Amaliy psixologiya” kafedrasi “Umumiy psixologiya” fanidan

1.2. Diqqatning funksiyalari
Diqqat inson hayotida katta ahamiyatga ega. Har qanday faoliyatni amalga oshirish uchun zaruriy shartdir. Bu bizning barcha aqliy jarayonlarimizni to‘liq bajaradigan diqqat; faqat diqqat atrofimizdagi dunyoni idrok etish imkonini beradi. Ammo e’tibor faqat muvaffaqiyatli faoliyat uchun shart emas. Bu shaxsiyatning umumiy zaxirasi, insonning ijtimoiy yo‘nalishi haqida ko‘p narsalarni aytishi mumkin.
Diqqat muammosi an’anaviy ravishda ilmiy psixologiyaning eng muhim va murakkab muammolaridan biri hisoblanadi. Biz ishning maqsadini shakllantirdik, ya’ni diqqat va xususiyatlarning asosiy turlarini shaxs tomonidan ma’lumotni idrok etishga ta’sirini kuzatish uchun o‘rganish. Kurs ishining maqsadi muammolarni hal qilishni belgilab berdi: · diqqatni aqliy jarayon sifatida ko‘rib chiqish. Diqqatning xususiyatlari va xususiyatlarini aniqlash. 1-bob. Diqqat haqida umumiy tushuncha
Diqqatning ta’rifi va vazifalari. Diqqat inson psixikasining alohida xossasidir. U o‘z-o‘zidan mavjud emas - fikrlash, idrok, xotira yoki harakatdan tashqarida. Siz shunchaki diqqatli bo‘lolmaysiz - faqat biron bir ishni bajarib, diqqatli bo‘lishingiz mumkin. Shuning uchun biz e’tiborni ongning muayyan ishni bajarishga ma’lum, tanlab yo‘naltirilishini chaqiramiz. Diqqatning namoyon bo‘lish shakllari xilma-xildir. Masalan, diqqatni sezgi organlarining ishiga, masalan, ko‘rish yoki eshitish diqqatiga, shuningdek, yodlash, fikrlash va harakat faoliyatiga qaratish mumkin. Inson hayoti va faoliyatida diqqat juda ko‘p turli funktsiyalarni bajaradi.
Biz ushbu xususiyatlarning bir nechtasini ta’kidlamoqchimiz, bizning fikrimizcha, eng muhimi. Shunday qilib, funktsiyalardan birini namoyish qilish uchun biz misol keltirmoqchimiz: biz biron bir tadbirdamiz va qiziqarli suhbatga berilib ketamiz. To‘satdan biz boshqa mehmonlar guruhidagi kimdir tomonidan ohista tilga olingan ismimizni eshitamiz. Va biz tezda e’tiborimizni bu odamlar o‘rtasidagi suhbatga qaratamiz va o‘zimiz haqimizda fikrlarni eshitamiz. Ammo shu bilan birga, biz ikkinchi guruhga sozlanganimiz va birinchisidan uzilganimiz sababli, avvalgi suhbatning mavzusini sog‘inamiz. Bu "partiya fenomeni" deb nomlanuvchi juda dolzarb ma’lumotlarning ta’siriga misoldir.Bu signalning yuqori ahamiyati (uning intensivligi emas) va boshqalar biz haqimizda qanday fikrdaligini bilish istagi yo‘nalishdagi o‘zgarishlarni belgilab berdi.
Yo‘nalishlilik diqqatning muhim funksiyasi deb hisoblaymiz, chunki bunda birinchi navbatda aqliy faoliyatning tanlab olish xususiyati, uning ob’yektlarining qasddan yoki qasddan tanlanishini anglash zarur, yo‘nalish tushunchasi ham o‘z ichiga oladi. faoliyatni ma’lum vaqt davomida saqlab qolish.keyin bu tanlovni saqlab qolishingiz kerak, uni saqlashingiz kerak.Biz e’tiborga olishimiz kerak bo‘lgan keyingi funktsiya - bu diqqatni jamlash, faoliyatni chuqurlashtirish.Biz buni ham muhim deb bilamiz, chunki inson oldida qanday vazifa turgan bo‘lsa, uning diqqati qanchalik shiddatli, shiddatli, chuqurroq bo‘ladi va aksincha, vazifa shunchalik oson bo‘ladi, uning e’tibori kamroq chuqurroqdir. Shu bilan birga, diqqatni jamlash barcha begona narsalardan chalg‘itish bilan bog‘liq.
Biz ushbu muammoni hal qilishga qanchalik ko‘p e’tibor qaratsak, atrofdagi hamma narsani kamroq sezamiz va aniqrog‘i, biz nima sodir bo‘layotganini tabiiy ravishda sezamiz, lekin noaniq. Shunday qilib, har qanday ob’ektga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lgan holda, bu ob’ekt bizning ongimiz markazida bo‘lib chiqadi, qolgan hamma narsa hozirgi paytda zaif idrok qilinadi va idrok qilinadigan narsaning chekkasida bo‘lib chiqadi. Shuningdek, bizning fikrimizcha, faoliyatni nazorat qilish va tartibga solish ham kam ahamiyatli funktsiya hisoblanadi, chunki bu tufayli fikrlash aniq, aniq bo‘ladi, g‘oya va fikrlar faoliyat tugagunga qadar, uning maqsadi aniqlanmaguncha ongda saqlanadi. erishilgan. Shunday qilib, biz diqqat tushunchasini ko‘rib chiqdik va diqqatning asosiy funktsiyalarini aniqladik.
Diqqatning fiziologik mexanizmlari ma’lum nerv markazlarining qo`zg‘alishi va miyadagi boshqa nerv markazlarining tormozlanishi bilan bog‘liqdir. Bu mexanizm sub’ekt (organizm) uchun ahamiyatli bo`lgan qo`zg‘atuvchilarni ajratishni, psixik faoliyatning yo`nalganligini ta’minlaydi. Bunday yo`naltirilishga orientatsiya (tushunib olish) refleksini misol qilib keltirish mumkin. Har qanday yangi qo`zg‘atuvchi (agar u yetarli darajada kuchli bo`lsa) bu refleksni, I.P.Pavlov aytganidek, "nima u" degan refleksni keltirib chiqaradi. Bu sodda turdagi diqqatning fiziologik asosidir.
Tadqiqotlarning ko`rsatishicha, orientatsiya (tushunib olish) refleksi paydo bo`lgan paytda xuddi uyqudan uyg‘onib bedorlikka o`tishdagidek o`zgarish hosil bo`ladi. I.P.Pavlov tomonidan kashf qilingan nerv jarayonlarining induksiyasi qonuni diqqatning fiziologik asoslarini tushunib olish uchun muhim ahamiyatga ega. Nerv jarayonlarining induksiyasi qonuniga asosan bosh miya po`stining bir joyida maydonga kelgan qo`zg‘alish jarayonlari bosh miya po`stining boshqa joylarida tormozlanish jarayonlarini yuzaga keltiradi. Va aksincha bosh miya po`stining bir joyida yuzaga kelgan tormozlanish jarayoni bosh miya po`stining boshqa joyida kuchli qo`zg‘alishni yuzaga keltiradi.
A.A.Uxtomskiy tomonidan ilgari surilgan dominantlik printsipi ham diqqatning fiziologik asoslarini tushunishda muhim rol o`ynaydi. Bu printsipga asosan, miyada qo`zg‘alishning har doim ustun turadigan hukmron uchog‘i mavjud, bu hukmron qo`zg‘alish uchog‘i ayni paytda miyaga ta’sir qilib, unda yuzaga kelayotgan hamma qo`zg‘alishlarni qandaydir ravishda o`ziga tortib oladi va buning natijasida boshqa qo`zg‘alishlarga nisbatan uning hukmronligi yanada oshib boradi. Bunday qo`zg‘alish uchog‘ining paydo bo`lish asosi mazkur qo`zg‘atuvchining kuchigagina bog‘liq bo`lmay, balki nerv tizimining ichki holatiga ham bog‘liq bo`ladi. Bu hol psixologik jihatdan biror qo`zg‘atuvchilarga diqqatning qaratilishi va ayni chog‘da ta’sir qilib turgan boshqa qo`zg‘atuvchilardan chalg‘ishda ifodalanadi.
Diqqat muammosi an’anaviy ravishda psixologiyaning eng muhim va murakkab muammolaridan biri hisoblanadi. Diqqatning inson hayotidagi ahamiyati, uning ongli tajriba mazmunini tanlash, yodlash va o‘rganishdagi hal qiluvchi roli aniq. F.Vorden ta’kidlaganidek, sog‘lom fikr nuqtai nazaridan “diqqat hodisasi xulq-atvor fanida muhim o‘rin tutadi, lekin, g‘alati bo‘lsa, unday emas, psixologiya darsliklarida esa, “Diqqat hodisasi” ni o‘z ichiga oladi, deb taxmin qilish mumkin. qoida tariqasida, u kamtarona va ko‘zga tashlanmaydigan pozitsiyani egallaydi ".
Diqqat odatda idrok, xotira yoki fikrlash kabi maxsus aqliy jarayon hisoblanmaydi. Ammo bu ular uchun "o‘zini qurbon qilish" kabi ko‘rinadi va bizning ongimizning muvaffaqiyatli va to‘g‘ri ishlashini ta’minlaydi. Siz umuman ehtiyot bo‘lolmaysiz. Diqqat har doim ma’lum o‘ziga xos ruhiy jarayonlarda namoyon bo‘ladi: biz qaraymiz, tinglaymiz, hidlaymiz, vazifani o‘ylaymiz yoki dunyodagi hamma narsani unutib, insho yozamiz. Diqqat tashqi olamdagi predmetlarga yoki insonning ichki hayotiga qaratilishi mumkin.
Diqqat xususiyatlarini rivojlantirish bo‘yicha kundalik, tizimli ishsiz, muvaffaqiyatli faoliyat bo‘lishi mumkin emas, o‘quv materialini to‘liq o‘zlashtirib bo‘lmaydi; aqliy faoliyat maqsadli va unumli davom eta olmaydi, agar inson o‘z ishiga diqqatini qaratmasa. Bola qanchalik iqtidorli bo‘lmasin, agar uning diqqati noto‘g‘ri tashkil etilgan bo‘lsa, ko‘pincha e’tiborsiz va chalg‘itadigan bo‘lsa, u doimo bilimda bo‘shliqlarga ega bo‘ladi. Diqqat asosan talabaning muvaffaqiyatli ishining borishi va natijalarini belgilaydi. Bu talabaning kognitiv faoliyatga tezroq qo‘shilishiga hissa qo‘shadi, kelgusi ish uchun dastlabki tayyorgarlikni yaratadi.
Darhaqiqat, psixologik hodisalar tizimida diqqat alohida o‘rin tutadi. U boshqa barcha psixik jarayonlarga kiradi, ularning zaruriy momenti sifatida ishlaydi va uni ulardan ajratish, ajratib olish va "sof" shaklda o‘rganish mumkin emas. Shunday qilib, diqqatni rivojlantirish masalasi dolzarb bo‘lib kelgan va bo‘ladi va bu bizning ishimiz mavzusini tanlashga olib keldi: "Diqqat psixologiyasi". Shu munosabat bilan biz quyidagilarni aniqladik: Mavzuning dolzarbligi shundaki, diqqat insonning kundalik hayotida juda muhim bo‘lib, ong inson hayotining mazmunini his qilish va turli vaziyatlarni tahlil qilishga yordam beradi. Shuning uchun e’tibor nima ekanligini, uni qanday yaxshilash mumkinligini ko‘rib chiqish va ong insonga ma’naviy qadriyatlarni anglash va jamiyat uchun foydali his qilish uchun qanday yordam berishini ko‘rish muhimdir.
Ilmiy psixologiyada e’tibor muammosi bir oz ajralib turadi va tadqiqotchilar ushbu tushunchani va uning ortida turgan hodisalarni izohlashda jiddiy qiyinchiliklarga duch kelishadi. Bu holat ikkita muhim nuqta bilan bog‘liq. Birinchidan, ko‘plab mualliflar aqliy jarayon sifatida diqqatning "qaramligi" ni ta’kidlaydilar. Ikkinchidan, diqqat sub’ekt faoliyatining aqliy quroli bo‘lib, unga tashqi dunyo bilan tashqi ta’sir o‘yinchoqlari bo‘lmaslik imkonini beradi. Diqqat muammosi dastlab ong psixologiyasi doirasida ishlab chiqilgan.
Asosiy vazifa insonning ichki tajribasini o‘rganish deb hisoblangan. Ob’ektiv eksperimental usuldan foydalanib, V. Vundt vizual va eshitish stimullariga oddiy reaktsiyalar sub’ektning ushbu stimulni idrok etishga bo‘lgan munosabatiga bog‘liqligini aniqladi. U har qanday mazmunning ongga oddiy kirishini idrok etish (idrok) va aniq ongni alohida mazmunga qaratishni - diqqat yoki apperseptsiya deb atagan. Vundtning E.Titchener va T.Ribot kabi izdoshlari uchun e’tibor ularning psixologik tizimlarining asosiga aylandi.
Diqqatning genetik nazariyasining eng rivojlangan qoidalarini E.Titchener ishlab chiqdi, shundan kelib chiqib, diqqatning o‘zining mashhur ma’nosi bilan farq qiladigan ikki shakl, ya’ni: passiv yoki ixtiyoriy, diqqat va faol yoki ixtiyoriy, diqqat; aslida ma’naviy taraqqiyotning turli bosqichlariga xosdir. Ular bir-biridan oldingi va keyingi shakl sifatida faqat murakkabligi bilan farq qiladi, lekin ular bir xil turdagi ongni namoyon qiladi, ammo bizning ruhiy o‘sishimizning turli davrlarida. Ularning har birining farqi va tabiati Titchener ularning paydo bo‘lish shartlaridan bilib olishga harakat qiladi. T.Ribot, D.N. kabi taniqli psixologlar. Uznadze, L.M. Vekker, P.Ya. Galperin.
Diqqatning qiziqarli va qarama-qarshi xususiyatlari diqqatning kelib chiqishi va mohiyatini turli yo‘llar bilan izohlagan ko‘plab olimlarning fikrlarini jalb qildi. N.N. Lange diqqat muammosiga quyidagi asosiy yondashuvlarni ajratib ko‘rsatdi:
1. Dvigatel moslashuvi natijasida e’tibor. Biz diqqatni bir ob’ektdan ikkinchisiga xotirjam o‘tkazishimiz mumkin bo‘lganligi sababli, mushaklarning harakatlarisiz diqqatni jalb qilish mumkin emas. Sezgi a’zolarini eng yaxshi idrok etish shartlariga moslashtiradigan harakatlardir.
2. Ongning chegaralangan doirasi natijasida diqqat. I. Gerbert va V. Hamilton ong hajmi deganda nimani anglatishini va uning qiymati nima ekanligini tushuntirmasdan, kuchliroq g‘oyalar kamroq kuchli g‘oyalarni siqib chiqaradi yoki bostiradi, deb hisoblashadi.
3. Emotsiya natijasida e’tibor. Ayniqsa, ingliz assotsiatsiya psixologiyasida ishlab chiqilgan bu nazariya, diqqatning taqdimotning qiziqarliligiga bog‘liqligini ko‘rsatadi. J. Mil ko‘rsatgan: "... yoqimli yoki og‘riqli yoki g‘oyaga ega bo‘lish va ularga e’tiborli bo‘lish bir narsadir".
4. Diqqat appersepsiya natijasida, shaxsning hayotiy tajribasi natijasida.
5. Diqqat ruhning maxsus faol qobiliyati sifatida. Ba’zi psixologlar asosiy va faol fakultet sifatida e’tibor berishadi, ularning kelib chiqishi tushunarsizdir.
6. Diqqat nerv qo‘zg‘atuvchisining kuchayishi sifatida. Diqqat markaziy asab tizimining mahalliy tirnash xususiyati kuchayishi bilan bog‘liq.
7. Asabni bostirish nazariyasi diqqatning asosiy haqiqatini - bir tasvirning boshqasidan ustunligini - asosiy fiziologik nerv jarayonining boshqa tasvirlar va harakatlar asosidagi fiziologik jarayonlarni kechiktirishi yoki bostirishi bilan izohlaydi, buning natijasi haqiqatdir. ongning alohida kontsentratsiyasi.
Diqqatning eng mashhur psixologik nazariyalaridan biri T.Ribot tomonidan taklif qilingan. U e’tibor, zaiflashgan yoki kuchayganidan qat’i nazar, har doim his-tuyg‘ular bilan bog‘liq va ular tomonidan yuzaga keladi, deb hisoblagan. Hissiyotlar bilan ixtiyoriy diqqat o‘rtasida ayniqsa yaqin munosabatni ko‘rgan T.Ribot bunday e’tiborning intensivligi va davomiyligi bevosita diqqat ob’ekti bilan bog‘liq bo‘lgan emotsional holatlarning intensivligi va davomiyligi bilan bog‘liq deb hisoblagan. Ixtiyorsiz diqqat ham butunlay ajoyib holatlarga bog‘liq.
Ixtiyoriy diqqatning ijtimoiy mohiyatini birinchi bo`lib ko`rsatgan T.Ribot ham diqqatning bu shakli rivojlanib borishini va umumiy taraqqiyotda uning tashqaridan ichkariga o`tishini ko`rsatdi. Ixtiyoriy diqqat asta-sekin ichki operatsiyaga aylanadi va nihoyat, ma’lum bir davrda u tugallanadi. Boshqa hamma narsa o‘z-o‘zidan ketishi uchun o‘zingizni muayyan sharoitlarda, ma’lum bir muhitda topish kifoya. Diqqatni to‘plam tushunchasiga bog‘laydigan yana bir nazariya mavjud. D.N.ga ko‘ra o‘rnatish. Uznadze, diqqat bilan bevosita bog‘liq. Ichkarida u inson e’tiborining holatini ifodalaydi. Bu, xususan, nima uchun e’tiborning etishmasligi bilan bog‘liq bo‘lgan impulsiv xatti-harakatlar sharoitida, sub’ekt shunga qaramay, to‘liq boshdan kechirishi mumkinligini tushuntiradi.