Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

Tuzilmaviy diagrammalarning
 
maqsadi - hodisalar (to‘plam) ning har bir qismlari 
nisbati sifatida tavsiflanadigan statistik to‘plamning tarkibini grafikda ifodalashdan 
iborat. Statistik to‘plam tarkibi ham mutlaq, ham nisbiy ko‘rsatkichlar yordamida grafik 
shaklda ifodalanishi mumkin. Birinchi holatda nafaqat alohida qismlar o‘lchamlari, balki 
grafik o‘lchami ham statistika miqdorlari bilan belgilanadi va oxirgilarining o‘zgarishiga 
muvofiq o‘zgaradi. Ikkinchi holatda esa – butun grafik o‘lchami o‘zgarmaydi (chunki har 
qanday to‘plamning barcha qismlari yig‘indisi 100% ni tashkil etadi), faqat uning alohida 
qismlari o‘lchamlari o‘zgaradi. Yig‘indi tarkibining mutlaq va nisbiy ko‘rsatkichlar 
bo‘yicha grafik tasviri yanada chuqurroq tahlilga yordam beradi hamda ijtimoiy-iqtisodiy 
hodisalarni keng miqyosda taqqoslash va solishtirishga imkoniyat yaratadi. 
To‘plam 
tuzilmasini 
tasvirlash 
uchun 
grafik 
shakl 
sifatida 
to‘g‘ri 
to‘rtburchaklardan – (ustunli va tasmali diagrammalardan, hamda doiralardan – sektorli 
diagrammalardan) foydalaniladi. 
Ustunli yoki lentali diagramma orqali hodisa tarkibni aniqlashda ularning jami 
uzunligi yoki bo‘yi 100% yoki jami mutlaq miqdor (yig‘indi)ga teng qilib olinadi va har 
bir tarkibni ifodalovchi ko‘rsatkichlar (nisbiy, ya’ni foizli va mutloq miqdor) 
diagrammalarda ularning uzunligi bo‘yicha mos ravishda ma’lum bir masshtabda 
belgilanadi. Sektorli diagrammalarda tarkibni ifodalovchi ko‘rsatkichlar sektorning 
gradus (radian) o‘lchoviga mos ravishda grafiklar tuziladi. Ya’ni butun sektor yoki doira 
360

va jami tarkib - to‘plam 100% ga teng bo‘lsa, 1% 3,6

ga teng deb qabul qilinadi. 
Agar bir nechta hodisaning tarkibini o‘rganmoqchi bo‘lsak, ularga mos ravishda 
o‘lchovlari teng bo‘lgan bir nechta diagrammalar (ustunli, lentali diagrammalarda 
uzunliklari teng, figurali diagrammalarda yuzasi va boshqa o‘lchovlari teng, sektorli 

---

77 
diagarammalarda radiuslari teng bo‘lgan bir xil turdagi diagrammalar) qo‘llaniladi(3.9-
rasm).
0%
20%
40%
60%
80%
100%
2015 
2016
2017
2018
чорвачилик 
махсулотлари
бошка дехкончилик 
махсулотлари
дон 
махсулотлари
пахта
а
3.9-rasm. “Marjon buloq” fermer xo‘jaligida qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish 
to‘g‘risida ma’lumot, foizda (ustunli taqqoslash diagrammasi) 
Hodisalar 
vaqt 
bo‘yicha 
o‘zgarishini tasvirlash uchun 
dinamika 
diagrammalari
tuziladi. 
Dinamika qatorlaridagi hodisalarni tasvirlash uchun ustunli, lentali, kvadrat, 
doiraviy, chiziqli, radial va boshqa diagrammalardan foydalanilishi mumkin. 
Dinamika diagrammalari turini tanlash, asosan, boshlang‘ich ma’lumotlar 
xususiyatlariga, tadqiqot maqsadlariga bog‘liq. Masalan, teng bo‘lmagan 
oraliqlardagi davrlar darajalarini o‘rganish uchun ustunli, kvadratli yoki doirali 
diagrammalar ishlatiladi. O‘zgarish sur’ati qatorida darajalar soni ko‘p bo‘lganda 
chiziqli diagrammalarni qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Chiziqli diagrammalarda 
hodisalar o‘zgarishi siniq chiziqlar orqali yaqqol ko‘rinadi. Bundan tashqari, 
chiziqli diagrammalarni ishlatish quyidagi hollarda qulaydir: hodisalarni o‘zgarish 
tendentsiyasi va rivojlanish darajasini tasvirlash lozim bo‘lsa; bitta grafikda bir 
necha dinamik qatorlar ko‘rsatkichlarini solishtirish maqsadida tasvirlash zarur 
bo‘lganda; o‘sish darajalarini, sur’atlarini taqqoslash uchun tasvirlash muhim 
hisoblansa. 
Chiziqli grafiklarni tuzish uchun to‘g‘ri chiziqli koordinatalar tizimi 
qo‘llaniladi. Odatda, abtsissalar o‘qi bo‘yicha vaqt (yillar, oylar va boshqalar), 
ordinatalar o‘qi bo‘yicha esa – tasvirlanayotgan hodisalar yoki jarayonlar miqdoriy 

---

78 
ko‘rsatkichlari joylashtiriladi. Ordinatalar o‘qiga miqyoslar kiritiladi. Ularning 
tanlanishiga alohida e’tibor berish zarur, chunki bunga grafikning yaqqol ko‘rinishi 
bog‘liqdir. Agar abtsissalar qo‘idagi shkala uchun miqyosni ordinatalar o‘qidagi 
miqyosga nisbatan taqqoslash uchun uzaytirilsa, hodisalar o‘zgarish sur’atidagi 
tebranishlar kamroq ajralib ko‘rinadi va aksincha, ordinatalar o‘qidagi miqyosni 
abtsissalar o‘qidagi miqyosga nisbatan oshirish keskin o‘zgarishga sabab bo‘ladi. 
Vaqtning teng davrlari va darajalari miqyosni shkalaning teng kesimlariga muvofiq 
kelishi zarur(3.10-rasm). 
3.10-rasm. Don mahsulotlari hosildorligini ifodalovchi 
chiziqli diagramma (ts/ga) 
 
Statistika amaliyotida ko‘pincha teng o‘lchovli shkalaga ega grafik tasvirlar 
qo‘llaniladi. Unda abtsissa o‘qi bo‘yicha mutanosib ravishda davrlar, ordinata o‘qi 
bo‘yicha esa hodisalarning miqdoriy darajalari shkalalardagi raqamlar bilan 
ifodalanadi.
Ba’zi grafikning o‘zida bir necha bir xususiyatli hodisalar tasvirlanishi 
mumkin. Bunda hodisa mohiyati, o‘lchovlari, davrlari bir-biriga mos bo‘lishi 
kerak. Bu hodisalarni alohida va yaqqolroq ko‘rish uchun har bir hodisani 
tasvirlovchi chiziqlar bitta grafik maydonda turlicha (rangli, shtrixli va 
h.k.)tasvirlanadi.
Ba’zan grafikda o‘lchov birligi turlicha bo‘lgan ikkita ko‘rsatkichlar 
o‘zgarish sur’atlarini tasvirlash zaruriyati tug‘iladi. Bunday holatlarda bitta emas, 

---

79 
ikkita miqyosli shkala ishlatiladi. Ularning biri o‘ng, boshqasi esa chap tomondda 
joylashtiriladi. 
Dinamika qatorlari darajalarining davrlar bo‘yicha o‘zgarishi juda katta 
bo‘lgan hollarda hodisalarni tasvirlash uchun logarifmik diagrammalardan 
foydalaniladi. Bunda
grafik tasvir o‘lchovlari ordinata o‘qi bo‘yicha har xil 
masshtablar yoki teng bo‘lmagan shkalalarda logarifmga asoslanib teng o‘lchovli 
shkalalar belgilanadi. Ya’ni 10 birlik o‘nli logarifm bo‘yicha 1 ga, 100 birlik esa 2 
ga, 1000 birlik 3 ga va h.k. ko‘rinishida o‘lchovlar belgilanadi. Bunda logarifmik 
o‘lchov va haqiqiy o‘lchov bir vaqtda bir-biriga parallel (grafik maydonning ikki 
tomonida) shkalalarda yoki bitta logarifmik shkalada belgilanadi.
 
Dinamika 
qatorlarini 
tasvirlashda 
qutbli 
koordinatalar 
tizimida 
tasvirlanadigan radial diagrammalar ham qo‘llaniladi. Radial diagrammalar davriy 
o‘zgaruvchi (tsiklik), ma’lum bir ritmik harakatdagi hodisalarni tasvirlashda 
muhim ahamiyat kasb etadi. Ular, ayniqsa, mavsumiy hodisalar darajalarining 
tebranishini tasvirlashda keng qo‘llaniladi(3.11-rasm).