amaliy mashg‘ulotlar uchun o‘quv materiallari 1-mavzu. Dori va dorivor moddalar texnologiyasi fani Darsning maqsadi

18-mavzu: Fermentlar.


Darsning maqsadi: mavzu bilan talabalarni yaqindan tanishtirish. Mavjud preparatlar bilan tanishtirish.
Darsning o‘tkazish tartibi: dars o‘qituvchi bilan talabalar o‘rtasidagi muloqat asosida olib borilib, barcha ma’lumotlar yozib tushintirib beriladi.
Darsni o‘tkazish uchun kerakli jixozlar va vositalar: jadvallar, mavjud bo‘lgan dori vositalari, adabiyotlar.
Tibbiyotda ferment preparatlari keng mitsyosda ishlatiladi. Ular tanada kechadigan barcha jarayonlarda ishtirok etadi. Fermentlar ajralishi buzilganda va ularning tanada kechadigan jarayonlarni boshqarishi izdan chiqqanda har xil kasalliklar kelib chitali. Shuning uchun mutaxassislar oldiga kuyilgan asosiy vazifa kasallikning kelib chikdshida fermentlarning tutgan o‘rni va ularning farmakokinetikasi hamda biologik faolligini urganishdir. Shuningdek, kelajakda fermentlarning olinish usullari, shu jumladan zamonaviy biotexnologiya usullarini ishlab chikarish muxum ahamiyatga ega.
Kuyilgan masalalarni hal etish tibbiyot sanoati tarmogining mikroorganizmlardan ferment olish usulini rivojlantirishga boglik,.
Sanoatda 20 dan ortik. ferment preparatlari ishlab chiqariladi (1-jad val)
Yuqorida keltirilgan fermentlardan tashkari, chet ellarda ishlab chiqariladigan fermentlar — penzinorm, festal, lidaza, seredaza va xakozolar ham ishlatiladi. Respublikamizda keyingi yillarda mikroorganizmlardan ferment ishlab chikdrishga katta ahamiyat berilmoqda. Chunki, xom ashyo sifatida xayvon a’zolari bilan usib borayotgan sanoatni ta’minlash ancha xiyin.
Motor zamburugidan olinadigan fermentlarga terrizitin misol bo‘lib, u yiringli yaralarni, kuyish va nafas yullari shamollashini davolashda ishlatiladi. Asparaginaza ichak tayokdasidan olinib, rak kasalligini davolashda ishlatiladi, penitsillinaza ayrim mikroorganizmlardan olingan preparat bo‘lib, penitsillinga organizmning sezgirligi oshib ketganda hamda allergiyada foyda kidali.
Oraza fermenti motor zamburugidan olinadi. Ovqat hazm qilish faoliyati susayganda ishlatiladi. Fermentlar buyicha 25 dan ortik, ilmiy tekshirish institutlari ish olib bormokda.
Chet ellarda ishlab chikariladigan fermentlar. Sanoatda ferment ishlab chikdrish sunggi 10 yil ichida tez sur’atlar bilan rivojlanmokda. AQSH, Yaponiya, Germaniya, Daniya, Shvetsiyada zambururdardan ferment ishlab chikarish yaxshi yulga kuyilgan. Ayniqsa, amilaza, lipaza urekinaza, streptokinaza kabi fermentlar va ulardan' tayyorlanadigan dori turlari ko‘plab ishlab chikarilmoqda (2-jadval).
Fermentlarning o‘ziga xos kamchiliklari (xaroratga va saqlashga chidamsizligi) ni xisobga oladigan bulsak, turgunlashtirilgan ferment yaratilishi fermentologiya soxasida yangi burilish bo‘lganligini anglash mumkin.
1916 yilda D.J. Nilson kumirga shimdirilgan invertaza fermentining faolligi sakdab kolishini isbotlagan.
Turgunlashtirilgan fermentlarning bir necha o‘ziga xos afzalliklari bor: a) katalizator sifatida ishlatilayotganda kerak vaktda reaksiyami guxtatib, uning qolganini ajratib olish va yana ishlatish mumkin. hosil bo‘lgan maxsulot fermentdan xoli bo‘ladi; b) ularning ishlatilishi jarayonni uzluksiz davom ettirish imqoniyatini yaratadi; v) katalizatorni maqsadga muvofiq xolda ishlatish imqoniyatini beradi.
Turgunlashtirish uchun ishlatiladigai yordamchi moddalar. Tibbiyotda turgunlashtirilgan preparatlarni ishlatish odat tusiga kirib bormoqda. Bu preparatlar dori moddaning fizik va kimyoviy usulda qattiq moddalar (tashuvchi-yordamchi moddalar) bilan boglangan shakli bo‘lib, uzok, muddat ta’sir ko‘rsatadi. Tashuvchi modda-matritsa sifatida sun’iy va tabiiy yordamchi moddalar ishlatiladi. Turgunlashtirilgan preparatlar to‘qimalarni qitiqlamaydi, matritsa sifatida ishlatiladigai sopolimerlar esa zaxarli moddalarni o‘ziga shimib oladi. Bunday dori shaklida fermentlar, gormonlar, mukopolisaxaridlar, temir ishlab chikdruvchi dekstran va albumin, globulin, nuklein kislota va interferonlar chikarila boshlandi.
Turgunlashtirilgan ferment olish uchun organiq va anorganiq moddalar ishlatiladi. Ular quyidagi talablarga javob beri shi kerak:
kimyoviy va biologik turgunligi yuqori darajada bo‘lishi;
uta mustaxkam bo‘lishi;
ferment va subetratlarga oson aoalashadigan bo‘lishi;
dori zuri yaratish uchun kulay bo‘lishi;
suv o‘tkazuvchan bo‘lishi;
kimmag bo‘lmasligi kerak.
Organiq yordamchi moddalar (tashuvchilar). Bunday yordamchi moddalar tabiiy va sun’iy polimerlarga budinadi. Organiq nolimsrlarga polisaxaridlar, oksid moddalar va lipidlar kiradi. Sun’iy erdamchi moddalarga molekulasi garkibida ioli metilen, poliamid va poliefir guruhi bo‘lgan birikmalar kiradi.
Polisaxaridlar — ko‘p ishlatiladigan 1 g sellyuloza, dekstran, agaroza va ularning hosilalaridir
Sun’iy polimer moddalar. Bu moddalar xilining ko‘pligi fermentlarni turgunlashtirish uchuy ko‘prok ishlatish imqoniyatini bsradi. Polimer molskulasiga har xil funksional guruxlarni kiritish bilan ularning xususiyatini gubdan o‘zgartirish mumkin. Sun’iy polimer moddalar fermentlar bilap kovalent bog orkali birikishi, gel va mikrokapsulalar olishda keng ishlatilishi mumkin. Turgunlashtirish matssadida ishlatiladigan yordamchi moddalar organizmda parchalanib, uzlashtirilgan yoki bezarar xolda chikarib yuborilishi kerak. Shu nuqtai-nazardan tabiiy polimer moddalarni (dekstran) ishlatish maksadga muvofiq hisoblanadi.
Turgunlashtirilgan fermentlarning organizmda uzok vakd turishi ishlatilgan yordamchi moddalarning molekulyar massasiga va polimerlanish darajasiga bogliq. Masalan, molekulyar massasi 20000 dan katta bo‘lgan polivinilpirrolidon organizmdan chidib ketolmasdan, tuplanib koladi. Bu esa organizmni zaxdrlashga olib keladi. Tabiiy birikmalar orasida olimlarni ko‘proq qiziktirgan modda lipidlardir. Agar bunda biomembrana satxida yoki uning yonida fermentativ reaksiya ketishini xisobga olsak, lipidlar ishtirokida turgunlashtirilgan fermentlar olish maksadga muvofik ekanligini tushunish mumkin. Shuning uchun ko‘proq lipidlar (biomembrananing tarkibiy qismi) ishlatilib, fermentlar liposoma (eritrositlar soyasi) dori shaklida qo‘llaniladi. Agar fermentlar maxalliy kasallikni davolashga muljallangan bo‘lib boshqa organlarga tarkalishi lozim bo‘lmasa, u xolda polimerli birikmasi ishlatiladi. Bu xolda organizmga kiritilgan ferment birikmasi ma’lum usullar bilan organning kerakli joyida tuplanib, uzluksiz ravishda atrofga faol ferment chikarib turadi. Bunda tana biosuyuqligidagi substratga ferment ta’sir ko‘rsatadigan bulsa, turgunlashtirilgan ferment yopik sistema xolida ishlatiladi. Bu xolda metabolizm natijasida hosil
bupgan zaxarli moddalardan tozalanib kelayotgan biosuyuklik yopik, sistemami yuvib utaveradi.
Birinchi marta 1965 yilda Bangem tomonidan liposoma ta’riflab berilgan edi. Liposomalarning multilamelyar, monomelyar va makrovezikulyar turlari mavjud.
Multilamelyar liposomalar piyoz zuzilishiga uxshash buchib. bir mechta qonsentrik lipid qavatlardan iborat. Bu kdvatlarni bir-biridan suv qatlami ajratib turadi. Lipid kdtlamn orasidagi masofa 7,5 nanometrga teng, bunday liposomaning kattaligi 1-2 dan 50 mikrometrgacha bo‘ladi.
Ultratovush yordamida multilamelyar liposomalar oddnn yoki monomelyar liposomalarga bulinadi. Ularning kattaligi 20-50 nm ga teng,
Makrovezikulyar liposomalar. Bo‘lar kichik mikroli-posomalarning birikishidan hosil bo‘ladi. Bu jarayon kalsiy ioni hamda manfiy zaryadlangan fosfolipid ion guruxlari ta’sirida bo‘ladi. Bunday liposomalar bitta kushalok, kdvatdan tashkil topgan bo‘lib, diametri 68-100 mikrometrgacha etadi.
Liposomalarning shakli va katta-kichikligi tayyorlash jarayoniga, muxitga, anorganiq tuzlar ishtirokiga va olingan lipid tabiatiga boglik, bo‘ladi. Liposoma shak- lidagi dorilar (fermentlar, insulin va boshqalar) ishlatilishining boisi — dori shaklini tayyorlashning soddaligi, tanadan ajralib chikishining osonligi va ularning tana biomembranasiga, tabiatiga yakinligidir. Liposoma dori shaklida ishlatiladigan lipidlar gidrofil va gidrofob qismlardan iborat. Gidrofil qismi suvga kdragan bo‘ladi. Ishlatiladigan dori suv yoki yog kavatida eriydi.
Liposomalar organizmga tushib, xujayra yonidan utayotganda o‘ziga uxshash xujayra membranasiga duch kelib, u bilan birikadi. Shundan sung ikkita tukdema urtasida modda almashish jarayoni ruy beradi. Bu jarayon 3 boskichda boradi: 1 bossichda bushlikdar Hosil bo‘ladi, II boskichda shim il ad i va III boskichda xujayra liposomani yutib yuboradi. Shunda dori liposomadan tukima ichiga utib oladi, ya’ni xujayralar uzaro birikib ketadi. Liposomal dorilar tuzima infeksiyalari, kuz kasallikpari va sa .agonii davolashda ishlatiladi. Brushtiruvchi moddalar (metall ionlari) ,hamda ayrim fermentlar (proteaza yoki proteinkinazalar) kiradi.
Xozirgi vakdda fermentlar keng kulamda ishlatilayotganligi sababli ularni ko‘p miqdorda ishlab chikdrish takrzo etiladi. Bu muammo biosintez usulida hal etilib, birinchi marta 1966 yilda amalga oshirildi. Eng ko‘pay usul xisoblanadi.