Andijon davlat universiteti fizika kafedrasi «amaliy optika»

S va p vektorlar o‘rniga ularning skalyar qiymatlari bilan ish ko‘rish mumkin. Shuning uchun (7.24) ifoda
S = rs (7.25)
yoki
(7.26)
ko‘rinishga keladi. Yorug‘likni to‘la yutuvchi jism sirtiga normal tushayotgan yorug‘lik nurlarining bosimi son jihatdan Umov—Poynting vektori absolyut qiymatining yorug‘lik tezligiga bo‘linganiga teng. (7.26) skalyar ifodaga
. (7.27)
vektor ifoda to‘g‘ri keladi. Bosim son jixatdan elektromagnit to‘lqinlarning 1 sek da 1 sm² yuzadan olib o‘tgan impulsiga teng, shuning uchun impuls kattaligini G₁ orkali belgilab, quyidagi munosabatni yozamiz:
(7.28)
Bu impuls miqdori uzunligi v va ko‘ndalang. kesimi 1 sm² bo‘lgan silindrda mujassamlangan bo‘lgani uchun silindrning hajmi son jihatdan s yorug‘lik tezligiga teng bo‘ladi. U vaqtda birlik
hajmdagi impuls g = G₁/c ga teng bo‘ladi, ya’ni
(7.29)
bo‘ladi. Elektromagnit maydonning ixtiyoriy hejmidagi impuls g dan V hajm bo‘yicha olingan integralga teng. S ni uning E va H orqali yozilgan ifodasi bilan almashtirib integrallasak,
(7.30)
ifodani hosil qilamiz.
Agar yorug‘lik to‘la yutilmay, uning 'bir qismi qaytsa, elektro­magnit to‘lqinning 1 sek da birlik sirtga bergan to‘la impulsi,
(7.31)
ga teng bo‘ladi. Bu yerda R — sirtning yorug‘lik qaytarish koef­fitsienta.
Demak, p yorug‘lik bosimi ham shuningdek ortadi (absolyut qiymati bo‘yicha) va
(7.32)
ifoda bilan aniqlanadi.Yorug‘likning qattiq jismlarga ko‘rsatadigan bosimini tajribada birinchi bo‘lib 1899 yilda mashhur rus fizigi P. N. Lebedev aniqlagan bo‘lib, uning o‘zi 1908 yilda yorug‘likning gazlarga bo‘lgan bosimini kashf etdi. Lebedev tajribalari (7.32) formulani to‘la tasdiqladi.
Yorug‘lik bosimi astrofizikaviy hodisalarda, xususan, kometalar, dumli yulduzlarning hosil bo‘lishi va h. k. larda g‘oyat katta rol o‘ynaydi. Yerug‘lik bosimining yuqori energiyali zarralar fizikasi hamda halqali elektron tezlatkichlar fiznkasidagi roli kattadir. Tezlatkichlarda tezlatilgan elektronlarning kuchli yorug‘lik nurlanish oqimi elektron dastalarga elektronlar harakatini tormozlovchi kuchli yorug‘lik bosimi ko‘rsatadi. Yorug‘lik bo­simi katta quvvatli yorug‘lik kvant generatorlari nurlanishlari-ni fokuslash joylarida katta qiymatlarga erishadi. Yorug‘lik bo­simi Yerning sun’iy yo‘ldoshlari va kosmik korabllarning harakat traektoriyasiga ta’sir qiladi. Hatto foton raketalar yaratish to‘g‘risida takliflar mavjud bo‘lib, unda kuchli yorug‘lik dastasining raketaga ko‘rsatadigan ta’siri harakatlantiruvchi kuch vazifasini o‘taydi.
Yorug‘likning mexanikaviy impulsi mavjudligidan muhim ahamiyatga ega bo‘lgan bitta natija kelib chiqadi. Bu impuls yorug‘lik oqimi ega bo‘lgan massa bilan bog‘liq deb faraz qilish mumkin. Bu massa impuls bilan
G= ms (7.33)
munosabat orkali bog‘lanadi. Bu yerda m — elektromagnit nurla­nish massasi.
1 sm² sirtdan o‘tuvchi impuls uchun

ni yozamiz. U vaqtda
(7.34)
hosil bo‘ladi (m₁—1 sm² yuzadan olib o‘tilgan massa). Bu bog‘lanish umumiy ahamiyatga ega deb faraz qilib, massa va energiya orasida
W = mc² . (7.35)
ko‘rinishdagi bog‘lanishni hosil qilamiz. Bu munosabat hozirgi za­mom fizikasida birinchi darajali ahamiyatga ega.
Yorug‘lik nurlanishi impulsdan tashqari, harakat miqdori momenti (impuls momenti) ga ega. Bu xususiyat doiraviy yoki elliptik qutblangan yorug‘lik to‘lqinlari uchun xarakterlidir.
Mexanikada aylana bo‘ylab harakatlanayotgan jismning L harakat miqdori momenti
(7.36)
ifoda bilan berilishi mumkin. Bu yerda v-jism xarakatining chiziqli tezligi; m-jism massasi, ω — burchak tezlik (yoki siklik aylanish chastotasi); ω₁- aylanish burchak tezligining birlik vektori. Bu formulani, v=c deb olib, Elektromagnit maydonga qo‘llaymiz, u holda
(7.36')
bo‘ladi. Bu yerda t — elektromagnit massa; ω — yorug‘lik tebranish-
larining siklik chastotasi; ω₁ — Ye va N vektorlarning L va S vektorlar yo‘nalishi bilan mos tushgan nur atrofidagi aylanish burchak tezligining birlik vektori.