Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

7. Moliyaviy bozorlar faoliyatini xarakterlovchi ko‘rsatkichlar:
- 
fond 
bozoridagi 
moliyaviy 
operatsiyalarni 
tavsiflovchi 
ko‘rsatkichlar;
- qisqa muddatli davlat obligatsiyasini birinchi bozori ko‘rsatkichlari;
- davlat qimmatli qog‘ozlarini kim oshdi daromadliligi, foiz stavkalari 
va boshqa ko‘rsatkichlari;
- aholining qimmatli qog‘ozlarni sotib olish ko‘rsatkichlari;
- tijorat banklarining faoliyatini xarakterlovchi ko‘rsatkichlar;
- aholining turli banklarga qo‘ygan qo‘yilmalari harakatini 
xarakterlovchi ko‘rsatkichlar;
- sug‘urta kompaniyalari faoliyatini xarakterlovchi ko‘rsatkichlar;
- valyuta savdosi, kursi va bozorini xarakterlovchi ko‘rsatkichlar;
8. Korxona va tashkilotlarning moliyaviy faoliyatini xarakterlovchi 
ko‘rsatkichlar: 
- korxona va tashkilotlarning xarajatlari ko‘rsatkichlari;

---

335 
- korxona va tashkilotlarning moliyaviy natijalarini xarakterlovchi 
ko‘rsatkichlar;
- korxona va tashkilotlarning moliyaviy holatini va barqarorligini 
xarakterlovchi ko‘rsatkichlar;
- korxona va tashkilotlarning moliyaviy hisoblari va o‘zaro hisob-
kitoblarini ifodalovchi ko‘rsatkichlar.
Endi bu sanab o‘tilgan statistik ko‘rsatkichlarni aniqlanish texnologiyasi va 
statistik tahlili bilan qisqa tanishib chiqamiz.
 
14.3. Oliy moliyaviy, aktuar va taqribiy hisoblash ko‘rsatkichlari 
Moliyaviy hisoblashlar oddiy va oliy hisob-kitoblarga bo‘linadi. Bank 
bo‘yicha berilgan kredit razmerini yoki aholini qo‘yilmalari summasini hisoblash 
talab etilsa, bu ishni oddiy qo‘shish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Lekin, moliya 
bozorida shunday operatsiyalar borki, turli noaniqlik, ehtimol va risklarga 
asoslangan bo‘ladi. Masalan, sug‘urta kompaniyalarining sug‘urta to‘lovlvrini 
to‘lash (qoplash), banklarda kredit summasini o‘z vaqtida va to‘liq qaytarishi va 
h.k. Mana shunday risk va noaniqlikka asoslangan operatsiya va bitimlar bo‘yicha 
operatsiya daromadliligini yoki samaradorligini hisob-kitob qilishga oliy 
moliyaviy hisoblash deyiladi. Ularning maqsadi kredit yoki qarzlarni olish, ma’lum 
muddatda va miqdordafoiz to‘lash, qoplash, moliya operatsiyalar bo‘yicha
risklarni va samaradorlikni baholash va h.k. bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarni 
tahlil qilishni miqdoriy metodlarini ishlab chiqishdan iboratdir. 
Aktuar hisoblashlar deganda biz moliyaviy biz moliyaviy kompaniyalarni 
(asosan qarz mablag‘lari bilan ishlovchi) mavjud aktivlarni kelgusidagi 
majburiyatlarni qoplashga mosligini bozorini baholashga tushinamiz. 
Endi moliyaviy hisob-kitoblarni amalga oshirishga o‘z e’tiborimizni 
qaratamiz. Bu ish maxsus metodlar yordamida amalga oshiriladi.
Ma’lumki, inflyatsiyaga uchramagan sharoitda ham yanvar oyida olingan 
1000 so‘m bilan, fevral oyida olingan 1000 so‘m o‘zaro teng emas. Pulning 
boshlang‘ich summasidagi o‘zgarishini aniqlash uchun ssudadan, qo‘yilmalardan 

---

336 
olingan daromadni hisoblash zarur. Pulning boshlang‘ich summasini foizlar 
qo‘shilishi bilan ortishi (ko‘payishi) yoki boshlang‘ich pul summasining o‘sish 
jarayoni oshgan qiymat deb yuritiladi. Pulning oshgan qiymati, odatda, sodda va 
murakkab foizlarda hisoblanadi. Bularning o‘zi oddiy va hisob stavkalariga (tijorat 
yoki bank ucheti ham deyiladi) bo‘linadi. Har qanday stavka ham 1 yilga 
belgilanadi.
Sodda foizlarda dekursiv metod bo‘yicha) oshgan qiymat summasi quyidagi 
formula bilan hisoblaniladi:
n
i
P
P
S




yoki
)
1
(