Анатомияси ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим

Бир паллали ўсимликлар (чап то-
монда) ва икки паллали ўсимликлар (ўнг то-
монда) эмбрионининг схематик тасвири: 
п —
бирламчи илдиз ривожланадиган жой; 
у п б —
уруғпалла п астк и б ан ди ; 
к
— куртак р и ­
вожланадиган жой; 
у
 — уруғпаллалар.

---

Апомиксис деб (юнон. а п о — инкор, м и к с и с — ара- 
лашиш), яъни жинсий ҳужайралар қўшилган ҳолда, уруғ- 
ланмаган тухумҳужайрадан янги организмнинг вужудга 
келишига айтилади. Апомиксис кўпинча эволюцион ри ­
вожланган оилаларда (мураккабгулдошлар, атиргулдошлар, 
ғалладошлар) учрайди. Бу оилаларнинг турлари янги-янги 
майдонларни ишғол этмоқда. Шунинг учун баъзи олим­
лар апомиксис жинсий йўл билан кўпайиш ўрнини эгал­
лаб олади ва янги систематик гуруҳ ўсимликлар вужудга 
келади деб тахмин қилишади. Аммо, бу фикрга кўпчилик 
олимлар қўшилмайди.
Апомиксиснинг бир неча хиллари маълум. Одатда бун­
дай ҳолларда тухумҳужайра ҳамиша диплоид бўлади. Баъ­
зан апомиксис нуцеллус ёки археоспорий ҳужайралари- 
дан ҳосил бўлади, лекин ҳужайрада редукцион бўлиниш 
содир бўлмайди.
Баъзан эмбрион халтасининг бошқа ҳужайраларидан 
уруғланмаган, яъни жинсий ҳужайралар қўшилмаган дип­
лоид синергидлардан, антиподлардан, эндосперма ҳужай- 
раларидан ўсимлик тараққий этади (масалан, ланцетник- 
симон баргли зубтурум, хушбўй пиёз ва бошқа ўсимлик- 
ларда). Бундай ҳодисага апогамия (лот. а п о — инкор, акс, 
г а м е о — қўшилиш) деб аталади.
Айрим ҳолларда эмбрион — муртак (20 тага як^ин), эм ­
брион халтасидан эмас, балки нуцеллус ёки уруғмуртак 
қоплағичларининг ҳужайраларидан тараққий этиб етила­
ди. Лекин уларнинг 1—3 тасигина тараққий этади. Бун­
дай ҳодисага полиэмброния (юнон. п о л и — кўп, э м б р и -
о н — муртак) деб аталади. Масалан, лимон, мандарин, 
апельсин ва бошқа цитрус ўсимликларида учрайди.

---

МЕВАЛАР
Меваларнинг умумий таърифи. Мева — ёпиқ уруғли 
ўсимликларнинг энг асосий ҳосил органларидан бири 
ҳисобланади. Мева уруғланишдан кейин, гулда рўй бера­
диган ўзгаришлардан сўнг пайдо бўлади. Мевалар уруғ- 
нинг етилишига, ҳимоя қилинишига, тарқалишига хиз­
мат қилади. Уларнинг тузилиши ва морфологик кўрини- 
ши жуда хилма-хилдир.
Фақат уруғчи (гинецей) дан ҳосил бўлган мева ҳақиқий 
мева деб аталади. Бир неча уруғчидан ҳосил бўлган мева 
(масалан, малина, маймунжон, айиқтовонгулдошлар ва 
бошқалар) тўп мева ёки мураккаб мева деб аталади. Аммо, 
кўпинча мева уруғланиш содир бўлгандан кейин тугунча- 
дан, баъзан гулнинг бошқа қисмлари (гулкоса, гул — ўрни 
ва гулбанди)нинг шу тугунча билан қўшилишидан ҳосил 
бўлади. Бундай меваларга сохта мева деб аталади.
Меваларни аникдашда улардаги баъзи белгилар, чунон­
чи: мева пўсти — перикарпий (юнон. п е р и — атрофида; 
к а р п о с — мева)нинг тузилиши, меванинг очилиши ёки 
тўкилиши ҳамда меванинг тарқалиши эътаборга олинади.
Меванинг устки қавати перикарпий тугунча ёки гул­
нинг бошқа органларининг қўшилиб ўсишидан ҳосил бўла- 
ди. Перикарпий устида ҳар хил ўсимталар: тикан, қанот- 
чалар, тукчалар бўлиб, меваларнинг тарқалишига имкон 
яратади. Мева пўсти уч қаватдан иборат. Ташқи қавати 
экзокарпий (юнон. э к з о — ташқи; к а р п о — мева), ички 
қисми эндокарпий (юнон. э н д о — ички) ва уларнинг ора­
сида турадиган ўрта қисми мезокарпий (юнон. м е з о с — 
ўрта) деб аталади. (166-расм). Перикарпийнинг бу қат- 
ламларини ҳамма вақг ҳам бир-биридан ажратиб бўлмай- 
ди. Уларни кўпинча данак шаклидаги меваларда кўриш

---

м ум кин . М асалан, 
данаклиларда ташқи 
юпқа — экзокарпий, 
мевани ейиш мумкин 
бўлган этдор қис- 
ми — мезокарпий ва 
ё ғ о ч с и м о н қ а т т и қ
(данак) — эн докар - 
пий қаватлари бўла- 
ди. Ҳ ақиқий (реза- 
вор) — юмшоқ, ш и­
рали м еваларда бу 
қатламларни ажратиб 
бўлмайди. Баъзи қу- 
руқ меваларда (кун- 
габоқар) мева пўсти 
таком иллаш ган ҳу- 
жайралардан иборат, 
лекин айрим мева­
ларда (орешник) го­
моген (юнон. гомо — 
бир хил, г е н о с -
чиқиб келиш).
Мевалар пишган- 
дан кейин уларда му- 
ҳим биохимик ўзгаришлар рўй беради, натижада қандлар, 
витаминлар, ёғлар ва бошқа моддалар тўпланади. Одатда, 
пишган меваларнинг пўстида хлорофилл учрамайди, ак­
синча уларнинг таркибида каротиноид ва антоциан пиг- 
ментлари тўпланади. Шунинг учун улар қизил, пушти, 
сариқ ва ҳ.к. рангда бўлади.
Меваларнинг морфологик хусусиятларига қараб икки­
та катта сунъий системага (хўл, серсув ёки қуруқ мевалар- 
га) ажратиш мумкин. Улар очиладиган баргча, дуккак, 
қўзоқ ва қўзоқча, кўсак (чаноқ) ва очилмайдиган қуруқ 
меваларга бўлинади. Очилмайдиган қуруқ меваларда фа- 
қат битта уруғ бор (ёнғоқ ёки ёнғоқчалар, ўрмон ёнғоғи, 
писта, донча ва бошқалар).
Меваларни табиий системага солишда уларнинг қан- 
дай гинецейдан ҳосил бўлганлигини эътиборга олиб мор-