N ) va janubiy (
S ) qutblari bor. Ular inglizcha shimoliy (North) va
janubiy (south) so‘zlari bilan belgilangan. sHimoliy qutb odatda ko‘k (havorang),
janubiy qutb qizil rangga bo‘yab qo‘yiladi. Erning magnit maydonida magnit
strelka shimoliy uchi bilan shimolni ko‘rsatib turadi.
Magnit strelkalar bir-biriga yaqin qo‘yilsa, o‘zaro ta’sirlashib, qarama-qarshi
qutblari bir-biriga tortishadi. strelkaning shimoliy qutbi shimolni ko‘rsatishi –
Yerning janubiy magnit qutbi shimolda joylashishini ko‘rsatadi (Yerning geografik
qutbi bilan janubiy magnit qutbi ustma – ust tushmaydi, ular orasida deyarli ikki
ming km bor. Buning ustiga magnit qutb o‘z o‘rnini asta sekin o‘zgartirib boradi).
Magnit strelkani magnitlar va elektr toklarning maydonini o‘rganish uchun
foydalanganda, ularni maydonidan tashqari Yerning maydoni ham borligini
unutmaslik kerak.
Temir arralanganda temir qipiq hosil bo‘ladi. Uning zarralari huddi magnit
strelkalar kabi magnit xossalarga ega bo‘lib, magnit maydonlar tuzilishini –
strukturasini o‘rganishda foydalaniladi. 17.1-rasmda chiziqli va taqasimon
magnitlarning maydoni temir qipig‘i yordamida oshkor qilingan. Tajriba
quyidagicha olib boriladi. shisha yoki qog‘oz sirtiga qipiq sepilib, magnit tepasiga
olib boriladi. Maydon qipiqni joylashishiga ta’sir etadi. Qipiqning og‘irligi, o‘zaro
ishqalanishi to‘sqinlik qilmasligi uchun qog‘oz engil qimirlatib yuboriladi.
Natijada qipiq zarralarini magnit maydon chiziqlari bo‘ylab marjon kabi tizilib
turishini ko‘rib, maydon strukturasi aniqlanadi.
96
shunga o‘xshab, elektr toklari hosil qilgan magnit maydonni o‘rganish
mumkin. 17.2-rasmda solenoid maydoni tasvirlangan. solenoidning tashqi maydoni
bilan chiziqli magnitning magnit
maydoni juda o‘xshashligi ko‘rinib turibdi. solenoidning ichki qismidagi maydonni
o‘rganish muhim xulosaga olib keladi: magnit chiziqlar uzluksiz halqalarni hosil
qiladi, ularni bir qismi solenoid tashqarisiga chiqadi, bir qismi solenoidning ichki
hajmidan o‘tadi. Doimiy magnitlarning maydoni ham shunga o‘xshab uzluksiz
bo‘lishi kerak, lekin ularning bir qismi moddaning ichidan o‘tgani uchun ularni
ko‘rish mumkin emas. Magnit maydon kuch chiziqlarini uzluksiz va aylanma
ekanligiga birinchi bor Ersted e’tibor bergan edi.
Bu hujjatli tasvirlarga qarab magnit maydoning kuch chiziqlarin chizmasini
chizish mumkin, bunda tashqi chiziqlar shimoliy qutbdan boshlanib, janubiy
97
qutbga yo‘nalgan bo‘ladi. Quyidagi rasmda to‘g‘ri chiziqli magnitning maydoni
tasvirlangan.
Magnit maydonni temir qipiq vositasida o‘rganib, magnitlarning tortishishi
va itarishishi ham tushuntirilishi mumkin. 17.4-a rasmda magnitlarning turli
qutblari yaqinlashtirilgandagi maydon tasvirlangan. Bir magnit kuch chiziqlari
ikkinchi magnit kuch chiziqlari bilan birlashib, o‘zaro tortishish vujudga keladi.
Bir xil qutblar yaqinlashtirilganda (17.4-b, 17.4-c rasmlar) – magnit kuch chiziqlari
o‘zaro itarishib, magnitlarni ham itarishishiga olib keladi.
Qipiqlarni fazoda erkin joylashishi uchun maxsus sirt
bo‘lmaganda qipiqlar magnitga yopishib qolib, bunga og‘irlik
kuchlari ham hissa qo‘shib, magnit maydon strukturasini faqat sifat
jihatdan tushunish imkonini beradi (17.5-rasm).
To‘g‘ri chiziqli tokning magnit maydonini o‘rganganda, tok
vertikal sim bo‘ylab o‘tgani ma’qul, shunda magnit strelkalarni yoki magnit
qipiqni gorizontal sirtda joylashtirish qulay bo‘ladi. 17.6-a rasmda toksiz
o‘tkazgich atrofidagi magnit strelkalar tasvirlangan.
Yerning magnit maydoni va o‘zaro ta’sirlashish ularni magnit meridian
bo‘ylab joylashtiradi. O‘tkazgichdagi tok biz tomonga yo‘nalganda (17.6-b)
strelkalar holati tokning maydoni bilan aniqlanmoqda. Tokning maydoni aylanma
shaklda, soat strelkasiga qarshi yo‘nalganligi ko‘rinib turibti. Tok rasmning ortiga
tomon yo‘nalganda (17.6-c) maydon soat strelkasi bo‘ylab yo‘nalgan bo‘ladi.
Ohirgi holat o‘ng parma qoidasini tushuntirish uchun ayniqsa qulay. Parma tok
bo‘ylab (rasmning ortiga) ilgarilanma harakatlanishi uchun uning dastalari (magnit
maydon yo‘nalishi ham) soat strelkasi bo‘ylab aylanishi kerak. Tok biz tomonga
yo‘nalganda dastaning harakati ham (demak magnit maydon yo‘nalishi ham) soat
strelkasiga teskari bo‘ladi. O‘ng parma qoidasini qo‘llash 17.5-d,e rasmlarda yana
bir bora tasvirlanmoqda. To‘g‘ri chiziqli tokning magnit maydonini magnit qipiq
yordamida o‘rgansak, uning aylanma strukturasi yanada aniqroq bilinadi
oqayotgan ikki tokning oʻzaro mexanik ta’siri haqidagi qonun. Amper qonunidan shunday xulosa chiqadi: bir tomonga oqayotgan tok-li parallel oʻtkazgichlar oʻzaro tortisha-di, qarama-qarshi tomonga oqayotgan tok-li oʻtkazgichlar oʻzaro itarishadi. Amper sharafiga shunday atalgan. Magnit may-donining tokli kichik bir oʻtkazgichga koʻrsatadigan ta’sir kuchini ifodalovchi qonun ham Amper qonuni deb ataladi.
