Amaliy mashg’ulotlar

o‘ylari, fikrlari, emotsiyalari, shuningdek mushohadalari, ya’ni argumentlari 
qandayligini bilishni talab etadi. Muammoni aniq belgilash va uning chegaralarini 
ko‘rish  uchun  o‘z  opponenti  fikr  va  o‘ylari,  hissiyotlarini  to‘g‘ri  belgilash  lozim. 
Opponent fikrlarini bilish esa faol tinglash, opponet fikrlarini to‘g‘ri baholay olish 
va talqin qilish, opponent qarashlarini anglash orqaligina ta’minlanishi mumkin.  
Faol tinglash ko‘nikmalari o‘z-o‘zidan vujudga kelmaydi. Ularni shaxs o‘zida 
tarbiyalashi  lozim.  Faol  tinglashning  o‘z  tartib  va  qonuniyatlari  mavjud.  Ochiq 
chehralik,  samimiylik,  mushohadalik,  bosiqlik,  vazminlik,  argumentlarni  ochiq  va 
asosli  bayon  qilish,  birovni  ayblamay  gapirish,  mehrli  bo‘la  olish,  gaplashganda 
chetga qarab turmaslik, ko‘zni olib qochmaslik, samimiy va ochiq nazar bilan qarash, 
tahdid  soluvchi  harakatlar  va  so‘zlardan  o‘zini  tiyish,  muloqotga  tayyorlikni 
ko‘rsatish,  soxta  xushomaddan  o‘zini  tiyish,  piching  va  istehzodan  mutlaqo 
                                                 
17
Тафаккур гулшани. –Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1989, –Б. 39. 

---

foydalanmaslik,  birovni  kamsitmaslik,  o‘zini  katta  olmaslik  kabilar  ana  shunday 
tartib-qoidalardan hisoblanadi.  
L.Feyerbax,  “Insonni  bilish  uchun  uni  sevish  kerak”,  deb  aytgan.  Agar 
opponentingiz sizga qo‘pol muomala qilsa ham, siz uning qo‘polliklariga bosiqlik va 
hurmat  bilan  munosabat  bildirsangiz,  uning  o‘zi  uyalib  qoladi,  chunki  hech  kimsa 
o‘zining qalbida “men – madaniyatsizman”  deb tan olgisi kelmaydi, hamma “yaxshi 
odam”  bo‘lishga  intiladi.  Siz  bilan  gaplashayotgan,  o‘z  dardu  hasratini  aytayotgan 
odamdan yuzingizni teskari qilib, bee’tibor, esnab, yuzingizni boshqa tomonga burib 
gaplashsangiz, bu odamni inson va do‘st sifatida o‘zingizdan uzoqlashtirgan bo‘lasiz.  
Ba’zan  odamga  uning  so‘zlarini  eshitganingizning  o‘zi  kifoya  qiladi.  Siz 
uning so‘zlarini diqqat bilan eshitganingizning o‘zi uning qalbidagi barcha gina va 
qudratlarni  yuvib  ketadi.  Oradagi  mavjud  emotsional  tanglik  holati  yo‘qotiladi. 
Birovni  eshitish  –  juda  muhim  fazilat  va  zarur  xislatdir.  Birovni  eshita  olish 
qobiliyati – insonning  komil shakllanganlik belgisidir. Chunki egoist odamlargina 
faqat o‘ziga quloq soladi. Boshqa, sizga qarama-qarshi bo‘lgan tomonning fikrini, 
uning  gaplarini  bo‘lmasdan  va  baholamasdan,  shuningdek,  uning  so‘zlaridan  ayb 
qidirmasdan, uni tahqirlamasdan diqqat bilan eshitish va tinglash,  o‘zingizni uning 
o‘rniga  qo‘yib  ko‘rishga  harakat  qilish  konflikt  yechimini  topish  tartiblaridan 
hisoblanadi.  D.I.Pisarev  bu  haqida  shunday  degan:  “Birovni  tushunmoq  uchun 
o‘zingni uning o‘rniga qo‘yib ko‘rmog‘ing, uning sevinchi va dardini his qilmog‘ing 
lozim”
18
. 
Ikki  tomonning  suhbati  va  muloqoti  konfliktli  vaziyatlarda  birdaniga  va 
o‘zicha  yuzaga  kelmaydi.  Muzokara  olib  borish    ikki  tomondan  ham  muloqotga 
tayyorlikni talab etadi. Muloqot jarayoni ham birdaniga tinch va osuda kechmaydi. 
Bunga harakat qilmoq va yuqoridagi talablarni bajarishga moyiillik darkor bo‘ladi. 
Shu bois, lozim bo‘lgan o‘rinlarda, o‘zingizning nohaq ekanligingizni tan olishga 
tayyor  bo‘lish  kerak.  Chunki,  konflikt  yechimi  ayyorlikni  ko‘tarmaydi,  uning 
muhim qonuniyatlaridan biri – samimiy  va to‘g‘ri bo‘lishlikdir. 
5.  Birovning  his-tuyg‘ulariga  e’tiborli  bo‘lish.  Konfliktlarda  manfaatlar 
to‘qnashuvidan  tashqari  emotsional-hissiy  to‘qnashuv  ham  yuz  beradi.  Ya’ni, 
emotsional-hissiy qarama-qarshilik mavjud nizoning tashqi ko‘rinishi sifatida o‘zini 
namoyon etadi. Konfliktda ham o‘z manfaatlarini ifoda etish maqsadida, ham o‘zini 
himoya  qilish  uchun  har  bir  inson  o‘z  his-tuyg‘ulariga  berilib,  esankirab  qolishi 
mumkin.  Emotsional  esankirash  esa  konflikt  jarayonining  to‘g‘ri  va  adolatli  hal 
etilishiga zarar yetkazishi mumkin. Shu bois, konfliktning yechimida bir tomondan, 
o‘zining his-tuyg‘ularini jilovlay bilish, ikkinchi tomondan, o‘z opponentining his-
tuyg‘ulariga  e’tiborli  bo‘lish  talab  qilinadi.  Birovning  his-tuyg‘ulari  mazkur 
                                                 
18
Тафаккур гулшани. –Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1989, –Б. 39. 

---

konkret(aniq) shaxsning aynan konkret shart-sharoitdagi ahvolining namunasi sifatida 
baholanishi  ma’lum  xulosalar  qilinishiga  yordam  beradi.  Ya’ni,  konfliktdagi  his-
tuyg‘ular  insonning  boshqa  insonga  yo‘naltirilgan  doimiy  mavjud  munosabatini 
emas, balki birdaniga uyg‘ongan va portlash orqali o‘zini ifoda etayotgan tuyg‘ularini 
ifoda  etadi,  xolos.  Emotsional  portlash  -    o‘tib  ketadi.  Ularning  ortida  insonning 
azaliy,  shakllangan  va  hurmatli  munosabati  yotgan  bo‘lishi  mumkin.  Shu  bois, 
diqqatni  bir  soniyada  vujudga  kelib,  jo‘sh  urgan  emotsiyalarga  emas,  balki  azaliy 
mavjud bo‘lgan hurmatli munosabatlar va emotsiyalarga qaratishga harakat qilishga 
yo‘naltirish  lozim.  Hurmat  va  e’tibor  ishonchga  olib kelishini  yodda  tutish  lozim. 
Birovning his-tuyg‘ulariga e’tiborli bo‘lish, faqat konflikt sharoitiga nisbatan emas, 
balki umuman hayotdagi barcha bosqichlarga nisbatan qat’iy qoidalardan biri bo‘lishi 
lozim.  
Masalan,  o‘z  otangiz  bilan  siz  uchun  muhim  bo‘lgan  masalada  bahslashib 
qoldingiz.  Masalan,  siz  o‘zingiz  yoqtirgan  qizga  uylanmoqchisiz,  ammo  otangiz 
bunga qarshi. Otangiz sizni tushunishni istamaydi. Orada janjal yuzaga keladi. Siz 
jahl qilib, ko‘chaga chiqib ketasiz. Otangiz orangizda bo‘lgan hodisadan qiynalib, 
uyda qoladi. Otangiz aslida sizga yomonlik istamaydi. Otangiz, balki siz tanlagan 
qizning  qaydayligini  bilsa,  o‘z  fikrini  o‘zgartirar.  Bunga  esa  vaqt  talab  etiladi. 
Kechqurun kelsangiz, otangiz hafa. Ammo siz chekinishni istamaysiz. Siz yana unga 
nisbatan o‘z so‘zingizda qolganingizni ko‘rsatmoqchi bo‘lib, bee’tibor bo‘lasiz.  
Ammo  otangizning  kechqurundagi  salbiy  kayfiyati  kunduzi  bo‘lgan  janjal 
oqibatida o‘zini yomon his qila boshlagani natijasi bo‘lishi mumkinligini hayolga ham 
keltirmaysiz.  Siz,  o‘zingizni  o‘z  baxti  ustida  kurashayotgan  odam  sifatida  qabul 
qilasiz,  o‘z  so‘zingizdan  qaytmasligingiz  aniq.  Ammo,  bu  degani,  umuman 
bee’tiborlilik degani emas-ku?! Otangiz sizni hafa qilmaslik uchun o‘z ahvoli haqida 
so‘z demaydi, u indamaydi, o‘zini yomon his qilayotganligini yashiradi. Uning yurak 
huruji og‘irlashadi. Siz esa o‘zingiz bilan o‘zingiz ovora bo‘lib qolaverasiz. Bunday, 
yaqinlaringiz emotsional holatiga bo‘lgan bee’tiborlilik juda yomon oqibatlarga olib 
kelishi mumkinligini siz hali bilmaysiz.  
Konflikt sharoitida har ikki tomon ham ishonchga muhtojdir, o‘zaro ishonch 
esa konflikt yechimini topishga imkon beradi. Yuqoridagi holatda, kechqurun uyga 
qaytgandan so‘ng, (aslida ko‘chada yurganda ham bir telefon qilib ahvol so‘rasangiz 
bo‘ladi),  “Dada,  mayli  hafa  bo‘lmang.  Bu  masalalar  birdaniga  hal  bo‘lmaydi. 
O‘ylashib  ko‘rarmiz...  Biror  chorasi  chiqib  qolar...  Siz  menga  yaqin  odam.. 
O‘zingizni  avaylang...”,  desangiz,  otangiz  yurak  xuruji  bezovta  qilayotganligini 
ochiq  aytadi.  O‘rtada,  ikki  tomon  orasida  yana  ishonch  vaziyati  tug‘iladi.  Inson 
insonga har jihatdan zarur va muhtoj ekanligini  yodingizdan chiqarmang. Chunki 
inson axloqi uning boshqalarga bo‘lgan munosabati orqali bilinadi, o‘zini ko‘rsatadi, 

---

ammo  uning  axloqiyligini  yaratuvchi  mohiyat  inson  ichki  olamida  tarbiyalangan 
bo‘lsagina, u yuzaga chiqadi. 
6. O‘z  amallariga  mas’ul  bo‘lish.  Eng  qadimgi  davrlardan  boshlab  inson 
sivilizatsiyasi  tarbiya  va  axloq  masalalariga  e’tibor  bilan  qaragan.  Inson  axloqiy 
normalari  ichida  o‘z  so‘zida  turish,  burch,  mas’uliyatli  bo‘lish,  birovlarga  berilgan 
va’dalarga hurmat va ularni so‘zsiz bajarish inson komilligining oliy qadriyatlaridan 
hisoblangan. Ammo hayotda har doim ham shunday bo‘lavermaydi. Ko‘pincha biz o‘z 
va’dalarimizni  esdan  chiqarib  qo‘yamiz,  o‘z  so‘zimiz  ustida  turmaymiz.  Bu  –  juda 
yomon  odat. Ba’zan, boshqalarning  bizga bergan  va’dasini  o‘z  vaqtida  bajarmagani 
uchun aziyat ham chekamiz. Insonning eng halokatli xatolaridan biri – yaxshi ishni ham 
yomon bajarib, barbod etishdir. Konfliktlar sharoitida o‘z so‘zi ustida turish - konflikt 
yechimiga qaratilgan va’dalarning ustidan chiqishni anglatadi. Agar konflikt yechimi 
ichida siz o‘z xohishingiz bo‘yicha o‘zingizga ba’zi mas’uliyatli vazifalarni olsangiz, 
ularni  bajarishga  sayi-harakat  qilishingiz  lozim.  Agar  ularning  uddasidan 
chiqolmayotgan bo‘lsangiz, ular borasida ham ochiq muloqotda so‘zlab, ishni bajara 
olmayotganligingiz  haqida  o‘rtoqlashishingiz  lozim  bo‘ladi.  Konflikt  sharoitida 
kuyidagi amallarga rioya qilish maslahat beriladi:  
-
 tomonlar o‘rtasidagi turli shartnomalar va o‘z mas’uliyatingizdagi vazifalarni 
albatta bajaring.  
-
 agar  sizning  sa’y-harakatlaringiz  behuda  ketayotganligi  va  yordam 
bermayotganligini sezsangiz, harakatlaringizni qaytadan boshlang va opponentingiz 
bilan samimiy o‘rtoqlashing.