|
3.11-rasm. Jondor-Plyus savdo do‘konidagi bir kunlik tovaroborot hajmi, ming.so‘m
(radial diagramma)
Radial diagrammalar yopiq va spiral ko‘rinishda bo‘ladi.
Bir davr (yil) mobaynida o‘zgaruvchi hodisalar yopiq diagrammalar
yordamida tasvirlansa, spiral diagrammalar orqali necha davr (yil) ga tegishli
80
hodisalarning harakati tasvirlanadi va ular har bir davrga (yilga) tegishli mos
vaqtdagi (oy, kvartal) darajalarni solishtirish asosini yaratadi.
Radial diagrammalarni hosil qilishda 2 ta o‘lchov birligi qo‘llaniladi.
Birinchi o‘lchov doira bo‘yicha davrlar, ya’ni bir yilning 12 oyi uchun doirani 12
ta teng sektorlarga bo‘luvchi doira markazidan koordinata chiziqlari chiziladi.
Bunda har bir sektor orasidagi burchak yil uchun tegishli mos davrni ifodalaydi.
Ikkinchi o‘lchov doira radiusi uzunligi. Bunda har bir davrga tegishli hodisa
darajasi ma’lum bir masshtabda shkalalar orqali tasvirlanadi.
Grafiklar orqali variatsion qatorlar darajalari ham tasvirlanishi mumkin. Ular
asosan chiziqli diagrammalar orqali tasvirlanadi. Variatsion qatorlarni tasvirlovchi
grafiklarning
gistogramma, poligon, kumulyata va ogiva
deb ataluvchi turlari
mavjud. Ular to‘g‘ri chiziqli koordinatalar tizimida ifodalanadi.
Gistogramma
– bu intervalli variatsion qatorlarni tasvirlash uchun xizmat
qiladi. Bunda intervalli belgi o‘lchovlari koordinata tizimi abstsissasida, intervalli
belgining mos chastotalari (soni, vazni, salmog‘i va h.k.) esa ordinata o‘qida
ma’lum masshtabda shkalalarda belgilanadi.
Poligon
– diskret variatsion qatorlarni tasvirlash uchun qo‘llaniladi. Bunda
diskret qator o‘lchovlari abstsissa o‘qida, chastotalar esa ordinata o‘qida
tasvirlanadi va bu nuqtalar tutashtirilib siniq chiziq hosil bo‘ladi. Intervalli qatorni
ham poligon orqali tasvirlash mumkin. Bunda intervalli qatorni diskret qatorga
(qatorning yuqori va quyi chegarasi o‘lchovlari o‘rtachasi) shartli keltirish lozim.
Kumulyata egri chizig‘i
- har bir qatorning chastotalari qo‘shib borilishi
orqali chastotalar yig‘indisini ifodalovchi yangi qator tuziladi va har bir qator
(ham intervalli, ham diskret bo‘lishi mumkin) darajalari abstsissa o‘qida, yangi
tuzilgan chastotalar yig‘indisi ko‘rinishidagi darajalar ordinata o‘qida belgilanadi.
Ogiva
ham kumulyata egri chizig‘i ko‘rinishida bo‘ladi, lekin koordinata
o‘qlari turlicha bo‘ladi. Ya’ni abstsissa o‘qida chastotalar yig‘indisi, ordinata
o‘qida esa variatsion qator darajalari ifodalanadi.
Iqtisodiy hodisa va jarayonlarni tavsiflovchi statistik ma’lumotlarni
diagrammalardan farqli statistika xaritalarida ham tasvirlash mumkin.
81
Statistika xaritalari
– grafik tasvirlash shakllaridan biri bo‘lib, statistik
ma’lumotlarni hududlar bo‘yicha joylanishini chizmali geografik xaritalarda
ifodalanishidir. Hududlar bo‘yicha tasvirlash vositasi bo‘lib shtrixli chiziqlar, fonli
bo‘yash yoki geometrik shakllar hisoblanadi.
Statistika xaritalarining ikki shakli mavjud: xaritagramma, xaritadiagramma.
Xaritagramma
– bu sxematik geografik xarita bo‘lib, xaritada tasvirlangan
hududlarni ularga tegishli hodisa va jarayonlar xususiyati, sifat yoki miqdor
ko‘rsatkichi bo‘yicha shtrixli nuqta yoki chiziqlar, turli xil ranglar orqali
tasvirlashdir.
Xaritagramma fonli va nuqtali xaritagrammalarga bo‘linadi. Fonli
xaritagrammada hududlar ularni baholovchi darajalarga ko‘ra turli ranglar orqali
tasvirlanadi. Siyosiy dunyo kartasini bunga misol qilishimiz mumkin. Nuqtali
xaritagrammada darajalar nuqtalarning ma’lum bir zichligi, kattaligi orqali
ifodalanadi. Fonli xaritogrammalar asosan nisbiy va o‘rtacha miqdorlarni
ifodalashda, nuqtali xaritogrammalar esa asosan hajmli, miqdoriy ko‘rsatgichlarni
ifodalashda foydalaniladi.
Xaritalarning yana bir turi
xaritadiagrammalardir
. U geografik xaritalardagi
hududlar hodisalarini diagrammalarda tasvirlash orqali hosil qilinadi. Bunda
tasvirlovchi belgi(diagramma)lar bo‘lib nuqta, chiziq, ustun, lenta, kvadrat, doira,
har xil figuralar xizmat qiladi. Bu belgilar hududlarga tegishli hodisalarning
darajasiga yoki xususiyatiga ko‘ra turli o‘lchovda geografik xaritalarga
joylashtiriladi.
Siyosiy dunyo xaritasidagi shaharlarni ifodalovchi belgi – nuqtalar (doira)
xaritadiagrammaga misol bo‘ladi. Bunda nuqtaning kattaligi u shaharda aholi
sonini ifodalaydi.
Xaritadiagramma
xaritagrammalarga
nisbatan
geografik
holatlarni
o‘rganishda
qulayroq
hisoblanadi.
Unda
murakkab
statistik-geografik
ma’lumotlarni ko‘rinarli va tushunarliroq holda tasvirlash mumkin.
82
Biz ushbu bobda statistik grafiklarni tuzish qoidalariga va turlariga to‘xtaldik
xolos. Statistik grafiklarni qancha turi va shakli bor degan savolga, biz bu ish
tadqiqotchining mahorati va ijodkorligiga bog‘liq deb javob beramiz.
Shunday qilib, xulosa qilib aytganda, statistik grafiklar ijtimoiy-iqtisodiy va
siyosiy hodisalarni o‘rganishda muhim statistik qurollardan biri bo‘lib, ularda
o‘rganilayotgan hodisa va jarayonlarning tashqi tasviri yorqin namoyon bo‘ladi.
Ularni insoniyat hayotida uchraydigan hodisa va jarayonlarning oynasi deb atasak
xato bo‘lmasa kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: |
