Anatomiya odam tanasining shakli, tuzilishi, uning funktsiyalarini va

Buyrak usti bezi 
Buyrak  usti  bezi 
(glandula  suprarenalis)
  juft  a’zo  bo’lib,  buyraklarning 
yuqori  uchida  joylashgan.  U  uchburchak,  yuzasi  tafovut  qilinadi.  Buyrak  usti 
bezlari  XI-XII  ko’krak  umurtqalari  sohasida  joylashadi.  O’ng  buyrak  usti  bezi 

---

148 
 
 
chapiga  nisbatan  pastroq  turadi.  O’ng  buyrak  usti  bezining  orqa  yuzasi 
diafragmaning  bel  qismiga,  oldingi  yuzasi  jigarning  vistseral  yuzasi  va  o’n  ikki 
barmoqli ichakka, pastki yuzasi   o’ng buyrakning yuqori uchiga,  medial chekkasi 
esa  pastki  kavak  venaga  tegib  turadi.  Chap  buyrak  usti  bezining  orqa  yuzasi 
diafragmaga,  oldingi  yuzasi  me’da  osti  bezining  dumiga,  pastki  yuzasi  chap 
buyrakning yuqori uchiga, medial chekkasi esa aortaga tegib turadi. O’ng va chap 
buyrak  usti  bezlarining  oldingi  yuzasi  qisman  parietal  qorinparda  bilan  yopilib 
turadi. Buyrak usti bezining uzunligi 40-60 mm, balandligi 20-30 mm, qalinligi 2-8 
mm,  og’irligi  12-13  g.  Buyrak  usti  bezining  usti  silliq  bo’lmay,  uning  oldingi 
yuzasida  egat-darvoza  joylashgan.  Bez  tashqi  tomondan  fibroz  kapsula  bilan 
o’ralgan  bo‘lib,  u  to‘qima  ichiga  kirib  trabekulalarni  hosil  qiladi.  Fibroz 
kapsulaning  ostida  bezning  sarg’imtir  po’stloq  moddasi
,
  uning  o’rtasida  esa 
qoramtir  mag’iz  modda  joylashgan.  Buyrak  usti  bezining  po’stloq  qismidan 
kortikosteroid gormonlar ishlab chiqaradi.  
Buyrak  usti  bezining  mag‘iz  qavati  ishlab  chiqargan  mineralokortikoid 
gormonlar  mineral  va  suv  almashinuvini  boshqaradi.  Mineralokortikoid  gormoni 
nefron  naychalarida  natriy  va  suvni  birlamchi  siydikdan  qayta  so’rilishini 
kuchaytiradi.  Bu  gormon  etishmaganda  natriy  ko’p  yo’qotiladi  va  organizm 
suvsizlanadi. 
Buyrak  usti  bezining  mag‘iz  qavati  ishlab  chiqargan  glyukokortikoidlar 
(gidrokortizon,  kortikosteron)  modda  almashinuviga    ta’sir  qiladi.  Ular  ta’sirida 
oqsil  moddalar  parchalanishida  hosil  bo’lgan  moddalardan  uglevodlar  hosil 
bo’ladi.    Glyukokortikoidlar  yallig’lanishga  va  allergiyaga  qarshi  kuchli  ta’sirga 
ega. Va yana to’rsimon qavat hujayralari ishlab chiqargan androgenlar  ikkilamchi 
jinsiy belgilarning hosil bo’lishida  ishtirok  etadi. 
 
Buyrak  usti  bezining  mag’iz  moddasidan  adrenalin  gormoni  ishlab 
chiqaradi. 
Adrenalin 
yurak 
qisqarishini 
tezlatadi, 
yurak 
muskullarini  
qo’zg’alishini  va  o’tkazuvchanligini    oshiradi.  Teri  va  ichki  a’zolarning    mayda 
arteriyalarini toraytirib, arterial bosimni ko’taradi. U me’da va ichak muskullarini 

---

149 
 
 
qisqarishini  kamaytirib,  bronx  muskullarini  bo’shashtiradi.  Adrenalin  ta’sirida 
jigarda  glikogenni  parchalanishi  kuchayib  giperglikemiya  paydo  bo’ladi. 
Noradrenalin arterial bosimni ko’taradi.