Анатомияси ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим

S l -расм.
Соябонсимон акация дарахти.
Дарахтлар ўсиш хусусиятига биноан ҳар хил: ти к пояли 
(қарағай, терак, заранг ва бош қалар), дарахтсимон лиана 
(испан. л и а н — ч ирм аш м оқ) ш акли да бўлади. Л иана 
шаклидаги дарахтлар ф ақатгина троп и к ва сернам субтро­
пик ўрмонларида учрайди. Ўрта Осиёда ўсадиган ток (vitis) 
дарахтсимон лианаларга киради.
Тик пояли дарахтлар шох-шаббали бўлиб, ташқи қиёфа- 
си ҳар хил: сада, пирамида ш акли шабба (масалан, туя, 
арча, терак), ёй и қ шабба (бақатерак, ёнғоқ, тут, чинор ва 
бошқалар).
Ё пиқ шаббали дарахтлар А ф рика ва Австралия саван- 
наларида (якка ҳолда ўсувчи катга-кичик дарахтлар) кўпроқ 
учрайди. У ерларда нам озроқ, ёруғлик кўп бўлади. Шу 
сабабли у ерда ўсадиган дарахтларнинг ш ох-ш аббаси кўп 
(масалан, соябонсим он акация — 57-расм). Австралия ва 
М ексика саванналарида ўсадиган брахихитон деган дарахт- 
нинг бўйи паст бўлиб, пояси худди бочкага ўхшашдир 
(58-расм).
Умуман, экватордан узоқлаш ган сари и сси қ ва совуқ 
иқдимли ўрмонларда ўсадиган тик пояли ва ё й и қ шох- 
шаббали дарахтларнинг бўйи паст бўлади. Ўрта Осиё тоғ- 
ларида ўсадиган туркистон арчаси ва писта паст бўлади, 
ёй и қ шох-ш аббали дарахтларга мисол бўлади.

---

58
-раем.
Брахихитон дарахти.
Дарахтсимон лианалар троп и к ўрмонларда ўсади. Ма 
салан, Осиё тропик ўрмонларида ўсадиган ротанг пальма 
сининг пояси 2—4 см бўлиб, узунлиги 300 м дан ҳам op 
тиқрокдир. Улар ёруғлиққа интилиб, бир дарахтдан ик 
к и н ч и с и га и лм оқлари — гаж акл ар и ёрдам и да ёп и ш и
ўсади.
Буталар — бўйи 2 —3 м дан ош майдиган, тана ва шох 
чалари ёғочланган кўп йиллик сершох ўсимлик. Биринч; 
асосий новданинг илдиз бўйинчасидаги ухловчи куртак 
ларидан ёш новдалар жуда тез ўсиб бир нечта танани ҳоси 
қилади. Ш у хусусияти билан улар дарахтлардан ф арқ қила 
ди. Буталарнинг ҳаётчанлиги ҳар хил, улар жуда кўп йил 
лар давом ида ўсиши мумкин. Л екин ҳар бир тананин 
ўртача ёш и 20—40 йилдан ош майди (зирк, учқат, бодом 
анор ва бошқалар).
Буталар ер куррасининг деярли ҳамма қитьаларидап 
ўрмонларда, махсус Ьутазорларда ҳам ўсиши мумкин. Ma 
салан, тундра, Кавказ ва Ўрта Осиё тоғларида, чўл ва дар 
бўйларида (рододендрон, олхўри, жийда, наъматак, жин 
гил ва бошқалар).

---