Amaliy mashg'ulotni bajarishdan ko'zlangan maqsad

KLASSIFIKATSION GURUHLARNING TARKIBI

Guruhlar shifri	Standartlar bo'limi	Standart guruhlarining nomlari
0	O'z DSt 2.001	Asosiy qoidalar
1	O'z DSt 2. 100 dan O'z DSt 2.199 gacha	Umumiy qoidalar
2	O'z DSt 2.201 dan O'z DSt 2.299 gacha	Konstruktorlik hujjatlarida buyumlar klassifikatsiyasi va belgilari
3	O'z DSt 2.301 dan O'z DSt 2.399 gacha	Chizmalarni chizish bo'yicha umumiy qoidalar
4	O'z DSt 2.401 dan O'z DSt 2.499 gacha	Mashinasozlik va asbobsozlik chizmalarini bajarish qoidalari
5	O'z DSt 2.501 dan O'z DSt 2.599 gacha	Konstruktorlik hujjatlarini hisobga olish, saqlash, nusxalarini olish, o'zgarishlar kiritish qoidalari.
6	O'z DSt 2.601 dan O'z DSt 2.699 gacha	Eksplatatsion va ta'mirlash hujjatlarini bajarish qoidalari
7	O'z DSt 2.701 dan O'z DSt 2.799 gacha	Sxemalarni bajarish qoidalari va sxemalarda qo'llaniladigan grafik belgilar
8	O'z DSt 2.801 dan O'z DSt 2.899 gacha	Qurilish va kemaasozlic hujjatlarini bajarish qoidalari
9	O'z DSt 2.901 dan O'z DSt 2.999 gacha	Qolgan standartlar

O'z KHYT standartning belgilanishiga misol (O'z DSt 2.001:2003):

O'z DSt- O'zbekiston davlat standartining belgisi (indeksi)

2. - O'z KHYT standartining klassi

0- Standart guruhining klassifikatsiya shifri

01- Guruhdagi standartning tartib raqami

:2003- standart ruyhatga olingan yili

O'z KHTY ning standartlari to'g'risidagi ma'lumotlar O'z DSt 1.4 ga mos keladigan o'rnatilgan tartibda O'z DSt agentligining axborotlarida chop etib boriladi.

Chizma formatlari. Barcha chizmalar O'z DSt 2.301:96 standarti bo'yicha joriy etilgan o'lchamdagi chizma qog'ozlarida chiziladi. (2-jadval, 1-chizma).

Format belgisi	A4	A3	A2	A1	A0
Format tomonlarinig o'lchamlari	297x210	297x420	594x420	594x841	1189x841

1-chizma.

Mashtablar (O'z DSt 2.302:97). Buyum tasvirining chizmada asliga nisbatan qancha kattalashtirilib yoki kichiklashtirilib yoxud o'zining haqiqiy kattaligida chizilganligini ko'rsatuvchi son masshtab deyiladi. Tasvirlarning masshtablari va ularning belgilanishi standart tomonidan belgilangan bo'li, masshtab so'zi yozilmasda, uning o'rniga bosh harfi M yoziladi.

Standartga muvofiq chizma hujjatlarining barcha turlai uchun uch xil masshtablar mavjud:

1. 
   Kichraytirish masshtabi- 1:2, 1:2,5, 1:4, 1:5, 1:10, 1:15, 1:20, 1:25, 1:40, 1:50, 1:75, 1:100, 1:200, 1:400, 1:500, 1:800, 1:1000;
   
2. 
   Haqiqiy (natural) kattalik masshtabi- 1:1
   
3. 
   Kattalashtirish mashtabi- 2:1, 2,5:1, 4:1, 5:1, 10:1, 20:1, 40:1, 50:1, 100:1.
   

Asosiy yozuvning masshtab yozilgan katagiga M harfi qo'yilmaydi. Boshqa hollarda M1:1, М1:2, М2:1 kabi yoziladi. Tasvir qanday masshtabda chizilmasin, chizmaga detalning haqiqiy kattaligi o'lchamlari qo'yiladi.

Chizmalardagi barcha yozuvlar standart srift bilan aniq va yaqqol yozilishi O'z DSt 2.304:97 da keltirilgan. Standart bo'yicha shriftlarning ikkita turi A va B turlari belgilangan. Harf va raqamlarning shakli, barcha o'lchamlari, harflar va so'zlar oralig'i standart bilan belgilangan. (3-jadval)

Shrift va raqam to'g'ri hamda 75º qiyalikda yozilishi mumkin.

Standart shriftlarining o'lchamlari belgilanib ularning tartibini bildiradi: № 2,5; 3,5; 5; 7;10; 14; 20; 28; 40. Shriftning o'lchami orqali uning balandligi tushiniladi. Shriftlarni yozishdan oldin shrift chiziqlarining yug'onligi d ga teng kataklar chizib olinadi va uning barcha parametrlari shu kataklar orqali aniqlab yoziladi.

3-jadval

B TURDAGI SHRIFTLAR

Parametrlari	Belgisi	O'lchamlar nisbati		Shrift o'lchami va tartibi
Shrift o'lchami, bosh harflar balandligi	h	10/10h	10d		3,5	5	7	10	14	20
Yozma (kichik) harflar balandligi	c	7/10	7d		2,5	3,5	5,0	7,0	10	14
Harflar orasidagi masofa	a	2/10	2d		0,7	1,0	1,4	2,0	2,8	4,0
So'zlar ortasidagi masofa	e	6/10h	6d		2,1	3,0	4,2	6,0	8,4	12
Harf chiziqlarining yug'onligi	d	1/10	1d		0,35	0,15	0,7	1,0	1,4	2,0

Shrift chiziqlarining yug'onligi d shriftning turi va balandligiga qarab aniqlanadi. A turdagi shriftlar uchun d=1/14, B turdagisi uchun d=1/10h olinadi.

-chizmada B turdagi shriftlarning yozilish namunalari ko'rsatilgan.

8-chizma.

Burchak shtamplari. ( 9-chizma).

9-chizma.

Togri chiziq. Ikki nuqta orasidagi eng qisqa masofaga togri chiziq deyiladi.

Togri chiziqning ortogonal proeksiyalardagi invariant xossalari.

Fazoda [AB], [CD], [EF] togri chiziq kesmalari va proeksiyalash yonalishi [S) berilgan (19- chizma). Shu togri chiziq kesmalarini H gorizontal proeksiyalar tekisligiga proeksiyalab togri chiziqning invariant xossalarini korib chiqamiz.

19– chizma.

1. Agar [AB] togri chiziq kesmasi proeksiyalash yonalishi [S)ga parallel bolmasa, u holda [AB] togri chiziq kesmasi togri chiziq [a b] bolib proeksiyalanadi. [AB] # [S)  [a b]  [AB]

2. Agar [CD] togri chiziq kesmasi proeksiyalash yonalishi [S)ga parallel bolsa, u holda [CD] togri chiziq kesmasi nuqta [cd] bolib proeksiyalanadi.

[CD] || [S)  [cd]

3. Agar togri chiziq [EF] proeksiyalar tekisligi H ga parallel bolsa, u holda [EF] togri chiziq kesmasining proeksiyasi [e f] haqiqiy kattaligiga teng boladi, yani [EF] || H  [e f] = | EF |

4. Har qanday istalgan К nuqta togri chiziq kesmasida [AB] yotsa, u holda K nuqtaning proeksiyasi ham togri chiziq kesmasining proeksiyasida yotadi.

()К  [AB]  ()k  [a b]

5. Кesmalarning nisbati proeksiyalar nisbatiga teng boladi.

[AК] / [KB] = m / n, [ak] / [kb] = m / n

Ikki togri chiziqning ozaro joylashuvi.

Fazoda ikki togri chiziq bir - biriga nisbatan quyidagi vaziyatlarda bolishi mumkin:

1) parallel; 2) kesishuvchi; 3) uchrashmas (ayqash).

1. Ozaro parallel [AB] va [CD] togri chiziqlarning fazoviy chizmasi (20 - chizma) da keltirilgan.

20– chizma.

Ozaro parallel [AB] va [CD] togri chiziqlarning epyuri (21- chizma) da keltirilgan.

21– chizma.

Parallel proeksiyalarning hossalariga muvofiq parallel togri chiziqlarning bir nomli proeksiyalari ham ozaro parallel boladi.

Yani: (AB) || (CD)  (ab) || (cd)  (ab) || (cd)  (ab) || (cd)

2. Ozaro kesishuvchi [AB] va [CD] togri chiziqlarning fazoviy chizmasi

( 22- chizma) da keltirilgan.

22– chizma.

Ozaro kesishuvchi [AB] va [CD] togri chiziqlarning epyuri (23- chizma) da keltirilgan.

23– chizma.

Fazoda bir umumiy nuqtaga ega bolgan ikki togri chiziq kesishuvchi togri chiziqlar deyiladi. Epyurda kesishuvchi togri chiziqlarning bir nomli proeksiyalari ham kesishadi va ularning kesishuvchi k k nuqtalari, [ox) proeksiyalar oqiga nisbatan perpendikulyar bitta chiziqda boladi.

Yani: (AB)  (CD) = ()К  (ab)  (cd) = ()k  (ab)  (cd) =

()k  (ab)  (cd) = ()k

3. Agar togri chiziqlar bir - biri bilan ham kesishmasa, ham parallel bolmasa, bunday togri chiziqlar ayqash togri chiziqlar deyiladi.

Yani: (AB)  (CD)  (AB)  (CD)

Bir - biri bilan uchrashmas (ayqash) [AB] va [CD] togri chiziqlarning fazoviy chizmasi (24- chizma) da keltirilgan.

24– chizma.

Bir - biri bilan uchrashmas (ayqash) [AB] va [CD] togri chiziqlarning epyuri (25- chizma) da keltirilgan.

25– chizma.

Ularning proeksiyalarida kesishgan nuqtalari bir umumiy nuqtaga ega bolmaydi va bir vertikal chiziqda yotmaydi.

Raqobat (kongruent) nuqtalar. Bir proeksiyalovchi nurda (perpendikulyarda) joylashgan nuqtalar korinishi jihatidan raqobat nuqtalar deyiladi.

Raqobat nuqtalar yordamida geometrik elementlarning korinar – korinmasligi aniqlanadi. Chizmada 1 va 2, 3 va 4 nuqtalar raqobat nuqtalardir.

1–nuqta oldinda, demak, (AB) togri chiziq (CD) togri chiziqning ustida.

3 – nuqta yuqorida, demak, (CD) togri chiziq (AB) togri chiziqning ostida.

III. Amaliy mashg'ulot mavzusiga oid masalalar echish.

Masala. Кoordinatalari bilan berilgan C va D nuqtalarning epyuri chizilsin.

C (40, 20, -30,), D (20, 15, 0)

Masalani echish:

18–chizma.
Demak, nuqta C4 chorakka, nuqta DH proeksiyalar tekisligiga.
IV. Mustaqil echish uchun misol va masalalar.

1-Masala. Koordinatalari bilan berilgan A(30,5,5) B(10,15,20) to'g'ri chiziq kesmasini epyuri qurilib profil proektsiyasi yasalsin.

2-Masala. Koordinatalari bilan berilgan C(20,-15,10) D(15,-20,20) to'g'ri chiziqning epyuri qurilib fazoning qaysi oktantida ekanligi aniqlansin.

3-Masala. Koordinatalari bilan berilgan K(40,20,-20) E(10,-10,-15) to'g'ri chiziqning epyuri va fazoviy ko'rinishi chizilsin.

4-Masala. Koordinatalari bilan berilgan M(50,40,15) N(20,10,35) to'g'ri chiziqning epyuri qurilib profil proektsiyasi yasalsin.

5-Masala. Koordinatalari bilan berilgan P(ABC) tekisligini epyuri qurilib profil proektsiyasi yasalsin.
Kesmaning haqiqiy uzunligini va proeksiyalaro tekisliklari bilan hosil qilgan burchaklarini aniqlash.
Togri chiziq proeksiyalar tekisliklari H, V, Wga ogma bolsa, umumiy vaziyatdagi togri chiziq deyiladi. Bunday togri chiziq proeksiyalari [ox) proeksiyalar oqlariga ogma ravishda joylashgan boladi.

Кoordinatalari bilan berilgan umumiy vaziyatdagi togri chiziqning fazoviy chizmasini korib chiqamiz (26- chizma).

A (10; 15; 40), B(60; 35; 10).

26- chizma.

Fazoviy chizmada togri burchakli (ABC) uchburchak chizamiz.

Uning

1 – kateti [BC] = [a b]

2 – kateti [AC] = [Aa] - [Bb]

[Aa] = |AH|= Za; [Bb] =|BH|= Zb; bolgani uchun [Ac] = Za – Zb = Z