LSQning voqelanishi “lison – nutq” yo`nalishida bo`lib, bu yo`nalish umumiylikdan oraliq ko`rinish orqali xususiylikka – nutqiy hodisaga qarab boradi.
[otqar.kel - oteg.qo`sh = ot qaratuvchi + ot qaralmish] kitobning varag`i
Lisoniy sintaktik birlik so`z birikmasi va gap hosil qilish qolipi. Lisoniy sathga tegishli bo`lganligi uchun ularni lisoniy sintaktik qolip (LSQ). LSQ g`isht qolipiga o`xshaydi. Kitobni o`qimoq [ottush.kel + fe’l]
1. LSQning moddiylikdan holiligi va nutqiy hosilaning moddiyligi.
LSQ jamiyat a’zolari ongida mavjud bo`lib kishilar erkin birikma hosil qilish ko`nikmasi sifatida uzoq davr mobaynida shakllanadi. LSQ moddiy qiyofaga ega emas. Uni sezgi a’zosi asosida bilib bo`lmaydi.
2. LSQning ijtimoiyligi va nutqiy birikmaning individualligi.
LSQ asosida vujudga keluvchi nutqiy hosila har bir kishi nutqida o`ziga xos. Masalan, kitobni o`qimoq so`z birikmasi har bir so`zlovchi nutqida o`ziga xos. [ottush .kel + fe’l] qolipibitta bo`lib, undan kitobni o`qimoq, qalamni sotmoq kabilarni hosil qilish mumkin.
LSQ
|
Nutqiy hosila
|
Umumiylik
|
Alohidalik
|
Mohiyat
|
Hodisa
|
Imkoniyat
|
Voqelik
|
Sabab
|
Oqibat
|
LSQ umumiylik sifatida ko`plab nutqiy hosiladagi umumiy belgi xususiyatni o`zida jamlaydi. Masalan, kitobni o`qimoq, xatni yozmoq, qo`yni sotmoq birikmasidagi kitobni, xatni, qo`yni tobe a’zosi quyidagi umumiy belgilarga ega:
1) ot turkumiga mansublik
2) tushum kelishigi bilan shakllanganlik
3) tobe a’zolik
Bu uch umumiylik [ottush.kel + fe’l]
LSQ nutqiy hodisalar zamirida yashiringan ularning, ularning ichki barqaror, o`zgarmas mohiyati, u nutqiy hosiladagi rang – baranglikka befarq. Nutqiy hosila esa rang – barang ko`rinishga ega. Masalan, [ottush.kel + fe’l] qolipi o`zgarmas. Ammo uning hosilalari uyni supurmoq, qog`ozni yirtmoq, xatni jo`natmoq kabi.
LSQ – voqelikka aylanmagan, namoyon bo`lishi uchun zarur shart-sharoit va ehtiyoj talab etadigan imkoniyat. Nutqiy hosila esa ana shu imkoniyatning yuzaga chiqishi, voqelikka aylanishi.
Qolip asosida birikuvdan vujudga kelgan nutqiy hosilani uch guruhga birlashtirish mumkin:
1. yasama so`z
2. so`z birikmasi
3. gap
(ishla) yasama so`zi [ish] leksemasi va [-la] morfemasining, kitobni o`qimoq nutqiy so`z birikmasi [kitob] va [o`qi] leksemalarining. O`qidim gapi esa [o`qi] leksemasiva [-dim] kesimlik kategoriyasi shaklining birikishidan hosil bo`lgan.
(ishla) so`zi [ot + la = asosdan anglashilgan narsa bilan shug`ullanmoq]
LSQning o`ng tomoni uning mazmuniy jihati. [ismqar.kel + ismeg.q = qaratuvchi – qaralmish] qolipining o`ng ya’ni mazmuniy qismini lisoniy tobe qaratuvchi va hokim qaralmish orasidagi rang – barang munosabatlar tashkil etadi.
|