Амир темур ва турон давлатининг абадий хотиралари вечные памяти амира темура и государства туран

Калит сўзлар: Амир Темур, Турон, давлат, ислом, дунё, саркарда, қабила, раҳбар, бошқарув, сиёсат, адолат, ислоҳат.
Ключевые слова: Амир Темур, Туран, государство, ислам, мир, полководец, племя, лидер, администрация, политика, справедливость, реформа.
Key words: Amir Temur, Turan, state, Islam, peace, commander, tribe, leader, administration, politics, justice, reform.
XIV асрнинг биринчи ярмида Мовароуннаҳрдаги ижтимоий-сиёсий ва маданий аҳвол. Амир Темур Мовароуннаҳрда Турон давлатини барпо этиб, амалда Марказий Осиёни дунё сиёсати ва тараққиётининг етакчи нуқтасига айлантирди. Аммо у ҳокимият тепасига келгунга қадар бу ҳудуд муғул истибдодидан батамом таназзулга юз тутган эди.Мовароуннаҳрда Кебекхон (1318-1326), Тармаширин (1326-1334) даврида ислом дини давлат дини мақомига эга бўлди. XIV аср бошларидан бошлаб, бу ерда туркий қабила ва уруғларнинг ўзаро уюшиши бошланган бўлсада, алоҳида қабилаларнинг давлат ҳокимиятини қўлга олишга уруниши мамлакатнинг янада вайрон ва пароканда бўлиши, кўплаб ҳарбий тўқнашувларнинг вужудга келишига сабаб бўлган эди¹. Бу вақтларда барлос қабиласи Қашқадарё ва Самарқанд воҳаси, жалойирлар Оҳангарон, Тошкент водийси, арлотлар Бухоро, Сурхондарё ҳудудлари, қовчинлар Фарғона водийсида мустақил ҳукмронликларини ўрнатишга ҳаракат қилганлар. Оқибатда ҳуқуқий маданият, ижтимоий тартиб умуман издан чиқиб кетган эди.
1336 йил 9 апрелда Кеш вилоятининг Хўжа Илғор қишлоғида барлос қабиласи ҳарбийларидан Тарағай Баҳодир хонадонида дунёга келган Темурнинг ўсиб-улғайиши Ўрта Осиёда мана шундай маҳаллий амирлар, нўёнлар ва бекларнинг ўзаро ва муғуллар билан кураш, уруш ва низолари даврига тўғри келади².
Мустақиллик ғоялари.Чиғатой улусида нисбатан барқарорликни вужудга келтирган Қозонхон (1336-1347) ўлимидан сўнг мамлакат ҳудудлари парчаланиш, иқтисодий вайронгарчилик сари юз тутди. Амир Қозоғон (1347-1357) даврида бу жараён янада авж олди. У фитна билан ўлдирилгандан сўнг эса, Чиғатой улуси беклари ўзларини мустақил деб эълон қилдилар: Кешда Хожи Барлос, Хўжандда Боязид жалойир, Балхда Ўлжой Буғо сулдус, Шибирғонда Муҳаммад Хожа Аперди найман, Ҳутталонда амир Кайхусрав ва Ўлжой Аперди, Тотканд ва Сарипулда Хизр Ясовурий, Кўҳистонда Амир Сотилмишлар муваққат ҳукмронлик ўрнатдилар³. Бу ҳол муғул хонлари тинчлигини бузарди ва мустақилликка интилиш билан боғлиқ исёнларни бостириш мақсадида Мовароуннаҳрга тез-тез қўшин тортилишига сабаб бўларди.
Ватанпарварлик.1348 йилда Жете ва Чиғатой хонлиги тахтини эгаллаган Тўғлуқ Темурхон Чиғатой улусида муғул империяси мавқеини мустаҳкамлаш мақсадида икки марта (1360-1361) Мовароуннаҳрга қўшин тортди. Шу вақтда Темур муғуллар ўзбошимчалигига йўл қуймаслик мақсадида Тўғлуқ Темур хизматига кирди⁴. Донолиги ва мардлиги ортидан 25 ёшида Шаҳрисабз ҳокими этиб тайинланди ва имкони борича аҳолининг қирилиши ёки қул қилиб ҳайдаб кетилишига чек қўйишга уринади.
Озодлик учун кураш. 1362 йилда у Балх ҳокими амир Ҳусайн ибн Мусаллаб билан биргаликда муғуллар ҳукмронлигига қарши кураш аҳдини тузади⁵. 1365 йилда Тўғлуқ Темурнинг ўғли Илёсхожа Чиғатой улусига қўшин тортади. Чиноз яқинида бўлиб ўтган “Лой жанги”да иттифоқчилар Илёсхожадан енгиладилар⁶. Илёсхожа Самарқандга йўл олади, аммо у ерда сарбадорлар томонидан қўзғотилган халқнинг қаршилиги, шунингдек, отлар орасида тарқалган ўлат сабабли Муғулистонга қайтишга мажбур бўлади. Амир Темурнинг озодлик ва мустақил мамлакат учун кураши мана шу вақтдан ошкора, қатъий тус олади.
Ҳокимият сари. 1366 йилда Амир Темур ва Амир Ҳусайнлар Самарқандга келадилар ва вилоят бошқарувини қўлга оладилар. Бироқ, Амир Ҳусайн якка ҳукмдорлик даъвосида, “Лой жанги”даги мағлубият учун Темурнинг лашкарбошилари Жоку, Сайфуддин, Оқ Буға, Элчи Баҳодурларга айбдор сифатида катта жарима солади⁷. Бу воқеа Амир Темур ва Амир Ҳусайн ўртасида низо келтириб чиқаради. Бу воқеа Амир Темурнинг мустақил ҳудуд ҳокимиятини қатъий шакллантириш йўлида барча қаршиликларни синдириш ва кучларни бирлаштириш йўлидаги бурулиш нуқтаси бўлди.