Анатомияси ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим

148
-раем. 1 —
 Орхис гулининг олддан куриниши; 
2
 — уруғчи ва чангчи;
3 —
 ёпишқоқ ёстиқчали поллинийларнинг оёқчалари; 
чя
 — чангдоннинг
ярми; 
пл —
 поллинийлар; 
п —
 поллиний банди; ее — ёпишқоқ ёстиқча;
б
 — бошланғичи; 
т
 — тумшуқчаси.
64 чангчи тўпланади. Тропик ўрмонларда ўсувчи орхидея- 
дошларнинг гуллари махсус ҳашаротлар билан чангланишга 
мослашган бўлиб, уларнинг ҳар қайси чангдон уясидаги 
чанглар висцин деган ёпишқоқ модда билан елимланиб 
поллиний (лот. п о л л е н.— чанг) деб аталадиган уюм ҳосил 
қилади (148-раем).
Чанг — (микроспора) — ёпиқуруғли ўсимликларнинг 
эркак гаметофити ҳисобланади. Чангнинг шакли, катта - 
кичиклиги, тузилиши ҳар хилдир. Улар ўсимликларниш 
ҳар бир турида доимий ҳолда бўлиб, наелдан-наелга ўта- 
ди. Чанглар шарча, эллипс, таёқча, ипга ўхшаб кўринади 
(149-расм). Чангларнинг катта-кичиклиги ҳам ҳар хил: 
масалан, гавзабондошлар оиласида 240 мкм, қовокдош- 
ларда эса бироз йирикроқ. Умуман, содда оилаларда анча 
йирик чанглар, ривожланган оилаларда кичик чанглар 
бўлади.
Чанг пўсти (спородерма) асосан икки қисмдан ташкил 
топган, ички пўсти — энтина ва ташқи пўсти — экзина. 
Энтина юпқа, асосан пектин моддасидан тузилган. Экзи­
на, энтинага нисбатан анча қалин бўлиб, кутинлашган ва 
турғунлашган. Таркибида углеводлардан спорополенин бор. 
Бу модда ишқор ва кислоталарда эримайди, шунинг учун

---

ҳам жуда пишиқ. Экзина ўз навбатида икки қисмдан ибо­
рат: ташқи қавати сэкзин — экзинни энг мустаҳкам қава- 
ти ва ички қавати нэкзицдан иборат. Сэкзин тузилиши 
жиҳатидан ниҳоят хилма-хил бўлиб, у ҳар хил бўртмача- 
лардан ташқари тиканаклар, жиғалар билан қопланган. 
Таксонларни системага солишда ана шу белгилардан фой­
даланилади. Бундан ташқари сэкзинада бир қанча тешик­
чалар ҳам бор. Бу тешикчалар апертура (лот. а п е р т у с — 
очикЗ деб аталади. Апертураларнинг шакли ва жойлаши- 
ши ҳар хил. Шакл жиҳатдан улар пора — тешикчалар ва 
чизиқли эгатлардан иборат. Чангчаларнинг пўстидаги пора 
ва чизиқли эгатлар ҳам шакл жиҳатдан ҳар хил. Бир пора- 
ли ва бир чизиқли эгатли чанглар очиқуруғли ўсимлик- 
ларга хос белгидир.
Ёпиқуруғли ўсимликлар орасида бир порали ва бир 
чизиқпи эгатли чанглар кўпмевалилардан магнолиядош- 
лар оиласининг вакилларида учрайди. Эволюция жараё-

---

нида бир порали ва бир чизикуш ёки бир эгатли чанглар- 
дан уч порали ва уч эгатли чанглар ва ниҳоят: улардан кўп 
порали ва кўп эгатли чанглар тарраққий этган.
Аксарият иккипаллали ўсимликларда чанг уч эгатли, 
бирпаллалиларда эса асосан бир эгатли чанг учрайди.
Юқорида кўрсатилганидек, чанглар турли-туман шакл­
да бўлиши, шу билан бирга уларнинг чидамлилиги, ўзгар- 
масдан барқарор бўлиб, ўз шаклини сақлаб қолиши, улар­
ни ҳар томонлама чуқур текширишга имкон беради. Шу 
сабабдан бўлса керак, 30-йиллардан бошлаб ботаниканинг 
яна бир ёш тармоғи полинология фани тараққий этди. Чанг 
ҳар хил усуллар билан тайёрланиб, кейин ёриқ ёки элект­
рон микроскопда текширилиб ўрганилади.
Микроспорангийда микроспорани чангга айланиши 
вақгида, ташкил топган чанглар ядроси митоз йўли билан 
иккига бўлинади. Чанг таркибидаги цитоплазма ҳам ки­
чик ва катга ҳужайраларга ажралади, бу ҳужайралар юпқа 
парда билан бир-биридан ажралиб туради (150-расм, 6). 
Уларнинг кичкинаси генератив ва каттаси эса вегетатив 
ёки спороген ҳужайра деб аталади. Генератив ҳужайра- 
нинг ядроси келгусида иккига бўлиниб, иккита сперма 
ҳужайраларига айланади (150-расм, 5) ва уруғчини уруғ- 
лантиришда иштирок этади. Сифоноген (вегетатив) ҳужай- 
радан чанг найчаси ўсиб чиқади, лекин унинг ядроси уруғ- 
лантиришда иштирок этмайди.
Демак, бу ҳужайраларнинг иккаласи ҳам ёпиқуруғли 
ўсимликларнинг гаметофити ҳисобланади. Ёпиқ уруғли 
ўсимликларнинг эркак гаметофити (генератив ҳужайраси) 
очиқуруғли ўсимликлардан, очиқуруғли ўсимликлар эса па- 
поротниксимонларнинг гаметофитидан келиб чиққан деб 
қаралади. Шундай қилиб, ёпиқуруғли ўсимликларнинг ге­
нератив ҳужайрасини папоротниксимонларнинг спермато­
ген хужайралари билан гомолог деб ҳисоблаш мумкин.
Ёпиқ уруғли ўсимликларнинг гулларида чангчиларни 
ҳимоя қиладиган баъзи мосламалари бўлади. Масалан, 
чангчини сувдан, намдан ҳимоя қилиш учун гулсапсар- 
ларда улар тумшуқчанинг парраклари тагида яширинади. 
Ёмғир ёққанда гулқўрғон барглари бир-бирига бирикиб 
ва баъзан юмилиб чангчини намдан сақлаб қолади (қоқи 
ўт, сачратқи, зафар, чўл зубтуруми ва бошқаларда).

---

в
г