Aminobirikmalar

Fizik xossalari. Aminlarning dastlabki vakillari – metilamin, dimetilamin, trimetilamin – oddiy sharoitda gaz. Suvda yaxshi eriydi, ammiak hidiga ega. Qolgan aminlar ammiak hidiga ega bo’lgan suyuqliklardir; yuqori aminlar yoqimsiz hidga ega bo’lgan suyuq yoki qattiq moddalardir. Teng uglerod atomi saqlagan ikkilamchi aminlar birlamchi aminlarga qaraganda past haroratda qaynaydi. Masalan: dietilamin 56⁰C da n-butilamin 75⁰C da qaynaydi.
Oddiy aminlar ammiakdan farq qilib havoda yonadi.
Kimyoviy xossalari. Aminlar kimyoviy jihatdan ammiakka o’xshash reaksiyalarga kirishadilar. Ular reaksiya vaqtida nukleofil hususiyatni namoyon qiladilar.
1

. Aminlarni suvdagi eritmalari asos xossasiga ega, buni quyidagicha tushuntirish mumkin
2

. Aminlar mineral kislotalar bilan tuz hosil qiladilar

Aminobirikmalarning asoslik xossasi azot atomidagi juftlashmagan elektronlarning protonni biriktirib olish qobiliyati tufayli namoyon bo’ladi

Aminlarning asoslik xossasi quyidagi tartibda ortadi
NH₃ < R – NH₂ < R₂NH < R₃N
3. Aminlar alkillanish xususiyatiga ega. Buni biz aminlarni olish usullarida ko’rib chiqqan edik.
4

. Aminlar atsillash reaksiyalariga kirisha oladilar. Atsillovchi agent sifatida kislota angidridlari va kislota galoid angidridlaridan foydalanish mumkin:

5

. Nitrit kislota birlamchi va ikkilamchi aminlarga turlicha ta’sir etadi. Nitrit kislota ta’sirida birlamchi aminlar spirtlarga aylanadilar, ikkilamchi aminlar esa nitro va aminlarni hosil qiladilar, uchlamchi aminlar nitrit kislota bilan reaksiyaga kirishmaydilar:


Ishlatilishi: aminlar organik asoslar sifatida, dori-darmonlar, erituvchilar, pestitsidlar sifatida ishlatiladi.
D

iaminlar haqida tushuncha. Molekulasida ikkita aminoguruh saqlagan birikmalar diaminlar deyiladi.

Diaminlar aminlarni olishdagi barcha usullar bilan olinishi mumkin. Masalan:

Geksametilendiamin (GMDA) sanoatda adipin kislotadan quyidagicha olinadi:

G

MDA naylon tolasi olishda ishlatiladi. Naylon tolasi GMDA bilan adipin kislotani o’zaro polikondensatlab olinadi:
Diaminlar organik kimyoda polimerlar olish, dori-darmonlar ishlab chiqarishda ishlatiladi.


Adabiyotlar

1. 
   Аbdusamatov A. «Органик киме». Тошкент, 2005.
   
2. 
   Primuhamedov I.M. «Organik kimyo». Toshkent, «Fan» nashriyoti, 2006.
   
3. 
   Сhernyukh V.P., Shemchuk L.A. “Organic Chemistry”. Kharkiv, “Original’, 2011.
   
4. 
   http://www.gglit.uz
   
5. 
   http://www.orgchem.professorjournal.ru