoxvandlarning ommaviy kupayishi; 

2.

 

qimmat  turuvchi  va  kuchli  ta’sir  kursatuvchi  narkotik  moddalarni  iste’mol  kilishning  keng 

tarkalishi; 

3.

 

giyoxvand bolalar va o‘smirlar ijtimoiy makomining uzgarishi. 

Noxush  oilalarda  voyaga  etgan  farzandaar  bilan  bir  katorda,  Xozirgi  kunda  giyoxvand 

bolalar va o‘smirlar safi yukori daromadli oilalar farzandlari bilan tulib bormokda. Bu oilalardagi 

o‘smirlarning  moliyaviy  erkinligi  axlokiy  me’yorlari  yukori  bulmagan  aloadsa  yoshlar 

submadaniyatini  shakllantirishga  olib  kelib,  ularda  etakchi  kadriyat  vazifasini  erkin  vaqt 

o‘tkazish bajaradi. Giyox,vand modaalar esa muayyan xdyot tarzining xususiyati xisoblanadi. 

Bugungi  kunda,  garchi  bir  dozasi  uchun  yukori  narx  belgilansa-da,  kokoin,  geroin, 

"ekstazi" tabletkalari kabi giyoxvand moddalarni iste’mol kdlish katta xavf tuvdfmokda. Birinchi 

iste’mol  kilish  bosqichi  "yarim  giyoxvandlik"  bosqichiga  aylanib,  unda  o‘smir  turli  narkotik 

moddalarni  kayta-kayta  iste’mol  qila  boshlaydi.  Turli  narkotiklarni  iste’mol  kilgan  o‘smir 

ularning ichidan birini tanlab oladi. Bu erda ogishgan xulk-atvorning kasallikka aylanishi xakida 

gapirish  mumkin.  CHunki  kerakli narkotik  turi  tanlangach,  giyoxvandning avval  ruxiy, so‘ngra 

jismoniy tobeligi boshlanadi. 

O‘smirlik  davrining  kxiyinchiliklari  xrkdda  yukrrida  tuxtab  utilgan  edi.  O‘smir  guruxdar 

uz xususiyatlariga ega bulib, ularga kattalarning gamxurligiga karshi chikish xamda tengdoshlar 

bilan rypuxlapra birlashish kabi xulk-atvor reaksiyalari

 xos.

 

O‘smirning  giyoxvandlik  xulk-atvori  asosida  uning  shaxs  tavsifi  kursatkichlari  damda 

ruxiy  va  jismoniy  opilit  sabablari  yotadi  Uning  shaxsiyatiga  esa  quyidagi  turli  omillar  ta’sir 

kiladi: 

a) 

biologik  omillar:  kasallik  charchoq  munosabati  bilan  giyox,vand  modlalar  kabul 

kilish; 

b) 

ruxiy:  eyforiya  holatini  boshdan  kechirishga  qizikish,  o‘zini  namoyon  qilishga 

intilish, ijobiy ijtimoiy kizikishlarning yo‘kligi, ruxiyatning buzilishi; 

v) 

ijtimoiy: tengdoshlar guruxlari, modaning ta’siri; 

d) 

ijtimoiy  madaniy  va  submadaniyatning  ta’siri:  ba’zi  yoshlar  guruxdari 

narkotiklarni xayotning ajralmas bulagi deb xisoblashadi; 

e) 

yoshlarning giyo)dvandlashuv muammolarini uzok vakd oshkor kddmasliklari; 

j) 

narkotiklarga etishish mumkinligi. 

YOshlar  giyoxvandigi  bilan  shugullanayotgan  pedagoglar  va  olimlar  o‘smirlarning 

giyoxvand moddalarni iste’mol qilishlari sabablari xaqida o‘z nazariyalarini ilgari surmoqdalar. 

Bu nazariyalarning mazmuni va nomlanishi, ular qaysi omillarni eng muhim, deb xisoblashlariga 

ko‘ra aniqlanadi. 

Programmalashtirish  nazariyasining  tarafdorlari  (G.  A.  SHichko,  E.  I.  Bextel,  A.  N. 

Mayurov,  S.  N.  SHeverdin,  F.  G.  Uglov,  A.  A.  Gabiani,  A.  I.  Durandina,  J.  di  Jennaro  va 

boiщalar) ijtimoiy-madaniy omilni yakdol  ajratib,  o‘smir spirtli ichimlik gayoxrand moddalarni 

iste’mol siliigi jamiyatda keng tarkddgan ichish-chekish an’analari, spirtli ichimliklar reklamasi, 

atrofdagilarning yomon namunasi okdbati, deb xisoblashadi. Demak informatsion va psixologik 

tomonlardan,  o‘quvchilarni  spirtli  ichimliklarni  iste’mol  xilishga  kdrsh  i  kurollantirishimiz 

lozim. 

Ijtimoiy-pedagogik  qarovsizlik  nazariyasi  tarafdorlari  (D.  V.  Kolesov,  V.  Guldman,  M. 

Raytenberg, A. F. Boyko, B. S. Bratus va P. I. Sidirov) bolalar va o‘smirlarning giyoxvand xulk-

atvorini  mikro  ijgimoiy  muxdgning  noxush  sharoitlari  va  o‘smirning  psixologik  xususiyatlari 

keltirib  chikaradi,  deb  xisoblashadi.  Bu  nazariya  tarafdorlari,  muammoning  echimi 

o‘quvchilarning ijgimoiy pedagogik kdrovsizliklarini oldini olishda, deb kursatishadi. 

Bulardan  kelib  chiqkan  xolda  shunday  savol  tug‘iladi:  voyaga  etmaganlarning  giyoxvand 

bo‘lib kolishlariga nima sabab bo‘lmokda? Bunda xammasi muayyan bir shaxsga bog‘liqmi? 

---

57 

 

Giyoxvandlikning  nafakat  o‘zi,  balki  shaxs  rivojlanishi,  uning  ijgimoiy  xayotda  ishtirok 

etishi uchun yomon oqibatlarni keltirib chikarishi xam salbiy xodisadir. 

Giyoxvandlik okibatlari uch turga ajratiladi: biologik ijtimoiy-psixologik va jinoiy. 

Biologik okibatlarga faollik shaxsning quvvat zaxirasining tushishi, biologik extiyojlarning 

kamayishi  (ovqat,  uyqu),  qarshilik  ko‘rsatishning  pasayishi,  bola  organizmining  barbod  bulishi 

kiradi. 

Ijtimoiy-psixologik  oqibatlarni  bolaning  axloqiy  degradatsiyasi  deb  tavsiflash  mumkin. 

Unda  avval  giyoxvand  modda  iste’mol  kiliщdan  boshqa  kizikishlari  va  extiyojlari  pasayadi, 

so‘ngra  bu  extiyojlar  umuman  yo‘q  bo‘lib  ketadi.  Bolaning  giyoxvand  moddaga  kizikishi  ortib 

xayotining o‘rnini bosadi. Atrof-muxit giyoxvand tomonidan giyoxvand moddalarni topishni va 

iste’mol  qilishni  og‘irlashtiruvchi  va  engillashtiruvchi  nuktai  nazardan  faxrlana  boshlaydi. 

Jamiyat  bilan  foydali  ijgimoiy  aloqalar  uziladi  (giyoxrand  do‘stlaridan  ajraladi,  o‘qishni 

xoxamaydi).  Ruxiy  qulay  xolat  faqatgina  giyoxrand  moddaning  kerakli  me’yori  iste’mol 

kilinganda yuzaga kelishi mumkin bo‘lib koladi. 

Giyovandlikning  jinoiy  oqibatlari  biologik  va  ijtimoiy-psixologik  okibatlar  bilan 

izoxlanadi.  Bu  o‘zaro aloqaning mexanizmi  quyidagi  ko‘rinishga ega. Giyoxvand  o‘z  qiziqishi, 

extiyojlarini  qondirish  uchun  o‘qishni  yoki  ishini  tashlashi  kerak.  CHunki  uning  vaqti  fakat 

giyoxvand moddalar izlash bilan o‘tadi. Ularni doimiy xarid kilishga mablag‘ etishmaganligidan, 

giyoxvaid ularni noqonuniy yo‘l bilan qo‘lga kiritish imkoniyatlarini izlaydi (o‘g‘rilik talon-taroj 

orkali).  Pul  yo‘q  bo‘lgan  xollarda,  giyoxvand  o‘z  maqsadiga  etishish  uchun  xar  narsaga,  xatto 

qotillikka ham tayyor bo‘ladi. 

Narkotik  vositalarni  nokonuniy  ishlab  chikarish,  qo‘lga  kiritish,  saklash  yoki  sotish, 

bolalarni  narkotik  moddalar  iste’mol  qilishga  undash,  tarkibida  narkotik  moddalar  bo‘lgan 

o‘simliklarni  etishtirish, ularni  iste’mol kilish  uchun maxsus  joylarni  tashkil  qilish  bilan borlik 

jinoyatlar ma’lum guruxlarga mansubdir. 

Narkotik  moddalarni  iste’mol  kiluvchi  o‘smirlarni  aniklash  muayyan  qiyinchilik 

tug‘diradi.  Bu  bolalarni  davolash  bilan  bevosita  tibbiy-narkologik  xizmat  xodimlari 

shug‘ullanadilar, 

ijtimoiy 

pedagogning 

maktabdagi 

asosiy 

faoliyati 

narkomaniya 

profilaktikasidir. 

Milliy  va  xorij  pedagogik  adabiyotlarida  zararli  odatlar  profilaktikasi  masalalarini 

o‘rganish  natijasida  yosh  avlodning  giyoxvandlikka  karshi  tarbiyasi  masalasida  ikki  asosiy 

tendensiya  mavjudligi  ma’lum  bo‘ldi:  axborot-faoliyat  yondashuvi  (milliy  adabiyotlarda)  va 

informatsion-emotsianal yondashuv (xorij amaliyotida). 

Axborot-faoliyat  yondashuvi  tarbiyalanuvchining  o‘zini  giyoxvandlikka  qarshi  faoliyatga 

jalb  qilish  orqali  giyoxvandlikka  qarshi  kurashishni  nazarda  tutadi  (A..  N.  YAkushev,  K.  R. 

Ismagilov). 

Informatsion-emotsianal  yondashuvda  axborot  bilan  bir  katorda,  ijtimoiy-psixologik 

treningga xam katta e’tibor qaratiladi. 

Xorij  giyoxvandlikka  qarshi  tarbiyasida  faol  metodlarga  ueakchi  rol  topshirilib,  ularning 

uziga xos xususiyati faoliyat, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishga qaratilganlikdir. Bundan 

kelib  chiqdiki,  ijtimoiy  pedagog  maktab  o‘quvchilari  bilan  birgalikda  giyoxvandlikka  karshi 

dasturni  ishlab  chikayotganida  faol  metodaardan  foydalanishi  maqsadga  muvofik  bo‘ladi. 

Bunday zamonaviy metodlarga giyoxvandlikka karshi treninglar, o‘yinlar kiradi. 

Falsafa,  sotsiologiya  va  pedagogikada  o‘yin  shaxs  ijtimoiy  individualligini  shakllantirish 

usuli  xisoblanadi.  O‘yin  nazariyachilari,  bolalar  va  o‘smirlar  yoshidagi  o‘yin  xayotta 

tayyorgarlik  usullaridan  biri,  deb  xisoblanishini  tan  olishgan.  Uning  faoliyati  boshkalar 

tajribasini o‘zida sinab ko‘rishning tayyor modeli xisoblanib, shaxsning akli va xissiyotiga ta’sir 

qiladi. 

Uzok  muddatli  o‘yinlar  rolli  o‘yinlarning  maxsus  turi  xisoblanib,  uning  asosiy 

xususiyatlari  ommaviylik  muddatining  uzunligi,  o‘yinning  real  harakatlar  bilan  bog‘lanib 

ketishidir. Uzoq muddatli o‘yin darsdan tashkari tadbir sifatida o‘tkazilib, giyoxvandlikka karshi 

xulk

g

atvor,  munosabatni  shakllantirishga  karatilgan.  Bu  o‘yinni  o‘tkazishda  ijtimoiy 

---

58 

 

pedagogning  vazifasi  rollarni  tarbiyaviy  samaradorligini  yukori  darajada  ta’minlaydigan  qilib 

taqsimlashdir.  Xususan,  pedagog  yoki  pedagoglar  guruxi  o‘yinda  katnashadilar,  yukori  sinf 

o‘quvchilari esa pedagoglar va o‘smirlar o‘rtasida vositachi bo‘ladilar. 

Ijtimoiy  pedagog  maktab  ta’lim-tarbiyasining  turli  yo‘nalishlariga  moslab  o‘yinni 

tashkillashtiradi.  Ona  tili  va  adabiyoti,  tarix,  davlat  va  huquq  asoslari,  kimyo,  biologiya 

darslarida o‘quvchilar insho, bayon, diktant yozishadi, giyoxvandlikka karshi kurash mavzusida 

nutk va referatlar bilan chikish kilishadi. 

Sinfdan  tashkari  faoliyatlarida  ular  giyoxrandlikka  qarshi  qaratilgan  devoriy  gazetalar, 

rasmlar  tayyorlashadi.  SHuningdek  intervyu  metodi  ham  qo‘llanib,  u  nafaqat  giyodvand 

shaxslardan, balki ularning oila a’zolari, qo‘shnilaridan ham olinadi. Sinfdan tashkari faoliyatda 

ijtimoiy  pedagog  o‘smirlarga  mahalliy  huquqni  muhofaza  kiluvchi,  ijtimoiy,  tibbiy-narkologik 

muassasalar bilan alokalar o‘rnatishga yordam beradi. 

Barcha  materiallar  pedagog-tashkilotchida  to‘planadi  va  uzoq  muddatli  o‘yinni 

yakunlaydigan  teatrli  sahna  ko‘rinishida  ishlatiladi.  Uzoq  muddatli  o‘yin  o‘quvchilarning 

giyoxvandlikka  qarshi  faoliyati  bilan  ham  bog‘liq  bo‘ladi.  Unda  o‘quvchilar  mustaqil  ravishda 

giyoxvandlikka qarshi adabiyotlarni o‘rganishadi, referat va ma’ruzalar tayyorlashadi, reydlarda 

ishtirok  etishadi,  mahalliy  giyoxvandlik  holatini  o‘rganish  bo‘yicha  mustaqil  tadqiqotlar  olib 

borishadi.