Amaliy mashg’ulotlar

Ifodali nutq - iborali nutq. Nutqning bu xususiyati o‘quvchining e’tiborini 
tortishi,  qiziqtirishi,  unda  his-hayajon  uyg‘otishi  bilan  aloqador.  Ifodaviylikning 
zamirida esa lisoniy o‘lchovlar yotadi. Fikrning ifodaviyligini oshirish uchun kerakli 
so‘z,  so‘z  birikmalari,  obrazli  iboralarni  topish,  tanlash  va  o‘rinli  qo‘llash  lozim. 
Nutqning ifodaviyligi xuddi shu xususiyatlari bilan ta’sirli va obrazli nutqqa uyqashib 
ketadi.
5
 
Ta’lim beruvchi nutq ifodaviyligiga erisha olmasa, tasvir kuchidan foydalanadi. 
Nutqda ta’lim beruvchi fikr ifodasi bilan yuz ifodasi uyg‘un kelishi ham muhimdir. 
Aks holda, ta’lim oluvchi uni ishonch-e’tibor bilan qabul qilmaydi. 
Muayyan fikrni  ifoda qilishning  yo‘llari ko‘p. Shu xususda fikr  yurita  turib, 
taniqli  tilshunos  N.Mahmudov  yozadi:  «So‘zga  oshuftalik,  so‘zning  ostini  ham, 
ustini ham ko‘ra olishga intilish, nutq latifligidan, nutqdagi so‘zlarning favquloddagi 
uyg‘unligidan  zavqlanish,  ona  tilida  ta’sirli  nutq  ayta  oluvchiga,  kitobat  san’ati 
sohibiga  ayricha  havas  bilan  qarash  o‘zbekning  azaliy  urflaridandir...  Tilimizda 
muayyan  bir  fikrni  bir  qancha  shaklu  shamoyillarda  ifodalash  imkoniyatlari  bor. 
Aynan qaysi shaklu shamoyilni tanlash, muloqot vaziyati uchun eng uyg‘un ifodani 
topa bilish nutq egasining mahoratu malakasi, ma’rifatu ma’naviyatiga bog‘liq».
38
 
Nutq  ifodaviyligida  chuqur  anglash  bir  tomon  bo‘lsa,  anglatish  darajasi 
ikkinchi  tomondir.  Anglashilayaptiki,  har  qanday  ifodaviy nutq  teleboshlovchidan 
bilim,  saviya  bilan  bir  qatorda  did,  qo‘llanayotgan  iboraning  ta’sir  kuchini  nozik 
ilg‘ash va muloqot vaziyatini tushunib yetishni ham taqozo etadi. 
Muhbir  «Xalqaro  bolalarni  himoya  qilish  kuni»ga  bag‘ishlangan  tadbirni 
sharhlay  turib,  chiroyli  so‘zlar  va  iboralardan  keyin  ushbu  maqolni  to‘laligicha 
keltirishi  o‘rinsizdir:  «Bolalik  uy-bozor,  bolasiz  uy-mozor».  Maqolning  ikkinchi 
qismini aytmaganda ham mazmun anglashilib turibdi. Bu esa tinglovchida noxushlik 
tug‘dirishi tabiiy. Har qanday ibora, hikmatli so‘z, maqol, matal nutq ifodaviyligiga 
xizmat qilavermaydi. Har bir so‘zning, jumla yoki iboraning o‘rni va ta’sir doirasini 
bilish, ta’lim beruvchi uchun zarur.