Amaliy mashg'ulotni yahshi o'qib o'rganib, quyidagi savollarga javob yozing

- kelib chiqishi bo`yicha xavflar: tabiiy, texnik, ekologik, aralash bo`ladi;

- rasmiy standartga asosan fizik, ximiyaviy, biologik va ruhiy turlarga bo`linadi;

- salbiy oqibatlarning ro`y berish vaqti bo`yicha impul’siy (beixtiyor harakat) va kumulyativ (tusatdan keluvchi) turlarda bo`ladi;

- xavflar tarqalishiga yo`l qo`ymaslik bo`yicha (lokalizatsiya) – litosfera, gidrosfera, atmosfera va koinot bilan bog’liq bo`ladi;

- kelib chiqadigan oqibatlariga ko`ra charchash, kasallanish, jarohatlanish, halokatlar, yong’inlar ko`rinishida bo`ladi;

- keltiradigan zarari bo`yicha ijtimoiy, texnik, ekologik va boshqa turlarga bo`linadi;

- namoyon bo`lishi bo`yicha maishiy, sport, yo`l-transport, ishlab chiqarish va harbiy bo`ladi;

- olamga ta`siri bo`yicha o`ta ta`sirchan (zaharlar, kislotalar) va sust

(narkotik moddalar, arok, sigaret) bo`ladi. Sust ta`sir deganda odamning o`zi

sababchi bo`ladigan xavf tushuniladi.

Xavflar ruyxati – bu aniq bir tartiblar bo`yicha qo`yilgan nomlar,

atamalardir (o`zgaruvchan harorat, havo harakatining tezligi, havo bosimi,

yorug’lik, havoni ionlash, portlash, gerbitsid, shovqin, tebranish, yong’in,

zaharli moddalar, lazer nuri, elektr yoyi va boshqalar). Har bir tekshiriladigan

ob`ektda o`tkaziladigan aniq tekshirishlar uchun shu ob`ekt (tsex, ish joyi,

texnologik jarayon, kasb) da uchraydigan xavflar ruyxati tuziladi.

Xavflar kvantifikatsiyasi hayot faoliyat xavfsizligini taminlashga

qaratilgan tadbirlar uchun etarli darajada kerak bo`lgan miqdoriy, vaqtincha,

fazoviy va boshqa xususiyatlarni aniqlab amalga oshirish jarayonidir.

Sabab va oqibatlar. YAshirin xavflarni amalga oshishiga olib keladigan

sharoit-sabab deb ataladi. Sabablar, jarohatlar, yuqumli kasalliklarni keng

tarqalishi (epidemiya), atrof-muhitga zarar va boshqa xil oqibatlarni keltirib

chiqaradi. Xavf, sabab, oqibat uchligi-bu yashirin xavflarni va zararlarni amalga

oshiruvchi mantiqiy jarayondir. Masalan: Zahar (xavf)- dori tayyorlashning

xatosi (sabab)- zaharlanish (kungilsiz oqibatlar). Mutloqa xavfsiz bo`lgan ish (faoliyat) bo`lishi mumkin emas. Demak, faoliyat qanday bo`lmasin, unda yashirin xavf bo`ladi. Bu aksioma hayot faoliyati xavfsizligida metodologik ahamiyatga ega.

6. Xavflarning taksonomiyasi.Taksonomiya - murakkab hodisalami, jarayonlami, tushunchalami yoki obyektlarni bir sistemaga salish haqidagi fandir. 1.3 Xavftar taksonomiyasi - xavflarni tartib bO'yicha joylashtirish degan ma'noni anglatadi. Masalan, tabiiy of at xavfining taksonorniyasini tuzish: a) geologik o'zgarishlar oqibatida yuzaga keladigan xavftar: yer silkinishi, yer ko'chkisi, vulqon otilishi, tog'laming yemirilishi va boshqalar; b) gidrometerologik o'zgarish oqibatida yuzaga keladigan xavflar: shamollar, yog'ingarchiliklar, tabiiy yong'in, qurg'oqchilik, momaqaldiroq, chaqmoq chaqishi, do'l yog'ishi va hokazolar; d) epidemiologik, epizootik va epifitotik xavflar: (insonlar kasallanishi, zaharlanishi, ommaviy o'lim, parranda, cho'chqa gripplari, qutirish, oqsil kasalligi, chigirtkalarning yog'ilishi, fotosintez jarayonining buzilishi va boshqalar); Xavfiar taksonomiyasini tuzish aynan inson faoliyati xavfsizligini ta'minlashda muhim ro'l o'ynaydi. Xavflarning taksomaniyasini tuzishni, albatta, xavftaming tabiatini chuqur o'rganish orqaligina amalga oshirish mumkin. Afsuski, hozirga gadar xavftaming yetarlicha to'liq taksanomiyasi yaratilmagan. Bu esa hal' qanaqa xavfning oldini olishni ta'minlashni chegaralab qo'yadi. Shuning uchlln olimlar, soha mlltaxassislari oldiga xavflarning taksonomiyasini yaratish bo'yicha ilmiy va metodologik izlanishlar olib borish maqsad qilib qo'yilgan. Xavflarning nomenklaturasi. Nomenklatura - muayyan belgi, xususiyatiga ko'ra sistemaga solingan nom va so'zlar ro'yxatidir. Masalan, tibbiyotda qo'llaniladigan dori-dannonlar nomenklaturasi binnuncha aniq tuzilgan. Jumladan, antibiotiklarga: tetratsiklin, ampitsilin, oksotsilin, biotsilin, trimol, sefozolin, sefamizin va boshqalar kiradi. Xavfiar nomenklaturasini tuzishda ham aynan xavfning biror belgisi, xususiyati, keltiradigan oqibati yoki boshqa kO'rsatkichlariga ko'ra tuzilishi lozim. Hozirgi kunda xavftar nomenklaturasi umumiy holda alfavit bO'yicha tllzilgan. Masalan, ajal, alanga, alkagol, aziyat, vakuum, vulqon, vahima, gaz, gerbitsid, dinamik zo'riqish, yemirilish, yomg'ir, yong'in, zo'riqish, zahar, zilzila, ifioslanish, ichimlik, iztirob, kasallik, kuyish, lat yeyish, loyqalanish, magnit maydoni, momaqaldiroq, meteoritlar, mikroorganizmlar, radiatsiya, reanimatsiya, rezonans, tebranish, tok urish, toyib ketish, uzilish, urmoq, ultratovush, hujum, xatar, shamol, shovqin, elektr toki, elektr maydoni, ekzema, yaxlash, yadro zaryadi, yashur kasalligi va boshqalar. 14 Umuman, xavftarning nomenklaturasi har bir obyekt, ish lab chiqarish jarayoni, sexlar, ish o'rinlari, texnologik jarayonlar, kasblar va boshqa faoliyat o'rinlari uchun tuzilsa maqsadga muvofiq bo'lardi. Xavflar kvantifikatsiyasi. Kvantifikatsiya - murakkab tushuncha, (of at, talafot, yong' in, nurlanish, shamol va hokazo )larning sifatini, oqibatini aniqlashda sonli tavsiflarning joriy qilinishidir. Amalda kvantiflkatsiyaning sonli, balli, darajali, tezlanishli (mis, mI soat) va boshqa usullari qo'llaniladi. Jumladan, yer silkinishining kvantifikatsiyasi - ballda yoki magnitlldada, shamollar - mis, yer ko'chkilari - m/soat yoki km/soatda, kuyish, nurlanish, bllzilishlar - darajaJi USll 11 ari qo'llaniladi. Xavflami baholashda esa «tavakkal» qo'llaniladi. Tavakkal - xavflarni son jihatidan baholashdir. Xavflarni sonli baholashda II yoki bu ko'ngilsiz oqibatJar sonining ma' lum davr (chegara, vaqt, hudud) da bo'lishi mllmkin bo'igan songa nisbatidir. Masalan, l-misol: biror ishlab chiqarishda, agar har yili 15 000 odam o' lsa, o'rtacha ishlaydiganlar soni. t 5 mIn. bo'lsa, u holda inson o'lim tavakkali quyidagicha topiladi: 0' lim tavakkalj = ll~S',l,~" = 1 *10-4 ,,3 )",": J 2-misol: biror mamlakat aholisi 200 mIn. bo'lsa, turli xavf-xatarlar ogibatida 500 ming odam o'lsa, u holda mamlakatdagi aholining o'lim tavakka)i quyidagicha bo 'ladi. " ' l I1 S O'lim tavakkali =;:1;1 = 2,5 * 10-3 bo'ladi. Xavflar identifikatsiyasi. ldentifikatsiya - o' rganish, isbotlash, tasdiqlash ma'nolarini anglatadi. Masalan, dorishunoslikda birorta doridarmonni to'lig identifikatsiya qilmasdan turib, uni kasalga tavsiya etib bo')maydi. Jumladan, ampitsilin dorisi - uning tarkibi, kimyoviy tuzilishi va xususiyatlari isbotlanishi kerak. Xavflar identfikatsiyasi biroz mushkulroq. Bunda har bir xavfning kelib chiqish sabablali, xususiyat)ari va oqibatlari o'rganiladi. Chunki har hir xavfning yuzaga kelishiga sabab bo'luvchi omillar, salbiy oqibatlari, xavflilik va zarar keltirish darajalari bo'ladi. Mana shu ko 'rsatkichlar aniqlangandan keyingina xavfning nomini ayta olamiz. Masalan: termik yoki radiatsiya xavflari, yoki oqsil va yashur kasalligi, yoki gerbitsid, zahar xavflari va hokazolar. l5 Xavflarni identifikatsiya qilishda, albatta, xavflaming nomenklaturasi aniq o'rganilgan bo'lishi lozim. Chunki xavfning aniq turini, nomini bilmasdan turib, u keltiradigan tal afotl arini, oqibatlarni o'rganib bo'lmaydi. Dernak, xavflarni o'rganishdan xulosa qilsak, xavf-sababoqibat tushunchalari bir-biri bilan uzviy bog'liqlikda bo'ladi. Uchala tushuncha ham ko'ngilsiz hodisaning asosiy ko'rsatkichlari hisoblanadi. Ko'ngilsiz hodisaning oqibatilari turli ko'rinishda bo'lishi rnurnkin. Masalan: havo transporti - transport yerga qulashi (xavt) elernentining (oqibat) ishlarnay qolishi (sabab) Misolda oqibat - havo transportining yaroqsiz holga kelishi, odarnlarning turli darajada jarohat olishi, o'lim bo'lishi, yong'in chiqishi, portlash yuz berishi, buzilishlar, atTof muhit zararlanishi va boshqa holatlar kuzatilishi rnumkin. Zahar - ichib qo'yish - zaharlanish; (xavf) (sabab) (oqibat) yoki elektr toki - simlarning qisqa tutashuvi - tok urishi, kuyish. (xavf) (sabab) (oqibat).

7. Xavflar kelib chiqishi bo`yicha xavflar: tabiiy, texnik, ekologik, aralash bo`ladi; - rasmiy standartga asosan fizik, ximiyaviy, biologik va ruhiy turlarga bo`linadi; - salbiy oqibatlarning ro`y berish vaqti bo`yicha impul’siy (beixtiyor harakat) va kumulyativ (tusatdan keluvchi) turlarda bo`ladi; - xavflar tarqalishiga yo`l qo`ymaslik bo`yicha (lokalizatsiya) – litosfera, gidrosfera, atmosfera va koinot bilan bog’liq bo`ladi; - kelib chiqadigan oqibatlariga ko`ra charchash, kasallanish, jarohatlanish, halokatlar, yong’inlar ko`rinishida bo`ladi; - keltiradigan zarari bo`yicha ijtimoiy, texnik, ekologik va boshqa turlarga bo`linadi; - namoyon bo`lishi bo`yicha maishiy, sport, yo`l-transport, ishlab chiqarish va harbiy bo`ladi; - olamga ta`siri bo`yicha o`ta ta`sirchan (zaharlar, kislotalar) va sust (narkotik moddalar, arok, sigaret) bo`ladi. Sust ta`sir deganda odamning o`zi sababchi bo`ladigan xavf tushuniladi. Xavflar ruyxati – bu aniq bir tartiblar bo`yicha qo`yilgan nomlar, atamalardir (o`zgaruvchan harorat, havo harakatining tezligi, havo bosimi, yorug’lik, havoni ionlash, portlash, gerbitsid, shovqin, tebranish, yong’in, zaharli moddalar, 13 lazyernuri, elektr yoyi va boshqalar). Har bir tekshiriladigan ob`ektda o`tkaziladigan aniq tekshirishlar uchun shu ob`ekt (tsex, ish joyi, texnologik jarayon, kasb) da uchraydigan xavflar ruyxati tuziladi.

8. Rasmiy standartga asosan fizik, ximiyaviy, biologik va ruhiy turlarga bo`linadi;

9. Keltiradigan zarari bo`yicha ijtimoiy, texnik, ekologik va boshqa turlarga bo`linadi;