‘’amaliy matematika’’ fakulteti “iqtisodiyot ‘’kafedrasi

Ong va axborot. 
Keyingi yillarda «Informatsion portlash» tushunchasi ham tez-tez 
ishlatilmoqda. XX asrning eng muhim 
yutuqlaridan biri bu kompyuterlarning yaratilganligidir. Ularning yaratilishi bir tomondan inson 
ongi, tafakkuri, kuch-qudratining, ikkinchitomondan, ana shu kuchga tushadigan yukning 
yengillashishiga xizmat qiladigan vositani yaratish yo‘lidagi urinishlarning natijasi bo‘ldi. 
Asrimizning o‘rtasida paydo bo‘lgan bu vosita shiddatli rivojlanish yo‘lini bosib o‘tdi. Dastlab 
sekundiga minglab operatsiyalar bajara oladigan kompyuterlar bo‘lgan bo‘lsa, ularning bugungi 
avlodi 10 millionlab murakkab operatsiyalarni qoyilmaqom qilib uddalaydi. 
Xo‘sh, bularning inson ongi va tafakkurining mohiyati bilan nima aloqasi bor? Gap shundaki, 
EHM lar ham inson tafakkuriga xos bo‘lgan xususiyatlarga ega. Bunday xususiyatlarga, uning 
tobora ko‘proq ega bo‘lib borishi, EHM fikrlay oladimi, agar inson o‘ziga xos xususiyatlarini 
ularga tobora ko‘proq ko‘chirib boraversa, oxir oqibatda, bir vaqt kelib, u o‘zi yaratgan ana shu 
qurolning quliga aylanib qolmaydimi, degan savollarning kun tartibiga qo‘yilishiga olib keldi. 
Aytaylik, kompyuter albatta oldindan programmalashtirilgan operatsiyalarni, millionlab marta 
tez bajarishi mumkin. Ularning «xotira»qudrati nihoyatda yuksak va hokazo. Ammo bular 
EHMlarning fikrlashidan, ularning inson ustidan hukmronlik qilishidan dalolatberadimi? Albatta, 
yo‘q. Kompyuterlar qanchalik murakkab operatsiyalarni bajarmasinlar, inson tomonidan 
programmalashtirilganjarayonlarnigina amalga oshiradilar, undan tashqariga chiqa olmaydilar. 
Insonning fikrlash jarayoni ongsizlik, onglilik, kechinmalar, ijod kabi hodisalarni qamrab oladi. 
Kompyuter esa bunday xususiyatlarga ega emas. Shunday ekan, kompyuterlar insonning 
muayyan yo‘nalishlardagi aqliy faoliyatini yengillashtirishga xizmat qiladi va o‘zining 
yaratuvchisi ustidan hukmron bo‘la olmaydi. 
Ayrim tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, hozirgi davrda fan sohasidaerishilgan natijalar har o‘n yilda, 
informatsiya olish esa har 3-4 yilda ikkibarobarga oshmoqda. Ana shunday sharoitda inson ongi, 
uning xotira qudrati bu axborotlarni o‘zlashtira oladimi, degan savol ko‘ndalang bo‘lmoqda. 
Yangi bilimlar, axborot oqimi unchalik kuchli bo‘lmagan yaqin o‘tmishda tirishqoq kishi 
insoniyat bilimi erishgan asosiy natijalarni o‘zlashtira olar edi. Bugungi kunda faqat fanning turli 
yo‘nalishlari bo‘yicha yiliga bir necha million kitob nashr etilmoqda. Hisob-kitoblarga ko‘ra, 
inson eng yangi adabiyotlarni o‘rganib borishga harakat qilganda ham, uning har bir o‘qigan 
betiga o‘n ming o‘qilmagan sahifa to‘g‘ri kelar ekan. 
Kishilarning paydo bo‘lgan yangi kitoblarning aksariyatini jismonano‘qib ulgurmaganligi 
«informatsion portlash» keltirib chiqarayotgan 

---

oqibatlarning bir ko‘rinishi, xolos. Masalaning yana bir jihati borki, bu inson to‘plagan bilim, 
axborotning ma’naviy eskirishi, keraksiz bo‘lib qolayotganligidir. Bunday eskirish sur’ati tobora 
tezlashib bormoqda. Masalan, oliy – ta’lim sohasida bu jarayon olti – yetti yil, kompyuter 
texnologiyasi sohasida esa bir yil davomida sodir bo‘layotganligi haqida fikrlar bildirilmoqda. Bu 
agar siz oliy o‘quv yurtini bitirganingizga yetti yil bo‘lgan bo‘lsa, o‘z vaqtida olgan 
bilimlaringizning aksariyati bugungikun talabiga javob bermasligini bildiradi. Ana shunday 
sharoitda kishilarning o‘z bilimlarini yuqori darajada ushlab turishlari ulardan doimiy diqqat- 
e’tiborni, o‘z ustida ishlashni talab qiladi. Aks holda, ta’lim dargohini eng yuqori natijalar bilan 
bitirgan mutaxassis ham tez orada chalasavod bo‘lib qolishi mumkin. 
Umumlashtirib aytganimizda, ongning mohiyatini, uning koinot evolutsiyasining tabiiy natijasi 
ekanligini tushunish, u bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlarni ilmiy talqin etish olam va odam 
birligini anglash imkonini beradi. Ayni paytda, ongning mohiyatini anglash insonning o‘zligini, 
yashashdan maqsadi, hayotining ma’no-mazmuni kabi masalalarni chuqurroq tushunishga yo‘l 
ochadi. Bu ong va u bilan bog‘liq masalalar amaliy ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. 
Xulosa 
Falsafa – insoniyatning bir necha ming yillik tarixiy taraqqiyotidavomida yaratilgan ilm va 
madaniyatning ajralmas tarkibiy qismidir. 
Inson bor ekan, olam va odam nima, ular qanday paydo bo‘lgan, voqelik qanday qonuniyatlar 
asosida yashaydi, o‘zgaradi va taraqqiy etadi, umrning mazmuni nimadan iborat, avlodlar ortidan 
avlodlar kelib- ketaverishida qanday ma’no bor kabi masalalar barchani o‘ylantiradi. Falsafa ana 
shunday masalalar bilan shug‘ullanadi. U nihoyatda qadimiy fan. Olam va odamlar o‘rtasidagi 
munosabatlar, inson qadri va umrning mazmuni, dunyodagi o‘zgarishlar, o‘zaro aloqadorlik va 
bog‘liqlik hamda taraqqiyotning umumiy qonuniyatlari falsafaning asosiy mavzulari 
hisoblanadi. 
Biz yashayotgan dunyo so‘nggi yillarda nihoyatda o‘zgarib ketdi. Xususan, Vatanimiz tarixida 
XX asrning 90-yillarida olamshumul voqealar yuz berdi: mamlakatimiz mustaqillikka erishib, 
o‘ziga xos taraqqiyot yo‘lini tanladi, rivojlanishning o‘zbek modelini amalga oshirishga kirishdi. 
Xalqimizning huquqiy-demokratik davlat va fuqarolik jamiyati barpo etish yo‘lidagi harakatlari 
dunyoqarashni tubdano‘zgartirish, eski aqidalardan tamoman voz kechish, istiqlol mafkurasini 
shakllantirish, xalq ma’naviyatini yuksaltirish lozimligini taqozo etmoqda. Bunda ijtimoiy fanlar 
rivoji ulkan ahamiyat kasb etadi. Prezidentimiz Islom Karimov to‘g‘ri ta’kidlaganlari kabi: 
«Ko‘p asrlik tariximiz shuni ko‘rsatadiki, inson dunyoqarashi shakllanishida ma’rifatning, 
xususan, ijtimoiy fanlarning o‘rni beqiyos. Bu jamiyatshunoslik bo‘ladimi, tarix, falsafa, 
siyosatshunoslik bo‘ladimi,psixologiya yoki iqtisod bo‘ladimi – ularning barchasi odamning 
intellektual kamolotga erishuvida katta ta’sir kuchiga ega». 
Falsafa esa – barcha fanlar rivojlanishiga asos bo‘ladigan va ulardan oziqlanadigan, ayni paytda 
ularning rivojlanish yo‘llarini belgilab beradigan umuminsoniy va universal fan. U qadim 
zamonlardayoq 
«barcha ilmlarning otasi» deb ta’riflangan. Uning hayotiyligi xalq tabiatiga, turmush va tafakkur 
tarziga nechog‘lik mos ekani, jamiyat manfaatlari va ezgu intilishlarini qay darajada aks ettira 
olishiga bog‘liq. 
Dunyoda o‘z milliy falsafa maktabini yaratgan xalqlar bor. Chunonchi, hind va xitoy falsafasi, 
nemis falsafasi, ingliz falsafasi kabilar shular jumlasidandir. Milliy adabiyot, milliy madaniyat, 
san’at va hokazolar bo‘lgani kabi, milliy falsafaning ham bo‘lishi tabiiy. Ammo bu falsafa milliy 
qobiqqa o‘ralib qoladi, degani emas. U umuminsoniy fan sifatida, bir tomondan, umumbashariy 
muammolarni qamrab olsa, ikkinchi tomondan, shu masalalar bilan shug‘ullanayotgan aniq shaxs 
– faylasuf mansub millatning muayyan manfaatlarini ham ifodalaydi. Millat ozod bo‘lsa, o‘z 
turmush tarziga mos fikrlasa, olamni, uning muammolarini dunyoqarashiga xos holda idrok eta 
olsa, uning o‘z falsafasi shakllanadi. Bunday falsafa xalq manfaatlarini aql-idrok, mafkura yo‘li 
bilan himoya qilishga, uning ongi, dunyoqarashi va ma’naviyatini yuksaltirishga xizmat qiladi. 
Shu bois, Vatanimiz mustaqillikka erishganidan so‘ng falsafani rivojlantirish g‘oyat muhim 
ahamiyat kasb etdi. Busiz millatning haqiqiy farzandi bo‘lgan, uning kamolini o‘ylaydigan 
chinakam ozod, hur fikrli, barkamol insonni tarbiyalab bo‘lmaydi. Shu sababli biz o‘rganadigan 
falsafa umumbashariy muammolar bilan birga, Vatanimiz mustaqilligini mustahkamlash, 
huquqiy-demokratik davlat va fuqarolik jamiyati barpo etish jarayonidagi ma’naviyatning 

---

tarkibiy qismi bo‘lib, uning asosiy tamoyillarini aks ettirmog‘i lozim. 
Sobiq Ittifoq davrida so‘z va vijdon erkinligi turli yo‘llar bilan 
bo‘g‘ib kelingani, bir yoqlama dunyoqarash zo‘rlik bilan singdirilgani tufayli falsafa quruq 
safsata va zerikarli aqidaga aylanib qolgani – achchiq haqiqat. Chunki u kommunistik 
g‘oyalardan tashqariga chiqolmas, hayotga taraqqiyot nuqtai nazaridan baho berolmas edi. 
Shuning uchun u yoshlar va talabalar uchun kamolot vositasi, intilish omili emas, teskari tarbiya 
quroli, zararli dunyoqarash manbai bo‘lib qolgan edi. Shu bois, u o‘z davri mafkurasi bilan birga 
o‘tmishga aylandi. Bu borada oddiy tilda yozilgan qo‘llanmalar, xalqchil kitoblar, afsuski, hali 
ham yetarli emas. Odatda, mutaxassis bo‘lmagan ba’zi kishilar falsafani eng qiyin va eng 
mavhum fan deb hisoblaydilar. Buning sababi nimada? Buning boisi shuki, falsafa ko‘p yillar 
mobaynida oddiy va ravon tilda tushuntirilmas, aksincha, turli qonun va qoidalar, xilma-xil 
ta’limot va g‘oyalar majmuidan iborat murakkab bir fan sifatida talqin etilar edi. U yoki bu 
falsafiy qoida nega kerak, ularni o‘rganishning qanday ahamiyati bor, muayyan faylasuf aynan 
biror bir g‘oya yoki ta’limotga ko‘proq ahamiyat berganining sababi nimada, nima uchun uning 
qarashlarida aynan ana shu muammo ustuvor bo‘ldi, degan masalalar ko‘p hollarda nazardan 
chetda qolar edi. 
Foydalanilgan adabiyotlar 
Falsafa: Darslik / Yusubov D.A. Saitxodjayev X.B. Mavlyanov A.A.
 
– T.: O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2012. – 267 b.