|
X. INNOVATsIYa
STATISTIKASI
Innovatsiya tushunchasi, ahamiyati va
statistikaning vazifalari
Innovatsion rivojlanishni ifodalovchi statistik
ko‘rsatkichlar tizimi
Innovatsion rivojlanishni statistik baholash
metodlari
Innovatsion rivojlanishni statistik tahlili
10.1. Innovatsiya tushunchasi, ahamiyati va statistikaning vazifalari
251
Keyingi paytda adabiyotlarda innovatika, innovatsiya, innovatsion rivojlanish,
innovatsion mahsulot, innovatsion jarayon degan terminlar ko‘p uchraydi. Lekin,
ko‘pchilik ushbu terminlarni farqiga bormaydi. Xo‘p bular bir narsami yoki
boshqa-boshqa ma’noga ega bo‘lgan terminlarmi?
Ayrim olimlarni fikricha innovatika bu mustaqil fan hisoblanadi. Uning bosh
vazifasi ishlab chiqarishning turli tarmoqlarida amaliy innovatsion faoliyatni
nazariy asoslarini shakllantirishdir, u fundamental va amaliy fanlarni jamiyatni
amaldagi ishlab chiqarish kuchiga aylantirishda asosiy qurol bo‘lib hisoblanadi va
uning yordamida nazariy bilimlarni aniq boylikka aylantirishda inson faoliyatining
barcha sohalariga to‘g‘ri ta’sir qiladi.
Innovatsiya yoki innovatsion mahsulotlarga turli xil ta’riflar berilgan.
Masalan, ayrim lug‘atlarda yangi kiritilgan qoida, yangilik deb ta’rif berilsa,
ayrimlarida uzundan-uzoq ta’rif keltiriladi. Keltirilgan ta’riflarni biri-biriga
o‘xshash bo‘lganini birlashtirsak quyidagi ma’no kelib chiqadi, innovatsiya – bu
yangi mahsulot, xizmat va texnologiya yoki yangi tashkiliy-iqtisodiy shakl timsoli,
loyihalashtirishda, ishlab chiqarishda, sotishda, iste’molda va utilizatsiya qilishda
aniq sifatiy ustunlikka ega bo‘lgan, oldingi mahsulot yoki tashkiliy-iqtisodiy
shakllarga nisbatan iqtisodiy va ijtimoiy mafaatni ta’minlaydigan faoliyat
natijasidir. Ayrim olimlar innovatsiya deganda barcha sohaga yangilik kiritishni
tushinishdi.
Umuman olganda innovatsiyaga turli ilm vakillari o‘ziga yaqin, aniqrog‘i
o‘ziga kerak nuqtai nazardan (texnologiyalar, kommertsiya, sotsial, iqtisodiy,
siyosiy va boshqalar) qarashadi. Bu omil innovatsiyaga umumiy ta’rif yaratishni
yanada qiyinlashtiradi. Buning ustiga ko‘pchilik innovatsiyani unga yaqin bo‘lgan
tushunchalar bilan aralashtiradi. Masalan, “ixtiro”, “yaxshilash”, “o‘zgartirish”,
“ilmiy-texnik taraqqiyot” so‘zlari bilan.
Bizni fikrimizcha, innovatsiyaga eng yaxshi ta’rifni O‘zbekiston Prezidenti
Sh.Mirziyoev berdilar.
U kishining fikricha – innovatsiya bu ilm, kitob o‘qish,
yangilik yaratish.
252
Mamlakatni innovatsion rivojlanishi, innovatsion jarayonni bosib o‘tishini
talab qiladi. Innovatsion jarayon bir necha segmentlarni o‘ziga birlashtiruvchi
murakkab birikma bo‘lib quyidagi lokal jarayonlarni o‘z ichiga oladi: – ITTKI
investitsiyalash; intelektual mahsulotni yaratish operatsiyalari yig‘indisi;
innovatsion marketing va iqtisodiy samaradorlikni statistik baholash; Start – UP
(istiqboldagi
ishlab
chiqarishni
shakllanishi;
ishlab
chiqarish
jarayoni
innovatsiyasi; innovatsiyani sotish va harakati jarayoni; innovatsiyani tarqatish,
kengaytirish va diversifikatsiyalash).
Innovatsion jarayon ko‘p qirrali va uni turli nuqtai nazardan ko‘rib chiqish
mumkin hamda u innovatsion faoliyatni kommertsiyalashni samaradorligini
xarakterlaydi ya’ni, uning iqtisodiy-statistik tahlili ishlanmani foydaliligi va
yaratilgan ilmiy g‘oyalarni natijadorligi darajasini aniq hisoblashga imkon beradi.
Innovatsion rivojlanish yoki rivojlanishni innovatsion yo‘li degan so‘zlarni
juda ko‘pchilik ishlatadi. Ushbu muammo bilan shug‘ullanish XX asrni boshida
boshlaganligiga qaramasdan hozirgacha innovatsion rivojlanish yo‘lini o‘zi nima
degan savolga bir xil javob yo‘q, buni ustiga mamlakat iqtisodiyotini innovatsion
rivojlanish yo‘lini va uni ta’minlash mablag‘larini tanlash bo‘yicha deyarli hech
narsaga erishilmayapti. Ushbu atamani birinchi bo‘lib ilmiy oborotga Y.Shumpetr
kiritgan (1912 y.) va uning fikricha innovatsion rivojlanishni tahlilida, asosiy
e’tiborni yangiliklarni tatbiq qilishga sabab bo‘luvchi o‘zaro harakat qiluvchi
omillarga qaratish zarur.
Ko‘pchilik olimlar ushbu taklif taqiqlash xarakteriga ega ekanligini hisobga
olgan holda innovatsion rivojlanishni yangi atamasini ilmiy oborotga kiritdilar. Bu
degani Y.Shumpetr g‘oyasidan voz kechildi emas, u innovatsion jarayonni bir
qismi bo‘lib qoldi. Keyingi paytlarda innovatsion rivojlanishini unga ta’sir qiluvchi
omillar orqali iqtisodiy-statistik baholanishi taklif qilina boshlandi. Asosiy
omillarga ta’lim (Djosh Lerner, Skott Shtern va boshqalar), yirik kompaniyalar
(Economics darsligi mualliflari Mokkonel K.R., Bryu S.L., Torressis va
boshqalar), yuqori malakali kadrlarni serobligi, xalqaro aloqalar, ichki talab va
boshqa olimlar kiritilmoqda.
253
Ayrim, nisbatan yosh olimlarning fikricha, innovatsion rivojlanish deganda
past texnologik ukladlardan yuqorisiga o‘tish tushuniladi. Jamiyat ishlab chiqarish
kuchlarini rivojlanishida miqdoriy va sifatiy keskin (sakrab o‘tishni) o‘zgarishlarni
ta’minlaydigan ulug‘ (revolyutsion) kashfiyotlarga texnologik uklad deyiladi.
Ma’lumki, yaqin 50 (2020-2070) yil ichida barcha millatlar, shu jumladan
O‘zbekiston xalqi ham, global informatsion va kommunikatsion tizim,
robototexnika, biotexnolgiya, nonotexnologiya, yuqori zakovatga asoslanib
yashaydi. Bularning barchasi fan talabchanligini oshirishni talab etadi. Ushbu
nafaqat mamlakatni rivojlanishiga fanni rivojlanishiga ham ta’sir etadi, aynan fanni
rivojlanishini tezlashtirishdi.
Shunday qilib, umumiy holda innovatsiya bu – Prezidentimiz aytganlaridek
ilmga asoslanish, kitob o‘qish va yaratish. Innovatsion jarayon esa – ilmga
asoslanib yangi texnologiya va ishlab chiqarish usulini paydo bo‘lishi,
iqtisodiyotni innovatsion rivojlanishi yaratilgan yoki taklif etilgan yangi
texnologiya, texnika va ishlab chiqarish usullarini amaliyotga qo‘llagan holda
jahonda raqobatdosh mahsulot va xizmatlar taklif etish va provard natijada aholini
turmush darajasini va hayot sifatini oshirishdir.
Innovatsion statistika vazifalari
:
Mamlakatni innovatsion rivojlanishi haqida ma’lumotlar to‘plash bo‘yicha
hisobot shakllarini yaratish va tadqiqot o‘tkazishni optimal usullarini tanlash;
Tasdiqlangan hisobot shakllari bo‘yicha ma’lumotlar to‘plash, tartibga
solish va tasvirlash;
Innovatsion rivojlanishni ifodalovchi statistik ko‘rsatkichlarni ishlab
chiqish;
Innovatsion rivojlanishni statistik baholash metodlarini yaratish va
takomillashtirish;
Statistik tahlil asosida mamlakatda innovatsion rivojlanish yo‘nalishlarini
aniqlash va prognozini tuzish;
Respublikani innovatsion rivojlanishini hozirgi holati va ustivor
yo‘nalishlari haqidagi ma’lumotlar bilan davlat boshqaruv organlarini ta’minlash.
254
Do'stlaringiz bilan baham: | 
