Aminokislotalar

Aminokislotalar — molekulasida amin (~NH₂) va karboksil (-SOON) guruhlari bor organikalik qoʻshlishlar:

H₂N-CH₂-COOH (aminsirka kislotasi (glitsin))

Barcha oqsillarning asosiy qurish elementlari aminokislotalar ekanligi koʻpdan beri maʼlum boʻlsa ham, toʻla aminokislota tarkibi faqat XX asrning 30-yillaridagina batamom belgilanadi.Buning sababi, bir tomondan aminokislatalar hali yahshi oʻrganilmagani, oqsil tarkibiga qaysi aminokislotalar kirganligi aniq maʼlum boʻlmaganligi boʻlsa, ikkinchidan, ularning ayrim vakillarini sifat va miqdor analizi usullari hali mukkalmal boʻlmaganligi edi. Bu muammo faqat 40-yillarning boshlarida qogʻoz xromotografiyasi usuli qoʻllanilishi bilan hal qildi. Tabiatda 300 ga yaqin aminokislotalar uchraydi. Ularning yarmidan ortigʻi, umuman oqsil tarkibiga kirmaydi, qolgan yarmining koʻp qismi ham faqat ayrim organizmlarda, baʼzilari alohida peptidlar tarkibida boʻladi.Hamma organizmlarda oqsillar tarkibiga kiradigan aminokislotalar soni 20 ga teng. Ular proteinogen aminokislotalar deb ataladi.

Olinishi: 1. Aminokislotalar oqsillarni gidrolizi natijasida olinadi. 2. Galagenkislotalarga ammiak taʼsir ettirib olish mumkin.

Fizik xossalari: Aminokislotalar qattiq kristall moddalar boʻlib, suvda yaxshi eriydi. Koʻp aminokislotalar molekulalarida asimmetrik uglerod atomi boʻlganidan ular optik aktiv moddalar.

Kimyoviy xossalari: Aminokislotalar — amfoter xususiyatli moddalardir. Ular bifunksional birikmalar boʻlib, tarkibidagi aminogruppa hisobiga asoslarga xos reaksiyalarga, karboksil guruh hisobiga kislotalarga xos reaksiyalarga kirishadi.

Yon zanjirning xususiyatlari aminokislotaning kimyoviy tabiatini belgilaydi (yaʼni kislotali, asosli, qutbli yoki qutbsiz ekanligi nazarda tutiladi). Misol uchun, valin va leysin kabi aminokislotalar qutbsiz va gidrofob, serin va glutamin aminokislotalari esa gidrofil yon zanjirlarga ega va qutblidir. Lizin va arginin kabi aminokislotalar fiziologik pH da musbat zaryadlangan yon zanjirlarga ega va asosiy aminokislotalardan biri sanaladi. (Gistidin baʼzan bu guruhga kiritilsa-da, asosan fiziologik pH da deprotonlanadi). Aspartat va glutamat fiziologik pH da manfiy zaryadlangan va kislotali hisoblanadi.

Bir qancha aminokislotalarning R guruhlari oʻzgacha xususiyatlarga ega va biz oqsil tuzilishiga eʼtibor qaratganimizda bu qanchalik muhim ekani oʻz isbotini topadi.

• 
  Prolin tarkibidagi R guruh aminoguruh bilan bogʻlangan boʻlib, halqa shaklini hosil qiladi. Bu aminokislotaning odatiy strukturasini istisno qiladi, chunki u endi NH_33​start subscript, 3, end subscript^++start superscript, plus, end superscript aminoguruhiga ega emas. Agar halqali tuzilishning biroz noqulay ekanligi haqida oʻylayotgan boʻlsangiz, siz haqsiz: prolin aksariyat hollarda aminokislota zanjirlarida burmalar hosil boʻlishiga olib keladi.
  
• 
  Sistein tiol (-SH) guruhini oʻz ichiga oladi va boshqa sistein aminokislotalari bilan kovalent bogʻlarni hosil qiladi. Biz oqsilning tuzilishi va vazifasi nima uchun muhimligini oqsil tuzilishi tartibi maqolasida koʻrib chiqamiz.
  

Nihoyat, oqsillarda faqat maʼlum sharoitlarda uchraydigan, “kanonik boʻlmagan” bir nechta aminokislotalar ham mavjud.

Aminokislotalarning klassifikatsiyasi

Kimyoviy tuzulishi boʻyicha aminokislotalar aminkarbon kislotalar boʻlib, ular tarkibida karboksil — COOH va amino — NH₂ guruhlari mavjud. Amino gruppa hamda proteinogen aminokislotalarda a-uglerod atomida joylashganligidan, a-aminokislotalar qatorini tashkil qiladilar. Peptidlar va, umuman oqsil molekulalarining aminokislota tarkibi yozilganda, ularning nomi boshlangʻich uch harfdan tuzilgan qisqartmalaridan foydaniladi. Masalan: Alanin — Ala, Fenilalanin — Fen.

Aminokislotaning oddiy vakili — aminosirka kislotasi NH₂-SN₂-SOON. Aminokislotalarning koʻpincha shakllanib ketgan trivialli nom bilan, masalan, aminosirka kislotasini glitsinlei nomlaydi.

Aminokislotalarning izomerlanishi uglerodning izomerlanishi bilan va amin guruhining joylashishi boʻyicha aniqlanadi. Nomlash uchun karboksil guruhi bar uglerod atomidan boshlab raqamlaydi:

Peptidlar va, umuman oqsil molekulalarining aminokislota tarkibi yozilganda, ularning nomi boshlangʻich uch harfdan tuzilgan qisqartmalaridan foydaniladi. Masalan: Quyidagi jadvaldan koʻrishingiz mumkin.

Glitsin	Gly	G	Glycine	Gli
Alanin	Ala	A	Alanine	Ala
Valin	Val	V	Valine	Val
Izoleytsin	Ile	I	Isoleucine	Ile
Leytsin	Leu	L	Leucine	Ley
Prolin	Pro	P	Proline	Pro
Serin	Ser	S	Serine	Ser
Treonin	Thr	T	Threonine	Tre
Tsistein	Cys	C	Cysteine	Tsis
Metionin	Met	M	Methionine	Met
Asparagin kislotasi	Asp	D	asparDic acid	Asp
Asparagin	Asn	N	asparagiNe	Asn
Glutamin kislotasi	Glu	E	gluEtamic acid	Glu
Glutamin	Gln	Q	Q-tamine	Gln
Lizin	Lys	K	before L	Liz
Arginin	Arg	R	aRginine	Arg
Gistidin	His	H	Histidine	Gis
Fenilalanin	Phe	F	Fenylalanine	Fen
Tirozin	Tyr	Y	tYrosine	Tir
Triptofan	Trp	W	tWo rings	Tri