|
Barcha oqsillarning asosiy qurish elementlari aminokislotalar ekanligi koʻpdan beri maʼlum boʻlsa ham, toʻla aminokislota tarkibi faqat XX asrning 30-yillaridagina batamom belgilanadi.Buning sababi, bir tomondan aminokislatalar hali yahshi oʻrganilmagani, oqsil tarkibiga qaysi aminokislotalar kirganligi aniq maʼlum boʻlmaganligi boʻlsa, ikkinchidan, ularning ayrim vakillarini sifat va miqdor analizi usullari hali mukkalmal boʻlmaganligi edi. Bu muammo faqat 40-yillarning boshlarida qogʻoz xromotografiyasi usuli qoʻllanilishi bilan hal qildi. Tabiatda 300 ga yaqin aminokislotalar uchraydi. Ularning yarmidan ortigʻi, umuman oqsil tarkibiga kirmaydi, qolgan yarmining koʻp qismi ham faqat ayrim organizmlarda, baʼzilari alohida peptidlar tarkibida boʻladi.Hamma organizmlarda oqsillar tarkibiga kiradigan aminokislotalar soni 20 ga teng. Ular proteinogen aminokislotalar deb ataladi. Oqsillarning biologik funksiyasi asosan aminokislotalarning oqsil molekulasidagi oʻrni ,yaʼni ularning ketma-ketligi bilan aniqlanadi
Olinishi:
1. Aminokislotalar oqsillarni gidrolizi natijasida olinadi.
2. Galagenkislotalarga ammiak taʼsir ettirib olish mumkin.
Fizik xossalari: Aminokislotalar qattiq kristall moddalar boʻlib, suvda yaxshi eriydi. Koʻp aminokislotalar molekulalarida asimmetrik uglerod atomi boʻlganidan ular optik aktiv moddalar.
Kimyoviy xossalari: Aminokislotalar — amfoter xususiyatli moddalardir. Ular bifunksional birikmalar boʻlib, tarkibidagi aminogruppa hisobiga asoslarga xos reaksiyalarga, karboksil guruh hisobiga kislotalarga xos reaksiyalarga kirishadi.
Aminokislotalarning klassifikatsiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kimyoviy tuzulishi boʻyicha aminokislotalar aminkarbon kislotalar boʻlib, ular tarkibida karboksil — COOH va amino — NH2 guruhlari mavjud. Amino gruppa hamda proteinogen aminokislotalarda a-uglerod atomida joylashganligidan, a-aminokislotalar qatorini tashkil qiladilar. Peptidlar va, umuman oqsil molekulalarining aminokislota tarkibi yozilganda, ularning nomi boshlangʻich uch harfdan tuzilgan qisqartmalaridan foydaniladi. Masalan: Alanin — Ala, Fenilalanin — Fen.
Nomlari va izomerlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Aminokislotaning oddiy vakili — aminosirka kislotasi NH2-SN2-SOON. Aminokislotalarning koʻpincha shakllanib ketgan trivialli nom bilan, masalan, aminosirka kislotasini glitsinlei nomlaydi.
Aminokislotalarning izomerlanishi uglerodning izomerlanishi bilan va amin guruhining joylashishi boʻyicha aniqlanadi. Nomlash uchun karboksil guruhi bar uglerod atomidan boshlab raqamlaydi:
Peptidlar va, umuman oqsil molekulalarining aminokislota tarkibi yozilganda, ularning nomi boshlangʻich uch harfdan tuzilgan qisqartmalaridan foydaniladi. Masalan: Quyidagi jadvaldan koʻrishingiz mumkin.
Glitsin
|
Gly
|
G
|
Glycine
|
Gli
|
Alanin
|
Ala
|
A
|
Alanine
|
Ala
|
Valin
|
Val
|
V
|
Valine
|
Val
|
Izoleytsin
|
Ile
|
I
|
Isoleucine
|
Ile
|
Leytsin
|
Leu
|
L
|
Leucine
|
Ley
|
Prolin
|
Pro
|
P
|
Proline
|
Pro
|
Serin
|
Ser
|
S
|
Serine
|
Ser
|
Treonin
|
Thr
|
T
|
Threonine
|
Tre
|
Tsistein
|
Cys
|
C
|
Cysteine
|
Tsis
|
Metionin
|
Met
|
M
|
Methionine
|
Met
|
Asparagin kislotasi
|
Asp
|
D
|
asparDic acid
|
Asp
|
Asparagin
|
Asn
|
N
|
asparagiNe
|
Asn
|
Glutamin kislotasi
|
Glu
|
E
|
gluEtamic acid
|
Glu
|
Glutamin
|
Gln
|
Q
|
Q-tamine
|
Gln
|
Lizin
|
Lys
|
K
|
before L
|
Liz
|
Arginin
|
Arg
|
R
|
aRginine
|
Arg
|
Gistidin
|
His
|
H
|
Histidine
|
Gis
|
Fenilalanin
|
Phe
|
F
|
Fenylalanine
|
Fen
|
Tirozin
|
Tyr
|
Y
|
tYrosine
|
Tir
|
Triptofan
|
Trp
|
W
|
tWo rings
|
Tri
|
Kimyoviy tuzulishi boyicha aminokislotalar aminkarbon kislotalar bolib, ular tarkibida karboksil — COOH va amino — NH2 guruhlari mavjud. Amino gruppa hamda proteinogen aminokislotalarda a-uglerod atomida joylashganligidan, a-aminokislotalar qatorini tashkil qiladilar. Peptidlar va, umuman oqsil molekulalarining aminokislota tarkibi yozilganda, ularning nomi boshlangʻich uch harfdan tuzilgan qisqartmalaridan foydaniladi. Masalan: Alanin — Ala, Fenilalanin — Fen.
Nomlari va izomerlari
Aminokislotaning oddiy vakili — aminosirka kislotasi NH2—SN2—SOON. Aminokislotalarning koʻpincha shakllanib ketgan trivialli nom bilan, masalan, aminosirka kislotasini glitsinlei nomlaydi.
Aminokislotalarning izomerlanishi uglerodning izomerlanishi bilan va amin guruhining joylashishi boʻyicha aniqlanadi. Nomlash uchun karboksil guruhi bar uglerod atomidan boshlab raqamlaydi:
Peptidlar va, umuman oqsil molekulalarining aminokislota tarkibi yozilganda, ularning nomi boshlangʻich uch harfdan tuzilgan qisqartmalaridan foydaniladi. Masalan: Quyidagi jadvaldan koʻrishingiz mumkin.
Geterofunksional birikmalar (gidroksikislotalar, yoki oksikislotalar, oksokislotalar).
1. Gidroksikislotalar, klassifikatsiyasi va nomenklaturasi. Alifatik gidroksikislotalar – to‘yinmagan, galogen-, keto- va aminokarbonkislotalarning xossalariga asoslangan umumiy sintez usullari. Tabiatda tarqalgan gidroksikislotalar haqida tasavvur.
2. Gidroksikislotalarning kimyoviy xossalari. Degidratatsiya reaksiyasi, va uning karboqsil va gidroqsil gruppalarning o‘zaro joylashishiga qarab o‘tishi. Aromatik gidroksikislotalar – fenolyatlarni karbonizatsiya qilishorqali olish, oddiy va murakkab efirlarni olish. Gidroksibenzoy kislotasi va uning hosilalarini qo‘llash yo‘llari.
3. Oksokislotalar. Sintez usullari. Karbonil va gidroqsil gruppalarning o‘zaro joylashishiga qarab oksokislotalarning spetsifik xossalari. β-ketonkislotalarning dekarboqsillanishi. Tautomeriya – atsetosirka efirining ikki yoqlama reaksion qobiliyati. Atsetosirka efiri asosida karbon kislotalar va ketonlarni sintez qilish.
4. Oksokislotalarning eng muhim vakillari – pirouzum, atsetosirka, oksalatsirka, α-ketoglutar kislotalari. Aldegidokislotalar – glioqsil kislotasi. Geterofunksional birikmalarni identifikatsiyalash yo‘llarini tanlash.
Do'stlaringiz bilan baham: |
