Anatomiya 2014. indd

Jinsiy hujayralar va urug‘lanish

Jinsiy hujayralar yangi organizmlarning paydo bo‘lishi man-

bayi bo‘lib hisoblanadi. Yangi organizm hosil bo‘lishi uchun 

erkak va ayol jinsiy hujayralari qo‘shilishi lozim. Bu jarayon 

urug‘lanish deb ataladi. Erkaklar jinsiy hujayrasi spermiy yoki 

spermatozoid, ayollar jinsiy hujayrasi esa – tuxum hujayra deb 

ataladi. Odamning tuxum hujayrasi – yirik harakatsiz bo‘lib, 

spermiy o‘lchamidan 100 marta katta. U ayol tuxum donida rivoj-

---

28

lanib, bo‘lajak organizmni sitoplaz maning asosiy massasi va ozi-

qa moddalar bilan ta’minlaydi. Ayol jinsiy hujayralarining rivoj-

lanishi ovogenez deb ataladi. U ko‘payish davridan boshlanadi. 

Bu vaqt davomida birlamchi jinsiy hujayralar bo‘linib, ko‘plab 

ovogoniy deb ataladigan hujayralarni hosil qiladi. Keyingi o‘sish 

davrida bu hujay ralar o‘sib tarkibida sariqlik kiritmalari yig‘il-

ishi natijasida I tartibli ovositlar hosil bo‘ladi. So‘ngra yeti lish 

davri boshlanib, unda ketma-ket ikki marta bo‘linish ro‘y bera-

di: 1) dastlab I tartibli ovosit katta hujayra II tartib li ovositga 

va juda kichik hujayra – reduksion tanaga bo‘linadi. 2) keyin II 

tartibli ovosit yetuk tuxum hujayraga va ikkinchi reduksion ta-

naga bo‘linadi. Ikkinchi bo‘linishdan so‘ng yetuk tuxum hujayra 

urug‘lanish ga tayyor bo‘ladi.

Qiz bolaning tug‘ilish davriga kelib tuxumdonda 400 000 ga 

yaqin ovogoniy bo‘lib, ularni ko‘payishi to‘xtaydi va ular I tar-

tibli ovositlarga aylanadi.

Har bir ovosit epiteliy hujayralari bilan o‘ralgan bo‘lib, ular 

bilan bir galikda birlamchi tuxum pufakchani (birlamchi folliku-

la) hosil qiladi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqning tuxumdonidagi 

ovositlarning faqat oz qismi yetilib tuxum hujayraga aylanadi. 

Bu jarayon qiz bola balog‘atga yetgan davridan boshlanib, ayol-

larda 50 yoshdan keyin to‘xtaydi. Navbat dagi ovositning o‘sish 

dav rida follikulyar epiteliy o‘sib, uning hujayralari orasida ichi-

da suyuq ligi bor bo‘shliq paydo bo‘ladi va ikkilamchi (pufakcha-

li) follikula – Graaf pufakchasi hosil bo‘ladi. Yetilgan follikulani 

yori lishi va tuxumdondan tuxum hujayraning chiqishi ovulyatsiya 

deb ataladi. Balog‘at yoshidagi ayol organizmida mo‘tadil holat-

da ovulyatsiya 28 kunda bir marta yuz beradi. Bunda navbat bi-

lan bitta tuxumdonda faqat bitta tuxum hujayra yetiladi. Odam 

tuxum hujayrasi sharsimon bo‘lib, yaltiroq parda va nurli toj ho-

sil qilgan follikulyar hujayralar qavati bilan o‘ralgan. Uning dia-

metri 120–150 mkm. U urug‘lanish qobiliyatini 1–2 kun saqlay-

di, so‘ngra halok bo‘ladi va parchalanadi. Tuxum hujayraning ba-

chadon nayi bo‘ylab surilishi 2–5 kun davom etadi.

Erkaklar jinsiy hujayrasi spermatozoid (spermiy) boshcha, 

bo‘yin cha, tana va dum qismlaridan iborat. Boshchasi akroso-

ma va yadroni tutadi. Spermatozoidning tanasi va dumi hara-

katlantiruvchi apparat hisob lanadi. Suyuq ishqoriy muhitda xiv-

chin harakat qilib, spermatozoidning faol surilishini ta’minlaydi. 

---

29

Moyakda spermiy katta miq dorda hosil bo‘ladi. Erkaklar jinsiy 

hujayralarini rivoj lanishi spermatogenez deb ataladi. Bu jarayon 

moyakning birikti ruvchi to‘qima va ichki spermatogen epiteliy-

dan iborat buralma naychalarida amalga oshadi.

Urug‘lanish jarayoni erkak va ayol jinsiy hujayralarini yangi 

bitta hujayra – zigotani, yangi avlodni bir hujayrali organizmini 

ho sil qilib qo‘shilishidan iborat bo‘ladi.

Urug‘lanishda jinsiy hujayradagi xpomosomalarning gaploid 

to‘p lami zigota xpomosomalarining diploid to‘plamiga birlasha-

di. Odam tanasining har bir hujayrasida 22 juft oddiy xromoso-

malardan tashqari bir juft jinsiy xromosomalar mavjud. Jinsiy 

xromosomalar ayol organizmi hujayralarida bir xil (ikkita X-xro-

mosomalar), erkak organiz mi hujayralarida esa bitta X-xromoso-

ma, boshqa kichikroq Y-xromosoma bo‘ladi. Reduksion bo‘linish 

(meyoz)da har bir tuxum hujayra X-xromosomani, spermatozoid 

esa X- yoki Y-xromosomani oladi. Tuxum hujayra bilan Y-xro-

mosomali spermatozoid qo‘shilganda erkak jinsi, X-xromosomali 

spermatozoid bilan qo‘shilganda ayol jinsi rivojlanadi. Meyozda 

qiz hujayralarida xromosomalarni tarqalishi buzilganda, xromo-

soma tarkibi o‘zgargan gametalar paydo bo‘ladi. Bunda urug‘lan-

ganda noto‘g‘ri zigota hosil bo‘ladi. Noto‘g‘ri gametalardan ho-

sil bo‘lgan jinslarda turli xil tug‘ma irsiy kasalliklar va taraqqiyot 

nuqsonlari uchraydi.