Amaliy mashg’ulotlar

Ta’lim  jarayonini  boshqarish.  Ko‘pgina  pedagog-psixologlar  ta’lim 
jarayonini tahlil qilar ekanlar, uni yetarli darajada boshqarib bo‘lmaydigan jarayon 
deb  ta’kidlaydilar.  Lekin  uni  butunlay  boshqarib  bo‘lmaydigan  stixiyali  ravishda 
tartib topadigan jarayon deb atash noto‘g‘ri - bu hol aniq maqsadni ko‘zlab ta’lim 
berish g‘oyasining o‘ziga zid bo‘lar edi. Biroq o‘qituvchi ta’limni tashkil etadi, unga 
rahbarlik  qiladi,  uni  amalga  oshiradi  va  yo‘naltiradi,  degan  fakt  ta’lim  yetarli 
darajada  boshqariladigan  va  tartibga  solinadigan  jarayondir  degan  ma’noni 
anglatmaydi, chunki biz boshqariladigan ta’lim deb, shunday ta’limni ayta olamizki, 
bunda har bir bolaning harakatidagi har bir qadam nazorat qilinadi, o‘qituvchi har 
bir o‘quvchining har bir bosqchida muayyan bilimlarni o‘zlashtirishi yoki muayyan 
ko‘nikma  va  malakalar  hosil  qilishi  haqida  uzluksiz  axborot  olib  turadi,  yangi 
material avvalgi materialni o‘zlashtirish xarakterga qarab taqdim qilinadi. Albatta, 
o‘qituvchi ta’lim jarayonida o‘quvchilarning bilimlarini o‘zlashtirish jarayonini va 
aqliy  rivojlanishning  borishi  har  bir  paytda,  har  bir  o‘quvchiga  nisbatan  hamma 
                                                 
6
Ўзбекистон Республикасининг “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” // Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. - 
Тошкент: Шарк, 1997. - Б. 31-60. 
 

---

tafsilotni  nazorat  qilmaydi  va  nazorat  qila  olmaydi.  O‘qituvchi  o‘quvchilar 
tomonidan material qanday o‘zlashtirilayotgani haqida juda umumiy tasavvurgagina 
ega bo‘ladi, o‘qitishda esa u odatda har kimning individual imkoniyatlarini emas, 
balki o‘rtacha o‘qiydigan o‘quvchi ko‘zda tutadi. Mumkin bo‘lgan yo‘llardan biri-
o‘zlashtirish  jarayonini  berilgan  topshiriqni  o‘zlashtirish  jarayoni  sifatida  maxsus 
tashkil  etishdir.  Bu  jihatdan  ancha  ishlangan  tizim  Rossiya  psixologiya  fanlari 
doktori, professor Pyotr Yakovlevich Galperin(1902-1988)ning aqliy harakatlarini 
etap bo‘yicha tarkib toptirish nazariyasiga asoslangan ta’lim toptirish nazariyasiga 
asoslangan  ta’lim  tizimidir.  Bu  nazariya  Rossiya  psixologi  Lev  Semyonovich 
Vigotskiy  (1896-1934)ning  takliflari  asosida  vujudga  kelgan  bo‘lib, 
L.S.Vigotskiyning  shogirdi  pedagogika  fanlari  doktori,  professor  Aleksey 
Nikolaevich  Leontev  (1903-1979)  ning  aqliy  harakatlarini  tarkib  toptirish 
jarayonining o‘ziga xos xususiyatlari haqidagi tadqiqotlarida rivojlantirilgan mazkur 
nazariya  odamning  psixik  faoliyatini  tarkib  toptirishga  oid  umumiy  nazariyaning 
tarkibiy qismidir. Ana shu nazariyaga muvofiq, odamning anogenetik rivojlanishida 
harakatlar interiorizatsiyasi degan jarayonlar, ya’ni tashqi harakatlarning sekin-asta 
ichki, aqliy harakatlarga aylanish jarayonlari ro‘y beradi. 
Ta’lim  jarayonini  boshqarishning  boshqa  imkoniyatlarini  qidirish 
dasturlashtirilgan  (rejalashtirish)  ta’limning  psixologik  asoslarini  ishlab  chiqish 
bilan  bog‘langan.  Psixologik  nuqtai-nazardan  qaraganda,  dasturlashtirilgan  ta’lim 
nima  u  odatdagi  ta’limdan  nima  bilan  farq  qiladi?  Buni  tushunish  uchun  o‘quv 
jarayonini uning qatnashchilari; ta’lim beradigan, bilimlarni yetkazadigan o‘quvchi 
tomonidan sxematik tarzda tasavvur qilib ko‘rmoq kerak. O‘qituvchi bilan o‘quvchi, 
ma’lumki o‘quv jarayonining ikki qismidir. O‘qituvchi tushuntiradi, isbotlaydi, dalil 
keltiradi, chizadi, rasm soladi, tajriba qilib ko‘rsatadi. O‘quvchi ko‘radi, tinglaydi, 
tushunishga,  o‘zlashtirishga,  esda  olib  qolishga  harakat  qiladi,  fikr  yuritadi, 
umumlashtiradi.  Buning  ma’nosi  shuki,  «to‘g‘ri  aloqa  kanali»  orqali  axborot 
sub’ektidan  ob’ektga,  o‘qituvchidan  o‘quvchiga  yetkaziladi.  O‘qituvchi 
o‘quvchining qanday ta’lim olayotgani haqida axborotga ega bo‘lmay turib, ko‘r-
ko‘rona ta’lim bera olmaydi. 
Dasturlashtirilgan (rejalashtirish) ta’limda oddiy, an’anaviy ta’limning barcha 
ana  shu  salbiy  tomonlariga  barham  beriladi,  dasturlashtirilgan  ta’lim  o‘quv 
jarayonini domiy nazorat qilib turish va boshqarishni ta’minlaydi. 
Dasturlashtirilgan  ta’limning  mohiyati  uning  mashinalashgan  bo‘lishida 
(texnika vositalarini qo‘llash holda) ham, shuningdek, mashinalashmagan bo‘lishida 
ham emas. 
Dasturlashtirilgan  ta’lim  o‘qitishni  shunday  tashkil  etishni  nazarda  tutadiki, 
bunda  o‘rganayotgan  o‘quvchi  oldingi  materialni  egallab  olmasdan  turib 
o‘zlashtirishda navbatdagi qadamni qo‘ya olmaydi. 

---

Buning uchun o‘quv materiali qat’iy mantiqiy izchillikda joylashtirilgan kichik 
qismlarga bo‘linadi. 
Dasturlashtirilgan  (rejalashtirish)  ta’lim  bilish  faoliyatining  har  bir  qadamini 
haqiqatda  nazorat  qilishni  ta’minlaydi  va  bu  bilan  o‘quv  jaryonini  to‘la-to‘kis 
boshqarish  imkonini  beradi.  Qaytarma  aloqa  hamma  vaqt  harakatda  bo‘ladi  va 
o‘zlashtirishning  individual  xususiyatlariga  muvofiq  ravishda  o‘quv  jarayonini 
tartibga solib turish imkonini beradi. 
Dasturlashtirilgan ta’lim o‘qituvchini chetlashtirmaydi, uning o‘quv jarayoniga 
o‘tkazadigan ta’sirini pasaytirmaydi, balki uni qora, texnik ishlardan halos qiladi. 
Bunday  sharoitda  o‘qituvchi  o‘quv  jarayonining  borishiga  faolroq  ta’sir  ko‘rsata 
oladi,  ta’limga  individual  yondoshishni  muvaffaqiyatliroq  amalga  oshira  oladi, 
tarbiya  jarayoniga  ko‘proq  e’tibor  bera  oladi,  ko‘rsata  oladi,  ta’limga  individual 
yondoshishni muvaffaqiyatliroq amalga oshira oladi. 
Boshqaruv bu shunday yo‘naltiruvchi kuchki, u insonlardagi ijodiy potensial 
imkoniyatlarini oladigan sharoitlarni yuzaga chiqarishni maqsad qilib qo‘yadi. 
Ta’limdan  kutiladigan  natija  psixologiyada  maqsad  deyiladi.  Ulardan 
birinchisi, o‘quv jarayonini to‘g‘ri tashkil eta olish, ikkinchisi esa o‘quvchilarning 
shaxsiy  qiziqish  va  ehtiyojlarini  qondirish.  Ana  shu  maqsadlar  boshqarishning 
vazifalarini belgilab beradi. Demak, ta’lim jarayoni boshqarishning: 
- birinchi vazifasi tashkiliy bo‘lib, o‘quvchilarning ta’lim va tarbiyasi bo‘yicha 
ijtimoiy buyurtmalarni qondirish; 
-  ikkinchi  vazifasi-bevosita  o‘quvchining  qiziqish  va  talablarini  qondirishga 
yo‘naltirilgan holatdagi ijtimoiy vazifadir.  
Shuningdek, bu vazifa o‘quvchilarning ko‘tarinkilik, yaxshi kayfiyat va o‘quv 
jarayonidagi  ishchanlikni  yuzaga  keltirishni  ham  o‘z  ichiga  oladi.  Afsuski,  ko‘p 
yillar  davomida  boshqarishning  ana  shu  ijtimoiy  vazifasiga  juda  kam  e’tibor 
berilgan.  
Boshqaruvning  ikkinchi  vazifasi  bu  ijtimoiy-psixologiyadir.  Bu  vazifa 
o‘quvchilarda  samarali  faoliyat  uchun  zarur  bo‘lgan  ijtimoiy-psixologik  holat  va 
xususiyatlarni rivojlantirishga qaratilgandir. 
Ta’lim  jarayonini  boshqarish  uchun  quyidagi  tarkibiy  qismlarni  egallashlari 
lozim: 
1. Berilgan o‘quv topshiriqlarini bajarish uchun vositalar tanlash. 
2. Topshiriqlarni bajarish jarayonida o‘z-o‘zini nazorat qilish. 
3. O‘zlashtirilgan bilimlar, malakalar, ko‘nikmalar sifatini baholash. 
4. O‘quv topshiriqlarini bajarilganligini tekshirish. 
5. O‘z oldiga maqsad qo‘ya olish. 
6.Turli belgilar bilan predmetning ichki munosabatlari muvofiqligini ko‘ra olish. 

---

O‘qitishning  ikkita  usuli  mavjud.  Biri  an’anaviy  o‘qitish  usuli–bunda 
o‘qituvchi muammoni belgilaydi, vazifalarni aniqlaydi va muammoni yechib beradi. 
O‘quvchi esa masalani yechish yo‘llarini eslab qoladi va uni yechishni mashq qiladi. 
Bunda o‘quvchilarda reproduktiv tafakkur shakllanadi. 
Rivojlantiruvchi  ta’lim  o‘qitishning  muammoli  usulida  o‘qituvchi 
o‘quvchilarning bilish jarayonlarini boshqaradi, uni tashkil etadi va nazorat qiladi. 
O‘quvchi esa muammoni tushunadi. 
Uni  yechish  yo‘llarini  qidiradi  va  uni  yechadi.  Bunday  hollarda  o‘quvchi 
tafakkurining mahsuldorligi oshadi va uning mustaqilligi rivojlanadi. 
O‘quvchining  o‘qishga  bo‘lgan  qiziqishini  rivojlantirish  uchun  o‘qituvchi 
quyidagi qoidalarga tayanishi lozim: 
1. O‘quv jarayonini shunday tashkil etish lozimki, bunda o‘quvchi faol harakat 
qilishi,  mustaqil  izlanishi,  yangi  bilimlarni  o‘zi  kashf  etishi  va  muammoli 
xarakterdagi masalalarni yechish uchun sharoit izlashi kerak. 
2. O‘quvchilarga bir xil o‘qitish usullari va bir turdagi ma’lumotlarni berishdan 
qochish kerak. 
3. O‘rganilayotgan fanga nisbatan qiziqishning namoyon bo‘lishi uchun ayni 
shu  fan  yoki  bilim,  o‘quvchining  o‘zi  uchun  qanchalik  ahamiyatli  va  muhim 
ekanligini bilishi kerak. 
4. Yangi material qanchalar o‘quvchi tomonidan avval o‘zlashtirilgan bilimlar 
bilan bog‘liq bo‘lsa, u o‘quvchi uchun shunchalik qiziqarli bo‘ladi. 
5. Haddan ziyod qiyin material o‘quvchida qiziqish uyg‘otmaydi. Berilayotgan 
bilimlar o‘quvchining kuchi yetadigan darajada bo‘lishi lozim.