Amaliy vaziyfa O’quvchilarning nеyrоpеdаgоgik xususiyatlari va bilish jaroyonlari. Reja

3.Yarimsharlar assimetriyasi va bolalarning gender farqlari.

Bolalarni maktabga tayyorlash , boshlang’ich sinfda ta’lim tarbiya berish ularning yoshiga mos ravishda qiyin bo’lmagan birlamchi bilim, ko’nikma va malakalarni egallashlariga qaratilgan bo’lishi bilan birga ularda nutq, tafakkur va axloqiy sifatlarni rivojlantirish bilan o’zaro uyg’unlikda amalga oshishini taqazzo etadi. Chunki bu bosqich bolalarni o’ta murakkab psixikaga ega bo’lgan insonga aylanayotgan davri bo’lib, bu davrda ularning bilimlari o’zlashtirishi hamda bilish faolligi bir qadar o’ziga xosliklarga ega.

Ushbu o’ziga xosliklardan biri – bosh miya yarimsharlari assimetriyasi tipining inson jismiga ham bog’liq ekanligidir. Bu hol fanda “insonning gender xususiyatlari” deb ataladi. Ingliz tilida “gender” tushunchasi “jins” ma’nosini anglatadi. Inson rivojlanishda gender farqlari o’tgan asrning 80-yillaridan boshlab genetika, psixalogiya, sotsalogiya, falsafa sohasidagi olimlarda kata qiziqish uyg’otdi.O’zbekistonda ender masalasi ko’pincha oila muommolari doirasida o’rganilishi an’anaga aylangan. Qator tadqiqotlarda ( E.G’’oziyev, G’.SHomurodov, V.Karimova, I.Yokubov, B.Qodirov, S.Mirhosilov, E.Usmonov, F. Akramova, L.Karimova, N.Salayeva va boshqalar) oilaviy hamda shaxslararo o’zaro munosabatlar doirasida alohida ahamiyat kasb etgan gender tafovutlar o’rganilgan. Tadqiqotda er-xotinva oiladagi sibiling Munosabatlarning bola shaxsiga ta’siri, jumladan erkaklik va ayollik fazilatlari shakillanishidagi o’rni o’rganilgan, ilmiy xulosalar chiqarilgan.Bu kabi ota- ona munosabatlarining farzandlarga gender ta’siri muommosi M.Salaevning hamda tadqiqotlar predmetiga aylangan. Xususan, o’zbek oilalarida otalarga nisbatan onalarning farzandlarga o’ta g’amxo’rligi, ya’ni ularning qiyinchiliklardan saqlash, ziyon yetkazib qo’yishdan qo’rqish, farzandning o’ziga bog’langanligi va tobeligini rag’batlantirish, ularda shahvoniylik va tajovuzkorlikni bosish kabi xususiyatlarning kuchliligi, onalarda otalarga nisbatan demokratiklikning kuchliligi isbotlangan.Neyropsixalogiya fani bosh miya yarimsharlari faoliyati insonning gender farqlari bilan o’zaro bog’liqligi e’tirof etilgan. Shu bois bolalarga neyropedagogik tashxis qo’yishda ularning yetakchi juft organlar(qo’l, ko’z, quloq) kombinatsiyasi bilan birga gender farqlari ham hisobga olinadi.Bolalar hayotining birinchi yillridanoq xulqi va psixikasi uning jinsiga ham bog’liqligi bilinadi. O’g’il va qiz bolalarda ilk yoshlaridanoq xulqi va psixikasi uning jinsiga ham bog’liqligi bilinadi. O’g’il va qiz bolalarda ilk yoshlaidanoq bosh miya faoliyati bir- biridan farq qilganligi tufayli, psixik jarayonlarning kechishi ham bir- biridan ajralib turadi. Masalan, yangi tug’ilgan o’g’il bolaning vazni va bo’yi ko’p hollarda qizlardan kata. Biroq bir necha kundan so’ng, chehralar va odamlarning o’g’il bollarga qaraganda qizlar ko’proq e’tibor bera boshlaydilar. Qizlar o’g’il bolalarga qaraganda tezroq tilga kiradilar.Ma’lumki kichik yoshdanoq turli jinsdagi bolalarning kiziologik jihatlari bir- biridan farq qiladi- qiz bolalarning teri va eshitish organlari o’g;il bolalarnikiga qaraganda yuaroq joylashgan bo’lib, nisbatan senzetevligi bilan ajralib tursa , o’g’il bolalarning to’laqonli psixik rivojlanishlari uchun kengroq muhit talab qilinadi. Bolalarning neyropsixalogik xususiyatlarini tadqiq etgan V.P.Bianki va E.B.Filippinovalar turli jinsdagi bolalar psixikasidagi farq ular hyotining birinchi yilidanoq xulq- atvorida namoyon bo’lib, o’g’il va qiz bolalarda psixik jarayonlarning borishidagi farqbosh miya yarimsharlari funksiyalarining bir- biridan keskin farq qilishi bilan bog’liq bo’lishini ta’kidlaganlar.Bolalaning ijtimoiylashuv jarayonida u bilan muloqotga kirgan har bir inson atrof- muhit, xulq- atvor to’g’risidagima’lumotlarni , birinchi navbatda, so’z orqali yetkazadi va tushuntiradi. Dunyoni anglash jarayoni bolani tushunish va anglash imkoniyatlari doirasidagina amalga oshiriladi. Biroq, shunday bo’lsada, o’g’il va qiz bolalarning ijtimoiylashuv jarayonida ularning nutqi va tafakkuri turlicha tezlik va hajimda rivojlanadi.. E.Yu.Davidova, N.L.Gorbachevska va L.P.Yakupovalarning tadqiqotlarida 6yoshdan 10 yoshgacha bo’lgan bolalarda visual hamda verbal xotiraning rivojlanishi ularning gender farqlari bilan bog’liqligi aniqlangan. Bu yoshda qizlarda audial xotira o’g’il bollardagiga nisbatan yaxshi rivojlanganligi qayd qilingan.

Biroq, 11yoshdan so’ng sezilarli darajada regresskuzatilib, o’g’il bolalarning visual xotira ko’rsatkichlari ma’lum darajada o’sgan. Shu yoshda fanlarni o’zlashtirishi qiyin qizlar o’zlashtirishi yaxshi qizlardan visual xotiraning pastligi bilan farq qilganlar. 10 yoshdagi o’g’il bolalar orasida esa xotira ko’rsatkihlaribilan fanlarni o’zlashtirishlarida o’zaro bog’liqlik kuzatilmagan.N. Nekolaenoning e’tirof etihicha , bolalar yoshining barcha diapazonlarida qiz bolalarning audial (verbal) xotira hajmi o’g’il bolalarnikiga qaraganda ancha kengligi bilan farq qiladi. Masalan,9-11 yoshdagi qiz bolalarning verbal xotira ko’rsatkichlari 12-15 yoshlarida ham deyarli o’zgarmay qolaveradi. Biroq, 12-15 yoshlarga kelib o’g’il bolalarda verbal xotira ko’rsatkichlarining birmuncha pasayishi kuzatiladi.

Bosh miya yarimsharlarining o’zaro aloqasi uchun mas’ul bo’lgan qadoqsimon tanadagi nerv hujayralari ma’lumotlarni sintez qilish vazifasini bajaradi . qadoqsimon tanadagi nerv hujayralarining umumiy soni o’g’il bolalardagiga qaraganda qiz bolalar tomonidan ma’lumotlarni sintez qilish jarayoni yaxshiroq amalga oshirilishi ta’minlaydi. Sintez intutsiyasining asosini tashkil qiladi, analiz(tahlil) esa – mantiqning . SHu sababli qizlada intutsiya yaxshi rivojlangan bo’lib, ular o’z suhbatdoshining kayfiyatini uning yuziga qarab o’g’il bolalarga qaraganda aniqroq his qila oladilar.

Qizlarda verbal xotira hajmi va tafakkur o’g’il bolalardagiga qaraganda nisbatan yuqoriroq bo’lgani bois, ularda verbal ta’lim nisbatan muvaffaqqiyatli kichadi.Verbal xotira va ta’lim chap yarimshar funksiyasiga bog’liq bo’lganligi sababli, qizlarda chap yarimsharlar ancha ilgari , kichik yoshlik chog’idanoq boshlanadi. Mazkur masalaga kengroq qaraydigan bo’lsak , ayol va erkakni intelektining koefsenti IQ testlari bo’yicha deyarli bir xil bo’lsada, iqtidorli erkakalarga qaraganda iqtidorli ayollar taxminan 3% ko’pchilikni tashkil etar ekan.

Bolalar bosh miya yarimsharlari faoliyatining gender farqlari bilan o’zaro bog’liqligigadoir ilmiy tadqiqotlar natijalari tahliliga tayanib, ularni tarbiyalash va o’qitish jarayonini tashkil etishda quydagi holatlarni hisobga olish maqsadga muvofiq bo’ladi.

• 
  Bolalarda psixik jarayonlar ularning bialogik jinsidan qatiy nazar (mas’kulin ya’ni erkaklarga xos ) yoki feminen ( ya’ni aayollarga xos) tipida kichadi.
  
• 
  Genetik nuqtayi nazardan ko’p hollarda o’g’il bola bosh miyasining o’ng yarimsharlari yaxshi rivojlangan bo’lib, bu yarimsharlar predmetlar shakli va tarkibi to’g’risida ko’rish va eshitish orqali olingan ma’lumotlar tahlili hamda abstract tafakkur uchun javob beradi.
  
• 
  O’g’il bolalar bosh miyasining o’ng va chap yarimsharlari bir- biridan keskin farq qiladigan aniq vazifalarni bajarsa , qizlarning bosh miya yarimsharlari qat’iy chegaralanmagan bo’lib, nisbatan differiansiallashgan tarzda belgilangan.
  
• 
  Verbal xotira va ta’lim chap yarimsharlar funksiyasiga bog’liq. Qizlarda verbal xotira hajmi tafakkur va o’g’il bolalardagiga nisbatan yuqoriroq rivojlanganligi sababli verbal ta’lim nisbatan muvaffaqqiyatli kichadi.
  
• 
  O’g’il bolalardagiga nisbataqizlarda ma’lumotlarni sintez qilish jarayoni yaxshiroq kechadi.