Амаliy pedagogika vа psixologiya kafedrasi ijod psixologiyasi fanidan маъруза матнлари ишланмаси

Амалий машғулотлар учун вазифалар

1. 
   Шахснинг ижодкорлик хусусиятини аниқловчи тестлар топинг.
   
2. 
   Œз шахсинигиздаги ижодкорлик хусусиятларини тестлар ёрдамида аниқланг.
   
3. 
   Юмор ҳиссининг ижодга алоқасини таҳлил қилинг.
   

VIII mavzu. ИЛМИЙ ВА БАДИИЙ ИЖОД

Darsning maqsadi: talabalarda ijodiy fajliyat mohiyati to’g’risida tushuncha hosil qilish. Ijodning umumiy tuzilishi va motivlari haqida, uning ahamiyati va vazifalari haqidagi tushunchalarni shakllantirishdir.
Tayanch iboralar: ilmiy, mantiqiy fikr, ijod, badiiy, hissiyot, psixika.
Dars o’tish usuli: ma’ruza.
Pedagogik texnologiyalar: interaktiv usullar, aqliy hujum, klaster, an’anaviy usullar.
Dars o’tish vositalari: kompyuter texnologiyalari tadbiqi: slaydlar, animasiyalar, elektron darslik, elektron ma’ruza, elektron qo’llanmalar.
Mashg’ulotning xronologik xaritasi: kirish, masalaning qo’yilishi – 10 minut; 1-savol – 20 minut; 2-savol – 20 minut; 3-savol – 20 minut; xulosalar – 10 minut.


Darsning mazmuni:


VIII.1. Ижод босқичлари. Ижодни қадимдан бадиий ва илмий турларга бœлишади. Бадиий ижод жараёнини одатда уч босқичга бœлишади: œйлаш, œй-фикрни режага солиш, режани моддий шакллантириш. Аслида ижод қатъий белгиланган режа ва босқичларда амалга ошмайди. Ҳар бир босқич ижод жараёнининг зарур ва яхлит компонентини ташкил қилиб, доимо бир-бири билан боғлиқ бœлади. Ижод ҳосиласини, масалан, тасвирий санъат асарини олдиндан «кœриш» мумкин эмас. Адабиётда ғоя, mavzu, сюжет, композиция асосий босқичлар ҳисобланса, кашфиётчиликда тайёргарлик, инкубация, англаш, синаш (баъзан охирги босқич – тœлдириш) босқичлари ҳисобланади.
Канадалик эндокринолог, стресс ҳақидаги таълимот муаллифи Г. Селье илмий ижод жараёнини кœпайиш жараёнига жуда œхшаш етти босқичга бœлади:
Муҳаббат ёки истак. Илмий кашфиётнинг биринчи шарти – кучли қизиқиш, энтузиазм, билишга мойиллик, ҳақиқатга интилиш. Қийинчилик ва тœсиқларни енгиш учун бу интилиш ҳиссиёт билан бœлиши керак.
Уруғланиш. Олимнинг илмий потенциали қанчалик юқори бœлмасин, агар у œқиш ва кузатиш давомида аниқ далиллар орттирмаса, унинг ақли кœринмай қолиб кетади.
Ҳомила. Бу давр мобайнида олим ғояни миясида олиб юради. Лекин, дастлаб уни œзи англамаслиги ҳам мумкин.
Туғилишдан олдинги оғриқ. Ғоя етилгач, олим психологик ноқулайлик ҳис қилади. Бундай œзига хос «ҳал этиш яқинлигини сезиш» фақат ҳақиқий ижодкорларга таниш. Буни ҳис этиш учун кимнингдир исмини қийналиб эслаган вазиятингизни тасаввур қилинг.
Туғилиш. Ҳақиқий туғилишдан фарқли тарзда янги ғоянинг туғилиши оғриқ эмас, балки доим шодлик ва мамнунлик ҳис қилдиради.
Кœриш ва ишонч ҳосил қилиш. Туғилган чақалоқнинг яшаб кетиши ва аномалияси йœқлигига ишонч ҳосил қилиш учун дарҳол кœрикдан œтказилади. Туғилган ғоя ҳам мантиқий ва экспериментал текширилади.
Ҳаёт. Ғоя синовдан œтиб, œз ҳаётий қобилиятини исботлагач, у мустақил яшай бошлайди ва ундан фойдаланишади.
Амалиётчи психолог, олим П. Артемьев œзининг «Психология самопознания» (Москва, 2002) китобида ижодий жараённи қуйидаги схемага солади:
Ж имлик

И нтуитив куч

Ф икр

И родавий тайёрлик

Ф аолият (ҳаракат)

Ҳаётий мақсад

Кœпчилик муаллифлар илмий ёки техник муаммонинг ечими унинг англаниши, анализ, ғояни илгари суриш, уни текшириш ва танлаш ҳолатларига бœлинади деб ҳисоблашади.
Бу ва бошқа кœпчилик схемаларни таққослаш натижасида хулоса қилиш мумкинки, ижод акти ва одатда айтиладиган «муаммо ечими» бир хил психологик тузилишга эга. Уни шартли бешта босқичга бœлиш мумкин.

1. 
   Вазифани қатъий тушуниш ва ифодалаш учун зарур билим ва кœникмалар йиғиндиси. Вазифани аниқ ифодалаш – ечимнинг ярми ҳисобланади.
   
2. 
   Мақсадга қаратилган ҳатти-ҳаракат (куч) ва қœшимча маълумот қидириш. Агар вазифа ечими топилмаса, кейинги босқич бошланади.
   
3. 
   Гœёки муаммодан чекиниш, бошқа маълумотга кœчиш. Бу инкубация даври.
   
4. 
   Англаш ёки инсайт. Бу ҳар доим ҳам гениал ғоя бœлмаслиги, балки оддий фараз ҳам бœлиши мумкин. Зоҳиран, инсайт мантиқий узилиш, фикрий сакраш сифатида кœринади. Ҳар қандай ижодий актда (ҳолатда), ҳатто оддий арифметик вазифани мактаб œқувчиси ечаётганда ҳам бу ҳолат юз беради.
   
5. 
   Текшириш. Илмий ва бадиий ижод босқичлари айнан бœлмасада, кœп жиҳатдан œхшаш. Айниқса бу инкубация босқичидаги онгсизлик ҳолатига тегишли. Масалан, бадиий ижодда œйлаш ва илмий ижодда вазифани ифодалаш босқичлари жуда œхшаш.
   

Илмий ижодда ҳам, бадиий ижодда ҳам эстетик дид, фантазия, тасаввур бир хил аҳамиятга эга. Америкалик физик Д. Рич, баъзан иш жараёнида œзимни электрон ёки ёруғлик нури деб тасаввур қиламан, деб ёзади. Худди шу гапни япон рассоми Хокусаи ҳам қайтаради: қушни чизиш учун қуш бœлиш керак. Туғилган чақалоқни œз онаси қанчалик «тушунса», ижодкор меҳнатининг объекти ва самараси унинг œзи учун шунча тушунарли ва яқин.
Бадиий ижод ҳам, илмий ижод ҳам œзининг қатъий қоидалари, принциплари ва қонунларига эга. Бу қонунларни билмаслик ёки бузиш эркин ижод қилиш дегани эмас. Ижод қонунлари ва принципларидан четга чиқиш учун аввал уни яхши œзлаштириш керак. Шунда ижод профессионал даражада бœлади. Шоир тил қонуниятлари ва анъаналарига бœйсунади. Ва, шу доирада янги асар яратади. Эскирган поэтик анъаналардан чиқиб, янги, оригинал шеър ёзиши унинг эркин ижодкорлиги ҳисобланади. Илмий ижод ҳам қатъий мантиқий чегара ва далиллар доирасида бœлади.