Amerika osgud an'analari bixeviorizm

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI BUXORO VILOYATI BUXORO SHAHRI BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI

MUSTAQIL ISH
Mavzu: Amerika osgud an'analari - bixeviorizm.

Bajardi: Hamroyeva H.

O’qituvchi: Ostanov Sh.
Guruh: 9-3PPSS-20


Amerika osgud an'analari - bixeviorizm.

Bixeviorizm (ing . behaviour xulq) — 19-asrning oxiri — 20-asrdagi amerika psixologiyasining yetakchi oqimlaridan biri. B. taʼlimoti asosida odam va hayvon xulqida tashqi muhitdan boʻladigan taʼsir, qoʻzgʻatuvchi (stimul)ga javoban yuzaga keladigan xattiharakat va unga taalluqli nutqiy va hissiy javoblarning majmui yotadi. B. introspektiv psixologiya inqirozi sharoitida va hayvonlar psixikasini eksperimental tadqiq qilish taʼsiri ostida yuzaga kelgan. Chunki bunday tadqiqotlarda inson psixikasini oʻrganishda yetakchi boʻlgan oʻz-oʻzini kuzatish metodidan foydalanib boʻlmagan, shuninguchun hayvonlarga nazorat qilib turiladigan turkum taʼsirlar koʻrsatish va bu taʼsirlarga hayvonlar tomonidan beriladigan (berilayotgan) javob reaksiyalarini qayd etib borishga asoslangan tajriba metodikasi ishlab chiqilgan. Soʻng bu metodika odam psixologiyasini ham oʻrganishga koʻchirilgan. Pozitivizm falsafasi tamoyillari B.ning umummetodologik asosi boʻlib xizmat qilgan. Bu tamoyilga koʻra, fan, bevosita kuzatib boʻlmaydigan ongni emas, balki faqat bevosita kuzatsa boʻladigan narsalarnigina qayd etishi lozim. B. nuqtai nazaridan xulq "stimul—reaksiya" (S—R) aloqalarining majmui sifatida

talqin qilingan (tushunilgan). B.ning ilk gʻoyalari E.
Torndayk (1874— 1949) asarlarida oʻz aksini topgan. B. dasturi va shu atamaning oʻzi birinchi bor J. B. Uotson tomonidan taklif etilgan (1913). B. ilmiy asoslarining shakllanishiga V. M. Bexterev va I. P. Pavlovlarning ishlari katta taʼsir koʻrsatgan.
B. taʼlimotiga koʻra, odamda, u tugʻilgan vaqtda nisbatan oz (kam) sonli xulqning tugʻma tizimlari (nafas olish, yutish va shahri k.) mavjud boʻladi va keyinchalik shular ustiga ancha murakkabroq xulq jarayonlari qoʻshilib boradi. Muvaffaqiyatli reaksiyalar mustahkamlanib boradi va keyinchalik ham "effekt qonuni"ning qayta tiklanishi anʼanasiga ega boʻladi. Reaksiyalarning mustahkamlanib borishi "mashklar qonuniga" boʻysunadi, yaʼni bir xil stimullarga javoban bir xil reaksiyalarning qaytaqayta takrorlanaverishi natijasida bu reaksiyalar oʻz-oʻzidan yuzaga chiqaveradigan boʻlib qoladi.
B. 20-asrning 20- yillarida yuksak darajada rivojlandi. B. atamasi va tadqiqot metodikalarining asosiy gʻoyalari antropologiya, sotsiologiya va ped.ga ham tatbiq etildi. Xulqni oʻrganish borasida bir-biri bilan bogʻliq bu fanlar Amerikada bixevioral fanlar deb ataladigan umumiy nom
olgan. Hozir koʻp hollarda B. gʻoyalari saqlanib qolgan,

Ikkinchi jahon urushidan keyin B. anʼanalari qator tadqiqotlar, shuningdek dasturli taʼlim (Skinner) deb nomlangan amerika konsepsiyalarida davom ettirilgan.

Hozirgi zamon psixologiyasida B. jiddiy tanqid ham qilinadi. Buning sababi B.da ong , tafakkur, iroda va shahri k. asosiy tushunchalar psixologiyadan chetlashtiriladi, psixikaning ijtimoiylik tabiati inkor qilinadi va shularning oqibatida inson xulqi soddalashtirilib yuboriladi.
Buni chalkashtirib yubormaslik kerak Behavioralizm.
"Xulq-atvorni tahlil qilish" bu erga yo'naltiriladi. Boshqa maqsadlar uchun qarang Xulq-atvorni tahlil qilish (nomutanosiblik).
Bixeviorizm odamlar va boshqa hayvonlarning xatti-harakatlarini tushunishga tizimli yondashuv.^[1] Uning xulq-atvori a refleks bir-birining juftligi bilan uyg'otdi oldingi ogohlantirishlar atrof-muhitda yoki ushbu shaxsning tarixida, shu jumladan, ayniqsa kuchaytirish va jazo kutilmagan holatlar, individual oqim bilan birgalikda motivatsion holat va nazorat qiluvchi stimullar. Garchi bixeviouristlar odatda muhim rolni qabul qilsalar ham irsiyat xulq-atvorni aniqlashda ular birinchi navbatda ekologik hodisalarga e'tibor berishadi.
U falsafa, metodologiya va nazariya elementlarini birlashtiradi. Bixeviorizm 1900-yillarning boshlarida
reaktsiya sifatida paydo bo'ldi chuqur psixologiya va boshqa an'anaviy psixologiya shakllari, ular ko'pincha eksperimental tarzda sinovdan o'tkazilishi mumkin bo'lgan bashorat qilishda qiynalgan, ammo XIX asr oxiridagi oldingi tadqiqotlardan kelib chiqqan, masalan. Edvard Torndayk kashshof ta'sir qonuni, xulq-atvorni mustahkamlash yoki zaiflashtirish uchun oqibatlardan foydalanishni o'z ichiga olgan protsedura.
Yigirmanchi asrning birinchi yarmida, Jon B. Uotson rad etgan uslubiy bixeviorizmni o'ylab topdi introspektiv usullar va xatti-harakatlarni faqat kuzatiladigan xatti-harakatlar va hodisalarni o'lchash orqali tushunishga intildi. Faqat 30-yillarning 30-yillariga qadar B. F. Skinner yashirin xatti-harakatlar, shu jumladan idrok va his-tuyg'ular, kuzatiladigan xatti-harakatlar kabi bir xil o'zgaruvchan o'zgaruvchiga bo'ysunishni taklif qildi va bu uning falsafasi uchun asos bo'ldi. radikal bixeviorizm.^[2][3] Uotson va Ivan Pavlov neytral stimullarning reflekslarni qanday keltirib chiqarganligini (shartli) o'rganib chiqdi javob beradigan konditsioner, Skinner xulq-atvorni chiqaradigan diskriminativ (oldingi) stimullarni kuchaytirish tarixini baholadi; texnika sifatida tanilgan operatsion konditsionerligi.
Radikal bixeviorizmni qo'llash - ma'lum amaliy xatti-harakatlarni tahlil qilish- turli xil sharoitlarda, jumladan,
hayvonlarning amaliy xatti-harakatlari va tashkiliy xatti-harakatlarni boshqarish kabi ruhiy kasalliklarni davolashga autizm va giyohvand moddalarni suiiste'mol qilish.^[4][5][6] Bundan tashqari, bixeviorizm va kognitiv psixologik fikr maktablari nazariy jihatdan bir xil emas, ular ichida bir-birini to'ldirgan kognitiv-xulq-atvor terapiyalari, bu oddiy patologiyani o'z ichiga olgan ba'zi bir patologiyalarni davolashda foydali ekanligini ko'rsatdi fobiya, TSSBva kayfiyatning buzilishi.
Bixeviorizmning eng muhim toifalari rag'batlantirish, bu organizmga atrof-muhitning har qanday ta'siri, shu jumladan hozirgi vaziyat, reaktsiya va kuchaytirish, buning uchun inson atrofdagi odamlarning og'zaki yoki hissiy reaktsiyasi sifatida ham harakat qilishi mumkin. Shu bilan birga, sub'ektiv tajribalar zamonaviy bixeviorizmda inkor etilmaydi, balki bu ta'sirlarga bo'ysunadigan pozitsiyaga joylashtiriladi.
20-asrning ikkinchi yarmida bixeviorizm oʻrnini kognitiv psixologiya egalladi va bu psixologiya fanida hukmronlik qildi. Biroq, bixeviorizmning ko'plab g'oyalari hali ham psixologiya va psixoterapiyaning muayyan sohalarida qo'llaniladi.


Bixevioristik harakatning kashshoflaridan biri Edvard Torndik edi. Uning o'zi o'zini bixeviorist emas, balki "konnektsionist" (inglizchadan. "Connection" - aloqa) deb atagan.
Aql-idrok assotsiativ xususiyatga ega ekanligi Gobbes davridan beri ma'lum. Spenserdan keyin intellekt hayvonga atrof-muhitga muvaffaqiyatli moslashish imkonini beradi, degan umumiy qabul qilingan. Ammo birinchi marta aynan Torndik tajribalari aqlning tabiati va uning funksiyasini g‘oyalar yoki ongning boshqa hodisalariga murojaat qilmasdan o‘rganish va baholash mumkinligini ko‘rsatdi. Assotsiatsiya endi oldingi assotsiativ nazariyalardagi kabi g'oyalar yoki g'oyalar va harakatlar o'rtasidagi aloqani emas, balki harakatlar va vaziyatlar o'rtasidagi aloqani anglatmaydi.
Butun o'quv jarayoni ob'ektiv nuqtai nazardan tasvirlangan. Torndike Wenning "sinov va xatolik" g'oyasini xatti-harakatlarning tartibga soluvchi boshlanishi sifatida ishlatgan. Ushbu boshlanishni tanlash chuqur uslubiy asoslarga ega edi. Bu psixologik fikrni uning ob'ektlarini deterministik tushuntirishning yangi usuliga qayta yo'naltirishni belgilab berdi. Darvin "sinov va xato" rolini alohida ta'kidlamagan bo'lsa-da, bu

tushuncha, shubhasiz, uning evolyutsion ta'limotining asoslaridan biri edi. Organizm xulq-atvorining tuzilishi va usullarida tashqi muhitning doimiy o'zgaruvchan sharoitlariga javob berishning mumkin bo'lgan usullarini oldindan aytib bo'lmasligi sababli, bu xatti-harakatni atrof-muhit bilan muvofiqlashtirish faqat ehtimollik asosida amalga oshiriladi.

Evolyutsion ta'limot mexanik sabablar bilan bir xil o'zgarmaslik bilan ta'sir qiluvchi ehtimollik omilini kiritishni talab qildi. Ehtimolni endi sub'ektiv tushuncha sifatida ko'rib bo'lmaydi (Spinoza fikricha, sabablarni bilmaslik natijasi). "Sinov, xato va tasodifiy muvaffaqiyat" tamoyili, Torndikning fikriga ko'ra, rivojlanishning barcha darajalarida jonzotlarning xatti-harakatlarning yangi shakllarini egallashini tushuntiradi. Ushbu printsipning afzalligi an'anaviy (mexanik) refleks sxemasi bilan solishtirganda juda aniq. Refleks (Sechenovgacha bo'lgan tushunchada) qat'iy harakatni anglatadi, uning borishi asab tizimida ham qat'iy o'rnatilgan usullar bilan belgilanadi. Ushbu kontseptsiya bilan organizmning reaktsiyalarining moslashuvchanligini va uni o'rganishni tushuntirish mumkin emas edi.