Anabolik va kotabolik gormonlar

Organizm hayot faoliyatining gumoral yo'l bilan idora etilishida gormonal boshqariluv muhim rol o'ynaydi. Bu moddalar endokrin bezlar ham deb ataladigan ichki sekretsiya bezlarida ishlanib chiqadi. Gormonlar ichki sekretsiya bezlarining hujayralarida hosil bolib, to'g'ri-dan-to'g'ri bezni ta'minlab turadigan tomirlardagi qonga o'tadi, bu-tun organizmga tarqaladi va turli-tuman organlarning faoliyatini kuchaytiradi yoki susaytiradi. Ba'zi gormonlar organizmning rivojlanishi va o'sishiga, sistemalarining shakllanishiga ta'sir ko'rsatadi.
Qanday yo'nalishda ta'sir ko'rsatishiga qarab turli bezlarning gormonlarini ikki guruhga bo'lish mumkin — anabolik va kotabolik gormonlar. Birinchi guruh gormonlari (gipofizning somatotrop gormoni, qisman insulin) anabolizmni, ya'ni moddalarning sintezi va depolanishini stimullaydi; ikkinchi guruh gormonlari (tiroksin, adrenalin, qisman jinsiy gormonlar) katabolizmni kuchaytiradi, ya'ni organizmda moddalar almashinuvi, energiya hosil qilish va sarflashni kuchaytiradi.
Gormonlarning ortiqcha hosil bolishi u yoki bu endokrin bezlar giperfunksiyasi deb belgilansa, yetarlicha hosil bo'lib turmasligi o'sha bezlarning gipofunksiyasi deb yuritiladi.
Kimyoviy tuzilishiga ko'ra gormonlar quyidagi guruhlarga boiinadi:
1) oqsillar yoki polipeptidlar — gipofiz, paratireoid bez va me'da osti bezining gormonlari;
2) aminokislotalarning unumlari qalqonsimon bez va buyrak usti bezlari, miya qavatining gormonlari;
3) steroid birikmalar buyrak usti bezlari po'stlog'i va jinsiy bezlarning gormonlari.
Ichki sekretsiya organlariga quyidagi bezlar kiradi.
1) qalqonsimon bez,
2) paratireoid, ya'ni qalqonsimon bez yonidagi bezlar,
3) bo'qoq bezi,
4) me'da osti bezi,
5) buyrak usti bezlari,
6) gipofiz,
7) epifiz,
8) jinsiy bezlar.
GIPOFIZ


Gipofiz yoki miyaning pastki ortig'i massasi 0,4—0,6 g atrofida keladigan, oval shaklli, kichkina bezdir. Bu bez oraliq miyada joylash-gan va bosh skeletidagi turk egari chuqurchasida yotadi. Voronka yordamida gipofiz gipotalamus bilan mahkam bog'langan. Gipofiz oldingi, oraliq va orqa boiaklardan tashkil topgan, shu bo'laklarning har biri ichki sekretsiya bezidir. Orqa bo'lagi uni gipotalamus bilan bogiab turadigan nerv tolalari tarmoqlari bilan moi-koi ta'minlangan. Shu boiagini neyrogipofiz deyiladi. Oldingi, sof sekretor bo'lagi adenogipofiz deb ataladi.